#اختصاصی
به قلم: سید امیربهادر هاشمی، دانشجوی دکتری مطالعات روسیه، دانشگاه تهران
در جهان امروز، نظام بین‌الملل شاهد رقابت میان قدرت‌های بزرگ و تلاش کشورها برای حفظ حاکمیت ملی و منافع راهبردی خود است. در این میان، معاهده جامع مشارکت راهبردی ایران و روسیه به عنوان یک سند مهم دیپلماتیک، نشان‌دهنده عزم مشترک دو کشور برای مقابله با نظم تک‌قطبی به رهبری ایالات متحده و تقویت نظم جهانی چندقطبی است. این توافقنامه بر پایه اصولی مانند احترام به حاکمیت ملی، عدم مداخله در امور داخلی، و همکاری چندجانبه شکل گرفته است و هدف آن علاوه بر توسعه مناسبات اقتصادی، امنیتی – دفاعی و سیاسی، مقابله با اقدامات یکجانبه و هژمونیک قدرت‌های بزرگ است. در این گزارش، ابعاد مختلف این توافقنامه و تأثیرات آن در تقویت نظم چندقطبی و مقابله با نظام تک‌قطبی بررسی می‌شود.
با تقویت بیشتر همکاری‌ها، ایران و روسیه می‌توانند در قالب اتحادهای منطقه‌ای و بین‌المللی مانند سازمان همکاری شانگهای و گروه بریکس نقش مؤثری در شکل‌دهی به نظم جهانی چندقطبی ایفا کنند. این همکاری‌ها نه تنها می‌تواند به تعدیل هژمونی غرب کمک کند، بلکه می‌تواند به ایجاد موازنه قوا در عرصه منطقه ای و حتی جهانی بی‌انجامد. این سند در واقع نسخه به روز شده توافقی است که برای اولین بار در سال ۱۳۷۹ میان دو کشور به امضا رسیده و با در نظر گرفتن تحولات جهانی و شرایط کنونی تنظیم گردیده است.
روابط ایران و روسیه ریشه‌ای تاریخی دارد و در طول قرن‌ها فراز و نشیب‌های بسیاری را تجربه کرده است. مقابله دو کشور با نظام تک‌قطبی به دهه‌ها پیش بازمی‌گردد و ریشه در مخالفت هر دو کشور با هژمونی غرب، به ویژه ایالات متحده آمریکا، دارد. پس از فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۱ و به ویژه در ۲ دهه گذشته فدراسیون روسیه به تدریج تلاش کرده است تا با تقویت روابط با کشورهای مخالف غرب و جنوب جهانی مانند ایران، موازنه‌ای در برابر نظام تک‌قطبی ایجاد کند. ایران نیز پس از انقلاب اسلامی، با رویکردی ضداستعماری و ضداستکباری، همواره به دنبال کاهش نفوذ غرب در منطقه و جهان بوده است. همکاری‌های نظامی، اقتصادی و سیاسی بین ایران و روسیه در طول سال‌ها، به ویژه در بحران‌هایی مانند جنگ سوریه و مقابله با تحریم‌های بین‌المللی، نشان‌دهنده تلاش مشترک این دو کشور برای ایجاد یک نظم جهانی چندقطبی است. این همکاری‌ها در قالب اتحاد‌هایی مانند سازمان همکاری شانگهای و گروه بریکس نیز تداوم یافته است.
به نظر میرسد ایران از امضای این توافق چندین هدف عمده را دنبال می‌کند: کاهش فشارهای بین‌المللی و تحریم‌ها، افزایش همکاری‌های اقتصادی و تجاری با روسیه و تقویت جایگاه خود در منطقه. روسیه نیز از این توافق به دنبال اهدافی نظیر افزایش نفوذ در خاورمیانه، گسترش روابط تجاری و اقتصادی با ایران، خروج از انزوا و مقابله با فشارهای بین‌المللی است.
