#اختصاصی
ترجمه مقاله: Türk dizilerinin ülkemiz kültür endüstrisi içindeki konumu ve rolü,
Elif Tuğba ŞAHİN, 2022
در مجموعه مقالات منتشرشده از سوی اتاق بازرگانی استانبول (kültür değişim ve endüstrileşme sürecinde türk dizileri 2010-2020)
مترجم: مائده پورصفائی، کارشناسی ارشد مطالعات ترکیه
فرهنگ و صنعت فرهنگ
مفهوم «فرهنگ» (culture) از نظر ریشهشناسی برگرفته از کلمۀ لاتین colere در معنای «به عمل آوردن، پرورش دادن و ترتیب دادن» است. کلمۀ colo مشتق شده از همین فعل (مصدر) به معنای «تمایل»، «پرورش» و «بذر» است. در نتیجه، cultura که کلمهای لاتین است میتواند با آموزش و درمان (بهبود بخشیدن، بهتر کردن) در ارتباط باشد. مانند بسیاری از پدیدههای انسانی فرهنگ را نیز میتوان به طرق مختلف تعریف و تفسیر کرد. در سال ۱۹۵۲، کروبر[۱] و کلاکهون[۲] مفهوم فرهنگ را تحلیل کرده و به این نکته اشاره کردند که این مفهوم برگرفته از کتاب مقدس و آثار هومر، بقراط، هرودوت و همچنین دانشمندان چینی از سلسلۀ هان است. در اوایل قرن بیستم، بیش از ۱۰۰ تعریف از فرهنگ ارائه شد که در زمینههای مختلف دانشگاهی از جمله تاریخ، فلسفه، مردمشناسی، جامعهشناسی و روانشناسی به کار برده میشود. جاهودا[۳] استدلال کرد که تعریف کردن مفهوم «فرهنگ» احتمالاً ضروری است اما نمیتوان تعریف دقیقی از آن ارائه کرد. تعاریف زیادی برای مفهوم فرهنگ وجود دارد. فرهنگ برای برخی، رفتاری آموختنی است. برای برخی از مردمشناسان، تبرهای سنگی و کاسههای سفالی نشانهای از فرهنگ است. به عقیده برخی دیگر، فرهنگ تنها در ذهن وجود دارد که نمودهایی از آن در جهان خارج قابل مشاهده است. برخی از مردمشناسان تصور میکنند که فرهنگ متشکل از ایدههاست؛ اما مکان قرارگیری این ایدهها محل بحث است و این مردمشناسان را به دو گروه تقسیم میکند: گروه اول میگویند فرهنگ در ذهن مردمی است که مورد مطالعه قرار گرفتهاند. نظر گروه دیگر آن است که فرهنگ در ذهن قومشناسانی است که آن را مطالعه میکنند. فرهنگ یک مکانیسم دفاعی روانی است. فرهنگ واکنشهای اجتماعی متفاوت به کنشهای مختلف است. از نظر یونسکو، فرهنگ «به معنای آگاهی یک جامعۀ انسانی نسبت به تکامل تاریخی خود است. به این ترتیب، این جامعۀ انسانی عزم خود را برای ادامه حیات خود نشان میدهد و با استناد به این آگاهی از تکاملی تاریخی، توسعۀ خود را تضمین میکند.» از سوی دیگر، تایلور[۴] این مفهوم را به عنوان «کُلِ پیچیدهای که شامل دانش، باور، هنر، اخلاق، قانون، سنت و سایر تواناییها و عادتهایی است که توسط انسانها به عنوان اعضای جامعه به دست آمده» تعریف میکند.
بریسلین[۵] فرهنگ را اینگونه تعریف میکند: «افرادی که به نقاط بسیاری از جهان سفر کردهاند، با الگوهای رفتاری تکرارشوندهای مواجه میشوند که از مکانی به مکان دیگر متفاوت است اما از نسلی به نسل دیگر در آن مکانها قابل مشاهده بوده است. در واقع، مسئولیتِ اطمینان حاصل کردن از اتخاذ این الگوهای رفتاریِ تکرارشونده توسط نسل بعدی که آنها را در طبقۀ افراد جامعهپذیر قرار میدهد بر عهدۀ بزرگسالان است. اصطلاحی که الگوی رفتاری تکراری را به بهترین شکل خلاصه میکند فرهنگ است.»
