دانشکده مطالعات جهان در آستانه انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا هشت نشست تخصصی مجازی در دستور کار خود دارد. در دومین نشست که با عنوان «روسیه و انتخابات آمریکا» برگزار شد، دکتر مهدی سنایی، دانشیار دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران، به ایراد سخنرانی در صفحه مجازی دانشکده مطالعات جهان پرداخت.
دکتر سنایی در ابتدای سخنان خود به طرح تصویری گذرا از روابط تاریخی روسیه و آمریکا پرداخت و آن را چه در زمان شوروی و چه در زمان روسیه، پرتنش خواند؛ اما از دو مقطع در سه دهه اخیر نام برد که در آن این تنش‌ها کمتر بوده است.
سفیر سابق جمهوری اسلامی ایران در روسیه، از شکل‌گیری چند گفتمان در سیاست خارجی روسیه، در سه دهه اخیر سخن گفت: در اواخر دهه ۱۹۹۰، ابتدا، گفتمان یورو‌ـ آتلانتیک، در زمان تصدی آندره کوزیروف در وزارت امور خارجه و پس از دوره‌ای ناامیدی، ظهور گفتمان یوگنی پریماکوف با عنوان «موازنه قوا و نظام چندقطبی» را شاهد بودیم؛ البته، اندیشه اوراسیاگرایی و اندیشه قدرت بزرگ از دیگر گفتمان‌های سیاست خارجی روسیه بوده که کم‌وبیش حضور داشته ولی در این اواخر قدرت بیشتری گرفته است.
دکتر سنایی، «واقع‌گرایی جدید» را رویکرد روسیه در دوره پوتین خواند که ترکیبی است از موازنه قوا، ناسیونالیسم و اوراسیاگرایی که برخی از اصول آن، رعایت اصول و منابع اقتصادی در سیاست خارجی، تأکید بر گرایش به اروپا، اندیشه قدرت بزرگ و تلاش برای عادی‌سازی روابط با جهان غرب برشمردنی است. این رویکرد به خودی خود قدری پارادوکس به همراه دارد که در ۲۰۱۴ با تحریم المپیک از سوی غرب، ضمیمه‌‌شدن کریمه به روسیه و به دنبال آن وضع تحریم‌های مکرر برای روسیه بیشتر نمود یافت و باید گفت قدری ادبیات جنگ سرد احیا شد.
این استاد روس‌شناس در روایت روابط روسیه و آمریکا، روایت طرف روسی و طرف آمریکایی را کاملا متفاوت خواند؛ اما اشاره کرد در مجموع روسیه در بدترین شرایط نیز روابط خود را با آمریکا حفظ کرده و هرگز به سمت جایگزین‌کردن اروپا در سیاست خارجی با آمریکا نبوده است: «همواره روابط با آمریکا پررنگ‌ترین بخش در روابط امور خارجه روسیه بوده است».
علی‌رغم تلاش‌های روسیه برای بهبود روابط خود با آمریکا، بنا بر روایت روسیه، آمریکا همواره تلاش کرده است که از ضعف‌های روسیه استفاده کند. حتی پیشنهاد آمریکا به روسیه در دهه ۹۰ مبنی بر عضویت در ناتو، بیشتر پیشنهادی نمادین بود؛ چراکه هم‌زمان با آن جنگ کوزوو، طرح سپر دفاعی موشکی و گسترش ناتو به شرق آغاز شد. باید گفت آمریکا در قبال روسیه، سیاست دوگانه‌ای داشته است.
دکتر سنایی دوره نخست ریاست‌جمهوری پوتین را دوران مسالمت و همکاری با آمریکا خواند و به نقل از سخنان پوتین افزود: «من تمامی تلاش خود را برای برقراری روابط برابر و متعادل با آمریکا کردم». حتی با خروج آمریکا از پیمان ای‌بی‌ام، روسیه آرامش نشان داد و بعد از حوادث سپتامبر ۲۰۰۱، در مبارزه با تروریسم، به‌نوعی همکاری با آمریکا را آغاز و روابطی راهبردی تدوین کرد. روسیه هم همکاری اطلاعاتی با آمریکا داشت و هم همکاری در ترانزیت و نقل‌وانتقال تجهیزات از مسیر روسیه به سمت افغانستان. روسیه حتی پایگاه راداری خود را در کوبا تعطیل کرد. در ماه می۲۰۰۲ نیز معاهده کاهش تولید سلاح‌های هسته‌ای را امضا کرد.
از سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۸ این روند تا اندازه‌ای مختل شد. استقرار سپر دفاع موشکی در اروپای شرقی دوباره احیا شد. انقلاب‌های رنگی در گرجستان و اوکراین شکل گرفت که کاملا آشکار بود آمریکا در پشت این انقلاب‌هاست. همچنین، بر سر انتقال انرژی از آسیای مرکزی و قفقاز رقابتی جدی میان روسیه و انحصارطلبی آمریکا درگرفت. این تنش با سخنرانی پوتین در سال ۲۰۰۷ در کنفرانس امنیتی مونیخ به اوج خود رسید. پوتین اعلام کرد از برقراری روابط برابر با آمریکا و غرب ناامید شده است و غرب و آمریکا را به یک‌جانبه‌گرایی و اختلال در نظام امنیتی مشترک متهم کرد. در سال ۲۰۰۸ نیز با وقوع جنگ گرجستان بر وخامت روابط افزوده شد.
در دولت دیمیتری مدودف، در سال ۲۰۰۸ در جهت بهبود روابط با آمریکا تلاش‌های دیگری آغاز و به برنامه تری‌ست معروف شد. با توجه به پایان قرارداد استارت قبلی در سال ۲۰۰۹ قرارداد استارت جدیدی امضا شد. کلینتون و لاوروف، دو وزیر امور خارجه وقت آمریکا و روسیه، در برنامه تری‌ست، تعریف و به‌رسمیت‌شناختن خطوط قرمزی را در پیش گرفتند. علی‌رغم همراهی روسیه درباره لیبی و صدور قطع‌نامه در شورای امنیت، دوباره برنامه سپر دفاعی موشکی احیا شد و کار به جایی کشید که شخصیت منعطفی مانند مدودف، آمریکا را تهدید کرد و روابط دو کشور مجددا آشفته شد.
در سال ۲۰۱۱ با برگزاری انتخابات پارلمانی، خانم کلینتون رسما از اعتراضات روسیه دفاع کرد. در آستانه بازگشت پوتین در سال ۲۰۱۲، آمریکایی‌ها مستقیم و غیرمستقیم خواهان عدم بازگشت پوتین به قدرت بودند. از این مرحله مجددا دو کشور وارد فاز تنش شدند. روسیه این‌بار برخلاف مورد لیبی، مانع صدور قطع‌نامه برای حمله به سوریه در شورای امنیت شد. تحریم‌های مگنیسکی از طرف آمریکا وضع شد. روسیه قانون منع فرزندخواندگی اتباع روسیه برای آمریکاییان را تصویب کرد. در سال ۲۰۱۳، روسیه به اسنودن، همکار سیستم‌های امنیتی آمریکا، اجازه داد که وارد روسیه شود. به این ترتیب، سلسله تحولاتی در تشدید تنش میان دو کشور به وقوع پیوست.
در دوران دوم ریاست‌جمهوری اوباما و پس از پناه‌دادن روسیه به اسنودن برای نخستین‌بار پس از
۵۰ سال، ملاقات بین اوباما و پوتین لغو شد. در نتیجه این روند، درحال‌حاضر این روابط به نزدیک صفر رسیده است و هیچ دستور کاری در روابط دوجانبه دو کشور وجود ندارد. عمده تحریم‌ها علیه روسیه، در سال‌های اخیر وضع شده است. تنها در دوران ریاست‌جمهوری ترامپ ۴۶ بسته تحریم علیه روسیه وضع شده یا تمدید شده است.