مقابله با نظام تک‌قطبی
این توافقنامه در شرایطی امضا می‌شود که نظام جهانی با چالش‌های متعددی از جمله یکجانبه‌گرایی آمریکا، تحریم‌های اقتصادی و بحران‌های منطقه‌ای روبروست. در این میان، تلاش برای ایجاد توازن در قدرت‌های جهانی و مقابله با نظام تک‌قطبی از جمله اهداف مشترک ایران و روسیه به شمار می‌رود. هر دو کشور از سیاست‌های یکجانبه‌گرایانه آمریکا و تحریم‌های اقتصادی آن ناراضی بوده و به دنبال ایجاد توازنی در قدرت‌های جهانی هستند. در ادامه در مورد بخش‌هایی از معاهده که به طور مستقیم یا غیرمستقیم به مقابله با نظام تک‌قطبی اشاره دارند، توضیح داده می‌شود:
۱. تأکید بر نظم جهانی چندقطبی و عادلانه
در پیش‌مقدمه معاهده، ایران و روسیه اعلام می‌کنند که خواهان مشارکت در شکل‌گیری نظم جهانی جدیدی هستند که مبتنی بر چندقطبی‌بودن، عدالت، و پایداری است. این نظم جدید بر پایه برابری حاکمیتی کشورها، همکاری مبتنی بر حسن نیت، احترام متقابل به منافع، و حل جمعی مشکلات بین‌المللی استوار است. همچنین، این نظم به تنوع فرهنگی و تمدنی احترام می‌گذارد و بر پایه قواعد حقوق بین‌الملل و منشور سازمان ملل متحد، از جمله عدم استفاده از زور و احترام به تمامیت ارضی کشورها، شکل می‌گیرد. این بند نشان‌دهنده دیدگاه مشترک دو کشور در مقابل نظم تک‌قطبی به رهبری ایالات متحده است و تلاش آنها برای تقویت نقش سازمان‌های بین‌المللی در حل مناقشات جهانی را نشان می‌دهد.
۲. مخالفت با هژمونی و مداخله خارجی
در ماده ۲، دو کشور بر اجرای سیاست‌هایی مبتنی بر احترام متقابل به منافع ملی و امنیتی تأکید می‌کنند. آنها اصول چندجانبه‌گرایی، حل مسالمت‌آمیز اختلافات، و مخالفت با تک‌قطبی‌بودن و هژمونی در امور جهانی را به عنوان اهداف سیاست خارجی خود قرار می‌دهند. همچنین، دو کشور متعهد می‌شوند که در مقابل مداخله کشورهای ثالث در امور داخلی و خارجی یکدیگر ایستادگی کنند. این ماده به صراحت بر نفی وضعیت تک‌قطبی و مقابله با مداخله طرف‌های ثالث در امور داخلی کشورها تأکید دارد که از جمله اهداف اصلی در مقابله با نظام تک‌قطبی و تلاش برای ایجاد نظام چندقطبی است.
در ماده ۱۲ اعلام شده است که طرف‌های متعاهد تحکیم صلح و امنیت در منطقه خزر، آسیای مرکزی، ماورای قفقاز و خاورمیانه را تسهیل خواهند نمود، به منظور جلوگیری از مداخله در مناطق مذکور و حضور بی‌ثبات‌کننده دولت‌های ثالث در آنجا همکاری خواهند نمود و در مورد وضعیت در سایر مناطق جهان تبادل نظر خواهند کرد. این ماده با تأکید بر جلوگیری از مداخله و حضور بی‌ثبات‌کننده دولت‌های ثالث در مناطق مختلف، به طور خاص بر مخالفت با نفوذ و سلطه قدرت‌های خارجی در مناطق مختلف جهان اشاره دارد.
۳. تأکید بر حاکمیت ملی و عدم مداخله
ماده ۳ معاهده بر تقویت روابط دو کشور بر اساس اصول برابری حاکمیتی، تمامیت ارضی، استقلال، و عدم مداخله در امور داخلی یکدیگر تأکید می‌کند. دو کشور متعهد می‌شوند که این اصول را در سطوح دوجانبه، منطقه‌ای، و جهانی ترویج کنند و سیاست‌هایی را دنبال کنند که با این اصول سازگار باشد. همچنین، در صورت وقوع تجاوز به یکی از طرفین، طرف دیگر متعهد می‌شود که هیچ گونه کمک نظامی یا کمک دیگر به متجاوز ارائه ندهد و برای حل اختلافات بر اساس منشور سازمان ملل متحد و قواعد حقوق بین‌الملل تلاش کند. این ماده با تأکید بر اصول برابری حاکمیتی، تمامیت ارضی، استقلال و عدم مداخله در امور داخلی کشورها، به طور ضمنی بر مخالفت با هرگونه سلطه و نفوذ خارجی و لزوم احترام به حاکمیت ملی کشورها تأکید دارد.