پژوهشگران در مطالعات فرهنگی که با بسیاری از رشتههای مختلف بهویژه روانشناسی، ادبیات و اقتصاد مرتبط است، اهمیت چندانی به ارتباط میان مفاهیم فرهنگ و اقتصاد قائل نبودند؛ زیرا مطالعات فرهنگی در چارچوب فرهنگ سنتی تهیه شده بود. توفان[۶] در پژوهش خود بیان کرد که مفاهیم فرهنگ و اقتصاد به هم مرتبط هستند و همچنین ُبعد فرهنگی اقتصاد و بُعد اقتصادی فرهنگ را میتوان مترادف یکدیگر دانست. به گفتۀ وی، فرهنگ سهم و دستاورد انسان از طبیعت است و هر ساختار اقتصادی را میتوان به عنوان یک ارزش فرهنگی و مطالعۀ فرهنگی تلقی کرد. به همین ترتیب، اقتصاد شامل تولید و مصرف است و در این راستا زمینههای فرهنگی آن در مطالعات اقتصادی قابل بررسی است.
در دورههای بعدی رابطۀ میان فرهنگ و اقتصاد با دقت بیشتری بررسی و در قالب اقتصاد فرهنگی مطرح شد. در اقتصاد فرهنگی، میتوان اقتصاد و فرهنگ را دو بُعدِ در هم تنیده در نظر گرفت. بدین ترتیب، اقتصادِ فرهنگ (یا به عبارتی اقتصاد فرهنگی) و حوزۀ فرهنگ مورد تحلیل و بررسی قرار میگیرد.
امروزه صنعت فرهنگ با در نظر گرفتن ویژگیهای مکمل و حمایتی بخشها و همچنین، صنایع خلاق و حق تکثیر مورد ارزیابی قرار میگیرد. به عنوان مثال، مفهوم «صنایع مبتنی بر حق تکثیر» برای مطابقت با مفهوم فراشمول[۷] صنایع فرهنگی توسط سازمان جهانی مالکیت معنوی ([۸]WIPO) ارائه شده است. صنعت خلاق به مجموعهای از بخشهای خودمختار اطلاق میشود که همه فعالیتهای آنها به سمت تولید محصولات فکری و ارزشهای فرهنگی مبتنی بر استعداد انسانی و در عین حال ارتقای یک فرآیند اقتصادی است. در کشور ترکیه، در گزارش ادارۀ کل حق تکثیر[۹] در سال ۲۰۲۰، صنایع فرهنگی به عنوان «مجموعۀ محصولات، مصنوعات، رویدادها و صنایعی که در نتیجۀ کار خلاقانه و فرهنگی، محصولاتی را که اغلب توسط حقوق مالکیت معنوی محافظت میشوند به دست مصرفکنندگان میرسانند» تعریف شدهاند.
از سوی دیگر، اوزدمیر[۱۰] اظهار داشت که مفهوم اقتصاد فرهنگی را با بررسی حوزۀ تلویزیون، صنعت فیلم/سریال، ثبت فرهنگی/تاریخی، حق تکثیر و صنعت سرگرمی میتوان مورد مطالعه قرار داد. گنجاندن فرهنگ در فعالیتهای اقتصادی:
- بر ارزش ارتباطی و گسترش حوزۀ فرهنگ تأثیر میگذارد.
- ارزشهای فرهنگی و تاریخی را به جهانیان معرفی میکند.
- تأثیر مثبتی بر گردشگری فرهنگی و سایر فعالیتهای اقتصادی میگذارد.