مشاجره‌ها در آمریکا درباره روسیه به آنجا رسیده است که با توجه به نگرانی دموکرات‌ها در آمریکا از احتمال مداخله روسیه در انتخابات ۲۰۲۰، آمریکا به دو درخواست روسیه برای برگزاری اجلاس سران در ژانویه ۲۰۲۰، نشست سران درباره موضوع برجام و جی۷ و طرح امنیت خلیج فارس پاسخی نداده است. جمهوری‌خواهان نیز به این نتیجه رسیده‌اند که هر نوع ابتکار عمل روسیه، به جنجالی بزرگ در داخل آمریکا بدل خواهد شد.
به گفته دکتر سنایی، در روسیه، تحلیلگران انکار نمی‌کنند که تمایل بیشتری به جمهوری‌خواهان آمریکا دارند و جمهوری‌خواهان کمتر از دموکرات‌ها به‌دنبال مداخله در امور داخلی و مسائل حقوق‌بشری‌اند. درعین‌حال باید خاطرنشان کرد که در رسانه‌های روسیه فضایی برای حمایت از ترامپ در انتخابات ۲۰۲۰ وجود ندارد، این در حالی است که در انتخابات پیشین چنین فضایی کاملا حاکم بود؛ حتی در آستانه انتخابات پیشین، مقبولیت ترامپ در روسیه بیشتر از خود آمریکا بود. با اینکه ترامپ مایل به برقراری روابط با روسیه بود، دموکرات‌ها و مجلس نمایندگان مبتکر بسیاری از تحریم‌های وضع‌شده بوده‌اند و ترامپ را تحت فشار گذاشته‌اند.
دکتر سنایی در تبیین دیدگاه نخبگان روسی به انتخابات آمریکا، به مقاله‌ای اشاره کرد با این عنوان که «آیا تا ۲۰۲۴ آمریکا پابرجاست؟». در این مقاله به مقاله دکتر چالز کینگ، استاد روابط بین‌الملل دانشگاه جورج‌تاون، اشاره شده است مبنی بر اینکه «چگونه یک ابرقدرت از هم فرومی‌پاشد». در این مقاله به مقاله ۵۰ سال پیش آندره آمالریک، استاد اهل شوروی در سال ۱۹۷۰ اشاره شده است که گفته بود: «آیا شوروی تا ۱۹۸۴ باقی می‌ماند؟». وی به انتقال شکاف از نخبگان به سطح مردم اشاره کرده است. در این مقاله به شبیه‌سازی شرایط آمریکای امروز با شوروی آن دوران اشاره شده است. چالز می‌افزاید: «این ضعف قدرت‌های بزرگ است که دچار خودشیفتگی و خودفریبی می‌شوند و قادر به دیدن شکاف‌ها به صورت جدید نیستند».
دکتر سنایی همچنین، به مقاله ریچارد هاس با عنوان «آیا انتخابات آمریکا ممکن است به فروپاشی روسیه منجر شود؟» اشاره کرد. او به تعبیر گئورگی آرباتف اشاره کرد مبنی بر اینکه «زمان انتخابات آمریکا، زمان بدی است برای سیاست‌های خوب و زمان خوبی است برای سیاست‌های بد». اما شکاف‌های موجود در آمریکا نشان می‌دهد این امر به کل دوره چهارساله گسترش یافته است. سؤال مهم اینجاست که آیا این شکاف در آمریکا تنها در سطح نخبگان است یا به سطح توده نیز راه پیدا کرده است؟ این مطلب، سپس به مشکلات حاکم در ساختار اجتماعی و نژادی آمریکا و تبعیض‌آمیزبودن آن اشاره دارد که در سطح نخبگان نیست و در ایدئولوژی آمریکایی نهفته است. دکتر سنایی در ادامه، به خسارت اقتصادی ۸۰ درصدی مردم آمریکا از جهان‌سازی اشاره کرد.
دکتر سنایی مناظره‌های اخیر دو کاندیدای انتخابات ۲۰۲۰ آمریکا را نمود نوعی پوچی در سیاست خارجی آمریکا دانست.