۴. همکاری در سازمان‌های بین‌المللی
در ماده ۹، ایران و روسیه متعهد می‌شوند که در چارچوب سازمان‌های بین‌المللی، از جمله سازمان ملل متحد و نهادهای تخصصی آن، همکاری و مشورت کنند. این همکاری به ویژه در مورد مسائل جهانی و منطقه‌ای که ممکن است به طور مستقیم یا غیرمستقیم منافع و امنیت مشترک دو کشور را تحت تأثیر قرار دهد، انجام می‌شود. دو کشور همچنین متعهد می‌شوند که از عضویت یکدیگر در سازمان‌های بین‌المللی و منطقه‌ای حمایت متقابل به عمل آورند. این ماده با اشاره به همکاری در سازمان‌های بین‌المللی، بر لزوم هماهنگی و همکاری در سطح جهانی برای مقابله با چالش‌های مشترک و پیشبرد اهداف مشترک تأکید میورزد.
۵. مخالفت با اقدامات قهری یکجانبه
ماده ۱۹ معاهده به صراحت مخالفت ایران و روسیه با اقدامات قهری یکجانبه، از جمله تحریم‌های فراسرزمینی، را بیان می‌کند. دو کشور این اقدامات را نقض حقوق بین‌الملل و عملی خصمانه می‌دانند و متعهد می‌شوند که برای مقابله با این اقدامات و کاهش تأثیرات آنها بر روابط اقتصادی و امنیتی خود تلاش کنند. این ماده به صراحت بر مقابله با اقدامات قهرآمیز یکجانبه و فراسرزمینی تأکید دارد که از جمله ابزارهای نظام تک‌قطبی برای اعمال فشار بر کشورها است.
علاوه بر این موارد، در سایر مواد معاهده نیز می‌توان اشاراتی به مقابله با نظام تک‌قطبی یافت. برای مثال، همکاری‌های اقتصادی و تجاری می‌تواند به کاهش وابستگی دو کشور به نظام اقتصادی تحت سلطه غرب و تقویت استقلال آنها کمک کند. در مجموع، معاهده مشارکت جامع راهبردی بین ایران و روسیه، با تأکید بر اصول چندجانبه‌گرایی، عدم مداخله در امور داخلی کشورها، مخالفت با اقدامات قهرآمیز یکجانبه و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی، گامی در جهت مقابله با نظام تک‌قطبی و تلاش برای ایجاد نظام چندقطبی عادلانه و پایدار است.
نتیجه گیری
توافقنامه جامع راهبردی ایران و روسیه نه تنها گامی مهم در راستای تقویت روابط دوجانبه این دو کشور است، بلکه نشان‌دهنده تلاش مشترک آنها برای ایجاد تغییر در ساختار نظام بین‌المللی است. این توافقنامه با تأکید بر اصولی مانند چندجانبه‌گرایی، احترام به حاکمیت ملی، و مخالفت با اقدامات قهری یکجانبه، به عنوان ابزاری برای مقابله با هژمونی تک‌قطبی و تقویت نظم جهانی چندقطبی عمل می‌کند. در شرایطی که قدرت‌های بزرگ به دنبال تحمیل اراده خود بر دیگر کشورها هستند، همکاری ایران و روسیه می‌تواند به ایجاد تعادل در نظام بین‌المللی و تقویت نقش کشورهای در حال توسعه و منطقه‌ای کمک کند. این توافقنامه نه تنها منافع ملی دو کشور را تأمین می‌کند، بلکه به عنوان الگویی برای همکاری‌های استراتژیک در جهت ایجاد نظمی عادلانه‌تر و پایدارتر در جهان عمل خواهد کرد.