مفهوم «صنعت فرهنگ» برای اولین بار در اثر «دیالکتیک روشنگری[۱۱]» آدورنو[۱۲] و هورکهایمر[۱۳] که در سال ۱۹۴۷ در آمستردام به انتشار رسید مطرح شد. با این حال، چارچوب کلی این مفهوم در اثر «در باب جایگاه اجتماعی موسیقی[۱۴]» نوشتۀ آدورنو که در سال ۱۹۳۲ منتشر شد عیان گشت. آدورنو این مفهوم را فرآیندی میداند که در آن، اقلام و فعالیتهای فرهنگی مانند موسیقی، سینما و ادبیات در قالب کالا تولید شده (و یا به صورت کالایی در میآیند) و در نتیجه، مانند اقلام معمولی قابلیت معامله پیدا میکنند؛ فرآیندی که از طریق این محصولات فرهنگی، فرهنگی مبتنی بر عقلانیت ایجاد میکند. طبق تعریف آدورنو، به فرهنگ به چشم یک کالا اندیشیده و در قالب یک کالا تولید میشود و به عنوان یک محصول به تودۀ مردم عرضه میشود. به عبارت دیگر، افراد از تولید کنندۀ فرهنگ به مصرف کنندۀ فرهنگ تبدیل شدهاند.
آدورنو و سایر متفکران، تحت تأثیر عصری که در آن زندگی می کردند، به مفهوم صنعت فرهنگ به شکلی منفی پرداختهاند. اگرچه احتمال برداشت منفی از مفهوم صنعت فرهنگ وجود دارد، اما آگِر[۱۵] در مطالعۀ خود با استدلالهای مختلف اظهار داشت که صنعت فرهنگ ترقی یافته و نتایج مثبتی به بار آورده است. آگِر جنبههای مثبتِ صنعت فرهنگ را به شرح زیر بیان کرد:
- فرهنگ توده تا حدودی بر دینامیکهای برابریخواهانه استوار است. به عبارت دیگر، تبعیض طبقاتی اجتماعی موجود در جامعه را از بین میبرد و به کل جامعه اجازه میدهد تا از حد معینی از محصولات عرضه شده بهرهمند شوند.
- بررسی محصولات تولید شده در صنعت فرهنگ به عنوان اقلام مصرفی، زمینۀ جدیدی را در مطالعات فرهنگی ایجاد میکند.
- اگرچه تصور میشود که صنعت فرهنگ ایجاد کنندۀ نیازهای است، اما این نیازهای کاذب برای دستیابی به برابری تولید-مصرف دلخواه سرمایهداری ضروری است.
جزئیاتی در مورد مفهوم صنعت فرهنگ که قابل توجه است:
- ابتدا به عنوان مفهوم «فرهنگ توده» مورد بحث قرار گرفت.
- بر اساس این مفهوم، فرهنگ از بالا به پایین تعیین میشود.
- رسانههای جمعی ابزار مهم صنعت فرهنگ هستند.
- تمایز میان فرهنگ فرادست و فرودست را از بین میبرد.
- یکسانسازی هویتی و فردیتزدایی از محصولات به جای فردگرایی وجود دارد.
اگرچه در ادبیات این حوزه، صنعت فرهنگ با عباراتی چون «صنعت فرهنگ، صنعت هنر، صنعت محتوا، صنایع خلاق، صنایع تجربی، صنایع فرهنگی، صنایع مبتنی بر حق تکثیر» بیان شده است، اما همه این اصطلاحات مربوط به تولید فرهنگ است. با این حال، اگرچه مفاهیم صنعت خلاق و صنعت فرهنگ دارای ارتباط تنگاتنگی هستند، اما معنای یکسانی ندارند. تفاوت میان صنایع خلاق و صنایع فرهنگی چندان مشخص نیست. در شکل ۱، رابطۀ بین صنعت خلاق و صنعت فرهنگ در گزارش «اقتصاد فرهنگی اروپا» که توسط کمیسیون اروپا در سال ۲۰۰۶ منتشر شد، ارائه شده است. بر اساس این گزارش، مشاهده میشود که صنعت خلاق دربرگیرندۀ صنعت فرهنگ اما فراگیرتر از آن است. به عبارت دیگر، صنعت فرهنگ زیرشاخهای از صنعت خلاق است.