این استاد روسیه‌شناس، در بیان ترجیح روسیه میان ترامپ یا بایدن اشاره کرد: «برجسته‌ترین متخصصان روسیه در حوزه امور خارجه و روابط بین‌الملل به این مهم پرداخته‌اند و سعی کرده‌اند به این سؤال پاسخ دهند». دکتر سنایی دراین‌باره به بیان استالین در دیدگاه برخی تحلیلگران روس در پاسخ به پرسش این یا آن بهتر است، اشاره کرد: «هر دو بدترند» و انتظار بهبود روابط میان روسیه و آمریکا وجود ندارد.
دکتر سنایی به برخی اظهارات مثبت ترامپ به پوتین و نیز اظهارات پوتین درباره ترامپ اشاره کرد که تأثیری در سیاست و روابط خارجه دو کشور و بهبود آن نداشته است. او افزود: «انتظارات ترامپ در آستانه انتخابات از روسیه، مسائل سنتی -از جمله مسائل سوریه و اوکراین و سپر دفاع موشکی- نیست، بلکه دوری‌جستن از چین است. روسیه در مرکز توجه ترامپ نیست؛ دشمن اصلی را چین می‌بیند، زیرا نگاه اقتصادی دارد و نگاهش ژئوپلیتیکی نیست و تهدیدی از سوی اقتصاد روسیه حس نمی‌کند. تنها نکته مثبت در چهار ساله اخیر روابط روسیه و آمریکا این بوده است که حجم مبادلات تجاری دو کشور، با وجود تمامی این مناقشه‌ها، افزایش داشته است».
از طرفی، اعتقاد بر این است که بایدن و طرفداران او در دشمنی با روسیه راسخ‌ترند و مشکل ایدئولوژیکی هم با روسیه دارند. در نتیجه شاید تفاوتی در ظاهر میان بایدن و ترامپ وجود داشته باشد، اما در عمل، به‌دلیل نظام دو حزبی آمریکا و اینکه روسیه به موضوع داخلی آمریکا بدل شده است، اتفاقی در بهبود روابط این دو کشور نخواهد افتاد.
محققان روسیه، چه در صورت انتخاب بایدن و چه ترامپ، معتقدند که گفت‌وگویی جدی میان دو کشور شکل نخواهد گرفت، ولی در سایر حوزه‌ها تأثیر خواهد داشت؛ چگونگی روابط آمریکا با اروپا، چین، هند، کشورهای عربی و ایران، پس از انتخابات آمریکا، بر روابط بین‌المللی تأثیر خواهد گذاشت و از این طریق بر روابط روسیه با آمریکا تأثیر خواهد داشت.
به گفته دکتر سنایی، حتی اگر بایدن برنده انتخابات شود، افکار چپ تأثیر خود را حفظ خواهد کرد و تأثیرگذار خواهد بود و روسیه به این نکته توجه دارد. او افزود: «برخی از نویسندگان روس معتقدند در پنج تا هفت سال آینده، روابط روسیه و آمریکا تغییری اساسی نخواهد داشت؛ چراکه تحریم‌ها تبدیل به قانون شده‌اند. این نویسندگان توصیه می‌کنند روسیه باید وزنی متناسب شرایط کنونی برای آمریکا قائل باشد و بر روابط خود با شرق -چین، هند، ترکیه و ایران- و برزیل تمرکز کند. در نگاه بسیاری از متفکران روس، آمریکا وارد دوران گذار بسیار دردناکی خواهد شد. مهم‌تر از انتخابات ۲۰۲۰ باید نگران انتخابات ۲۰۲۴ بود؛ چراکه این نسل در حال گذار است. دعوای امروز آمریکا میان دو نسلی است که بسیار کهنسال شده‌اند و انتقال از دوره نابرابری‌های اقتصادی و نژادی در آمریکا برای نسل جوان، هزینه‌ای بسیار و در جامعه آمریکا درد بسیاری به‌همراه خواهد داشت».
به باور دکتر سنایی، تحلیلگران روس معتقدند سیاست خارجی آمریکا تغییر خواهد کرد، ولی نه به این زودی و در آن زمان روسیه در موضع متفاوت‌تری با آمریکا وارد گفت‌وگو خواهد شد. او تأکید کرد: «پیش‌بینی آینده با توجه به آنچه در حال می‌بینیم و محاسبات و عناصر دیده‌شده انجام می‌شود و ممکن است تحولاتی در سیاست‌ها و رویکردها صورت پذیرد و اتفاقات پیش‌بینی‌نشده‌ای نیز بیفتد؛ به‌خصوص با نظم سیالی که در نظام بین‌الملل شاهدیم، به‌شکلی که اصلا نظم در آن حاکم نیست. جریان‌ها را مدام باید رصد کرد و از مشکلات و بحران‌ها عبور کرد. نقش معادلات منطقه‌ای و نقش کشورها در عرصه بین‌الملل از جمله ایران در حال افزایش است».
خاتمه‌بخش سخنان دکتر سنایی، سخنان اخیر پوتین در هفتم اکتبر و در روز تولد او بود در پاسخ به پرسش خبرنگار روس درباره گفته بایدن در مناظراتش با ترامپ که بایدن به ترامپ گفته بود: «تو... دست‌آموز پوتین هستی». پوتین نیز در پاسخ، ضمن اشاره به اینکه این موضوع داخلی آمریکایی‌هاست، گفت: «این تعبیرات نشان‌دهنده افت فرهنگ سیاسی در آمریکاست». پوتین ضمن اشاره‌ای به چهار سال گذشته ریاست‌جمهوری ترامپ، از دو حوزه توفیق با آمریکا سخن گفت: در روابط تجاری و در همکاری در ثبات بازار انرژی. پوتین به نکات منفی دوره ترامپ در برقراری روابط با روسیه نیز اشاره کرد، آن‌هم در شرایطی که بیشترین تحریم‌ها -۴۶ بسته تحریم ابداعی و تمدیدی- علیه روسیه در این دوران وضع شد، ترامپ از معاهده موشک‌های میان‌برد و کوتاه‌برد خارج شد و آمریکا اعلام کرده از معاهده آسمان‌های باز میان روسیه و آمریکا استارت خروج را زده است.
اظهارات پوتین درباره بایدن و دموکرات‌ها نشان می‌دهد که در روسیه هم این ذهنیت وجود دارد که نتیجه انتخابات ممکن است به نفع ترامپ نباشد. به بیان پوتین، با وجود تب ضد روسی در میان دموکرات‌های آمریکا، روسیه مایل به برقراری روابط خوب با آمریکاست، هر نتیجه‌ای که انتخابات داشته باشد.
دکتر سنایی به یافتن نقاط اشتراک میان روسیه و دموکرات‌ها در سخنان پوتین اشاره کرد؛ پوتین می‌افزاید: تکیه اصلی دموکرات‌ها بر ارزش‌های لیبرالی است، اما در شرایط فعلی این حزب در آمریکا توجه ویژه‌ای به سیاست‌های سوسیالیستی دارد و پوتین به عضویت خود در حزب کمونیست و سابقه آن در روسیه اشاره کرد. عدالت، برابری و برادری از شعارهایی است که سابقه طولانی در روسیه دارد. پوتین به این نکته اشاره داشت که یکی از معضلات اصلی و امروز آمریکا، آمریکایی‌های آفریقایی‌تبار است و شوروی سوابق بسیار گسترده‌ای در این عرصه و کار با آفریقایی‌تبارها داشته است. پوتین در سخنان خود به‌دنبال بیان این مهم بوده که روسیه برای هر رئیس‌جمهوری که مردم آمریکا انتخاب کنند آمادگی دارد و این دو محور را به‌عنوان دیدگاه‌های مشترک در روسیه با دموکرات‌ها بیان کرد.
به باور دکتر سنایی، «این مصاحبه پوتین حاوی نکته‌هایی بود که به تحلیلگران و متفکران برجسته روس بسیار نزدیک بود؛ اما اینکه روسیه باید گریز از آمریکامحوری را در سیاست خارجی خود دنبال کند، در سخنان پوتین دیده نمی‌شود و نشان می‌دهد که آمریکا همچنان مرکز ثقل سیاست‌های خارجی روسیه باقی خواهد ماند».
از این لینک در آپارات می توانید ویدئوی کامل سخنرانی را مشاهده کنید:
https://www.aparat.com/v/AUhNS