این صنعت در حال حاضر برای اقتصاد ملی از اهمیت بالایی برخوردار است؛ زیرا محصولات و خدمات بسیاری در صنایع فرهنگی ارائه میشود و برای ایجاد این محصولات فرهنگی به نیروی فکری نیاز است. علاوه بر این، صنایع فرهنگی اقتصادی مختص به خود را ایجاد میکنند. اندازهگیری ابعاد اقتصادی این صنعت به دلیل کمک به اقتصاد کشور در بسیاری از پژوهشها در سطح دنیا مطرح شده است. اگرچه صنعت فرهنگ عامل مهمی در رشد و توسعه کشورهاست، اما تأثیرات آن با توجه به سطح توسعهیافتگی کشورها میتواند متفاوت باشد. اگرچه مطالعات صنعت فرهنگ در کشوری مانند ترکیه که جزء کشورهای در حال توسعه است در قیاس با سایر کشورها نسبتاً جدید است، اما دستیابی به اطلاعات آماری در مورد این صنعت چندان آسان نیست. با تأکید بر اهمیت حوزۀ فرهنگی در جهان، سرمایهگذاری در این بخش در کشور ما رو به افزایش بوده و مطالعات لازم در این زمینه نیز آغاز شده است. در ترکیه، وزارت فرهنگ و گردشگری برای اولین بار با حمایت و همکاری سازمان جهانی مالکیت معنوی (WIPO)، اولین مطالعۀ سنجش سهم اقتصادی صنایع فرهنگی مبتنی بر حق تکثیر در ترکیه در سالهای ۲۰۱۳-۲۰۱۴ را بر اساس دادههای گردآوری شده از سالهای ۲۰۰۹-۲۰۱۱ انجام داده است.
بر اساس گزارش (۲۰۲۰) که توسط اداره کل حق تکثیر تهیه شده است، سهم صنعت فرهنگ از تولید ناخالص ملی دارای ساختاری پایدار بوده و سهم کل ارزش افزودۀ ایجاد شده توسط این صنعت در تولید ناخالص ملی در در ۱۰ سال گذشته بین ۲٫۶۱٪ و ۲٫۸۸٪ بوده است. سهم صنعت فرهنگ در تولید ناخالص ملی از بسیاری از بخشهای دیگر (حتی بخش سلامت) بیشتر بود است.
- سریالهای تلویزیونی و صنعت سریالسازی در ترکیه
بر اساس تعریف RTÜK (2014)، سریال «نوعی برنامۀ نمایشی با یک موضوع واحد و یا موضوعات متفاوت است که از نظر سبک، نگرش و بیان به یکدیگر مرتبط هستند و در چند قسمت پخش میشود.» سریالها در بین انواع برنامههای تلویزیونی جایگاه مهمی دارند. تعریف لغتنامه آنلاین انجمن زبان ترک[۱۶] بدین شرح است: «فیلم، مجموعه و سریال تلویزیونی در چند قسمت پخش میشود و اغلب یکپارچگی موضوعی بین قسمتها وجود دارد». مفهوم سریال که در منابع مختلف به صورتهای متفاوتی تعریف شده، به صورت کلی، برنامههایی است که در ساعات مختلف شبانهروز با موضوع و هدفی خاص از طریق بسترهای مختلف پخش (مانند تلویزیون و اینترنت) برای گذراندن اوقات فراغتی خوش به مخاطب ارائه میشود.
سریالهای تلویزیونی جایی است که سرگرمی در آن در رأس امور قرار گرفته و برای پیشبرد اهدافی خاص استفاده میشود. فرهنگ در این سریالها که جایگاه مهمی در توسعه و اشاعۀ صنعت فرهنگ دارند، شکل گرفته و برای مصرف افراد عرضه میشود. قارا[۱۷] با بیان اینکه سریالها با نظام سرمایهداری رابطۀ تنگاتنگی دارند و افراد از طریق سریالها به مصرفگرایی سوق داده میشوند، تصریح کرد: محصولات استفاده شده در سریالهای تلویزیونی، محل قرارگیری محصولات، لباس، خوراک و محل غذاخوردن بازیگران، توجه افراد را به خود جلب کرده و آنها را به مصرفگرایی سوق میدهند. تولید سریالها از نظر اقتصادی از طریق صنعت فرهنگ تأمین میشود و مصرف اِلمانهای موجود در سریالها در نتیجۀ تماشای آنها توسط افراد تضمین میشود.
اگرچه تاریخ و نام اولین سریال پخش شده در منابع مختلف متفاوت است، اما با بررسی روند توسعۀ تاریخی سریالهای تلویزیونی در جهان درمییابیم که در آغاز، سبک روایت سریالهای تلویزیونی به شیوۀ روایت تئاتر، ادبیات و درامهای رادیویی بود و با گذشت زمان، شیوۀ بیان منحصر به فرد خود را ایجاد کرد. نام، مدت زمان و موضوع سریالها در کشورهای مختلف متفاوت است؛ به همین دلیل، طبقهبندیهای مختلفی برای سریالها وجود دارد. اگر بستر پخش سریالها را در نظر بگیریم، میتوان آنها را به دو دستۀ سریالهای تلویزیونی و سریالهای اینترنتی تقسیم کرد. (جدول ۱)
| سریالهای تلویزیونی | سریالهای اینترنتی |
| ۱٫ مجموعههای احساسی (تولیداتی با هدف پخش روزانه، ۴۵ تا ۷۵ دقیقه) | ۱٫ سریالهای اینترنتی (۵۰ دقیقه) |
| ۲٫ درام (۱۲۰ تا ۱۴۰ دقیقه) |
جدول ۱. طبقهبندی سریالها بر اساس پلتفرمی که در آن منتشر میشود.
سریالهای تلویزیونی و سریالهای اینترنتی تفاوتهای زیادی بهویژه از نظر مدت زمان پخش دارند. این تفاوتها عبارتند از:
- پلتفرمی که در آن پخش میشود: سریالهای اینترنتی در ابتدا با این تصور که اگر در بستر تلویزیون پخش شوند مخاطب چندانی پیدا نخواهند کرد، در بستر اینترنت به نمایش گذاشته شدند.
- مدت زمان پخش: سریالهای تلویزیونی را میتوان به دو نوع «مجموعۀ احساسی[۱۸]» و «درام» تقسیمبندی کرد. مجموعههای احساسی تولیداتی هستند که برای نمایش روزانه فیلمبرداری میشوند و مدت زمان متوسط پخش آنها بین ۴۵ تا ۷۵ دقیقه است. درامها تولیداتی هستند که در «زمان اوج تماشا[۱۹]» با میانگین مدت زمان ۱۲۰ تا ۱۴۰ دقیقه پخش میشوند. از طرفی، سریالهای اینترنتی تولیدات رسانهای جدیدی هستند که در فضای مجازی ارائه میشوند و مدت زمان پخش آنها بیش از ۵۰ دقیقه نیست.
- تجربۀ تماشا: سریالهای تلویزیونی در روزها و زمانهای خاصی به مخاطب ارائه میشوند. سریالهای اینترنتی امکان تماشا و توقف پخش در مکان و زمان مورد نظر را برای مخاطبان فراهم میکند.
- ساختار سناریو: پویایی فیلمنامه در سریالهای اینترنتی نسبت به سریالهای تلویزیونی قویتر است و روایت داستانی فعالتری دارند.
- ویژگیها: سریالهای تلویزیونی از مهمترین محتواها در میان تولیدات تلویزیونی هستند که مخاطب را به تفکر و گفتگو دربارۀ مضمون آنها سوق میدهد.
- سیاستهای تبلیغاتی: در سریالهای تلویزیونی، تبلیغات در زمانهای خاصی ارائه میشود و امکان رد کردن این تبلیغات وجود ندارد؛ اما در سریالهای اینترنتی مدت زمان تبلیغات کوتاه بوده و امکان رد کردن آنها وجود دارد.
علاوه بر بستر پخش سریالها، ممکن است طبقهبندیهای متفاوتی بر اساس موضوعات، ساختار روایی و نوع برنامه نیز وجود داشته باشد. (جدول ۲) تیمیسی[۲۰] و چلنک[۲۱] در مطالعۀ خود، سریالهای تلویزیونی را مبتنی بر سبک زندگی و روابط گروههای اجتماعی مختلف به پنج دستۀ سریالهای خانوادگی، سریالهای اجتماعی، سریالهای خواننده/هنرمندمحور، سریالهای مبتنی بر روابط کاری و تجاری و سریالهایی که زندگی ثروتمندان را به تصویر میکشند طبقهبندی کردهاند. در مطالعۀ داغداش[۲۲] سریالها بر اساس ساختار روایی به دو دستۀ روایت جمعی مبتنی بر زندگی همسایگی یا به همراه یک خانوادۀ بزرگ و روایت زندگی فقیر و غنی در کنار هم و بدون تضاد طبقاتی تقسیمبندی میکند. قوی[۲۳] و یاشار[۲۴] نیز در پژوهشهای خود، سریالها را بر اساس نوع برنامههای تلویزیونی دستهبندی کردهاند. قوی طبقهبندی خود را به صورت سیتکام[۲۵]، مجموعههای احساسی و درام و همچنین، یاشار دستهبندی مناسب را به صورت کمدی، درام، سریال خانوادگی، سریال پلیسی، سریال تاریخی و سریالهای اقتباسی ارائه کردهاند.
| نویسنده | انواع سریال | اساس طبقهبندی |
| تیمیسی و چلنک (۲۰۰۰) | ۱٫ سریالهای خانوادگی
۲٫ سریالهای اجتماعی ۳٫ سریالهای خواننده/هنرمندمحور ۴٫ سریالهای مبتنی بر روابط کاری و تجاری ۵٫ سریالهایی که زندگی ثروتمندان را به تصویر میکشند |
سبک زندگی و روابط گروههای اجتماعی |
| داغداش (۲۰۰۸) | ۱٫ روایت جمعی مبتنی بر زندگی همسایگی یا به همراه یک خانوادۀ بزرگ
الف. روایت جمعی که در استانبول جریان دارد. ب. روایت جمعی که در روستا، حاشیه شهر و عمدتا روستاهای آناتولی جریان دارد. ۲٫ روایت زندگی فقیر و غنی در کنار هم و بدون تضاد طبقاتی الف. سریالهایی که سبک زندگی لوکس را روایت میکنند. ب. سریالهایی که «شخصیت جوانمردی که در راه وطن هر عمل غیرقانونی از او سر میزند» را به تصویر میکشند. |
ساختار روایی |
| قوی (۲۰۱۹) | ۱٫ سیتکام
۲٫ مجموعههای احساسی ۳٫ سریالهای درام (زمان اوج تماشا) |
نوع
برنامههای تلویزیونی |
| یاشار (۲۰۲۰) | ۱٫ کمدی
۲٫ درام ۳٫ سریال خانوادگی ۴٫ سریال پلیسی ۵٫ سریال تاریخی ۶٫ سریالهای اقتباسی |
نوع
برنامههای تلویزیونی |
جدول ۲. دستهبندی سریالها بر اساس سبک زندگی و روابط گروههای اجتماعی، ساختار روایی و نوع برنامههای تلویزیونی
- جایگاه اقتصادی و نقش سریالهای ترکیهای در صنعت فرهنگ ترکیه
صنعت سریالهای تلویزیونی که یکی از ارکان مهم صنعت فرهنگ است، پیوسته در حال توسعه بوده و سهم این بخش در ساختار اقتصادی کشور ترکیه رو به افزایش است. با بررسی ساختار صنعت سریالسازی در ترکیه و سریالهای تلویزیونی پرمخاطب بر اساس دورههای زمانی، مشاهده میشود که درحالیکه سریالهای تلویزیونی وارداتی در دهۀ ۱۹۹۰ و قبل از آن مسلط بودند، تولید سریالهای داخلی از دهۀ ۱۹۹۰ به بعد شروع به افزایش کرده و کشوری که وارد کنندۀ سریالهای تلویزیونی بود، اکنون در جایگاه صادر کننده قرار گرفته است. در دهۀ ۲۰۰۰ به بعد، بخش سریالهای تلویزیونی به یک صنعت تمام و عیار تبدیل شد و صادرات با شتابِ فزایندهای رشد کرد. تولیدات سریالی که در پخش تلویزیونی از اهمیت بالایی برخوردار است، از سال ۲۰۱۶، با تحولات تکنولوژیکی که در سطح جهانی رخ داد و تغییر ابزار ارتباطات جمعی، پخش در پلتفرمهای اینترنتی در کشور ترکیه آغاز به کار کرد.
در دهۀ ۱۹۹۰ و پیش از آن، عمدتاً سریالهای وارداتی از تلویزیون پخش میشد و آثاری چون جادوگر شیرین[۲۶] (۱۹۶۴)، توفان دروغ[۲۷] (۱۹۷۳)، دالاس (۱۹۷۸) برای مخاطبان تُرک به نمایش گذاشته شد. با وجود تفاوتهای فرهنگی، سریالهای وارداتی توانسته بودند توجه مخاطب را به خود جلب کنند.
پس از دهۀ ۱۹۹۰، بر اقتباسهای ادبی که فرهنگ ترک را منعکس میکردند تأکید شد. در این دوره آثاری چون خانوادۀ قورونتو[۲۸] (۱۹۸۳)، آبجی پریهان[۲۹] (۱۹۸۶)، کدخداهای محله[۳۰] (۱۹۹۲) و بابای محشر[۳۱] (۱۹۹۳) به مخاطبان ارائه شد.
در دهه ۲۰۰۰ و پس از آن، حوزۀ سریالسازی از لحاظ تجاری به یک صنعت تبدیل شد. علاوه بر افزایش تولید سریالهای داخلی، صادرات این سریالها به کشورهای مختلف نیز رو به افزایش است. به این ترتیب، شهرت کشور ترکیه در دنیا افزایش یافته است. نمایش سریالهای تلویزیونی در کنار به ارمغان آوردن درآمدهای حاصل از صادرات، حامی بخشهای بسیاری، بهویژه صنعت گردشگری بوده است.
قزاقستان اولین کشوری بود که ترکیه سریالهای تلویزیونی را به آن صادر کرد. برخی از کشورهای دیگر عبارتند از بلغارستان، کشورهای خاورمیانه، کشورهای بالکان، آسیای مرکزی، آمریکای لاتین، اوکراین، پاکستان، روسیه و چین. در این میان، اصلیترین سریالهای پرمخاطب تلویزیونی که هم در کشور ترکیه و هم در کشورهای دیگر تأثیر بسزایی داشتند، دل دیوانه[۳۲] (۲۰۰۱)، عشق ممنوع (۲۰۰۸)، سدۀ باشکوه (۲۰۱۱)، پرندۀ سحرخیز[۳۳] (۲۰۱۸) و چاه[۳۴] (۲۰۱۷) بوده است.
فراوانی استفاده از اینترنت در سراسر جهان همگام با تحولات دیجیتال افزایش یافته است. سریالهای اینترنتی به دلیل توسعۀ اینترنت و افزایش تمایل به آن فراگیر شدهاند. علاوه بر نتفلیکس که همپای جهان در کشور ترکیه نیز شناخته شده است، پلتفرمهای [۳۵]Puhutv و [۳۶]BluTV از سال ۲۰۱۶ به طور فعال شروع به نمایش محتوای اینترنتی کردهاند. فی (۲۰۱۷)، معصوم (۲۰۱۷)، مردگان[۳۷] (۲۰۱۸) و هاکان محافظ[۳۸] (۲۰۱۸) از جمله آثار منتشر شده در این پلتفرمها هستند که مورد استقبال مخاطبان واقع شدند. پلتفرم [۳۹]Exxen نیز در سال ۲۰۱۹ شروع به کار کرد. دیزنی پلاس[۴۰] نیز به همین ترتیب فعالیت خود را از سال ۲۰۲۲ در ترکیه آغاز کرد.
تعداد سریالهایی که در کشور ترکیه پخش میشود هر سال متفاوت بوده و به صورت میانگین، سالیانه صد سریال از طریق شبکههای مختلف تلویزیونی و اینترنتی به مخاطبان ارائه میشود. در میان این سریالها که به دلخواه مخاطبان عرضه میشوند، آنهایی که از نظر رتبهبندی موفق بودهاند یا به عبارت دیگر، آن سریالهایی که به سطح قابل قبولی از رتبهبندی که از سوی مخاطبان انجام میشود دست پیدا کنند، به پخش خود ادامه میدهند. سریالهایی که به ریتینگ لازم نمیرسند نیز از جدول پخش حذف میشوند. در بین برنامههای تلویزیونی، سریالها از نظر درآمد تبلیغاتی بازده قابل توجهی دارند. تبلیغات در محدودۀ زمانی و محتوای تعیین شده توسط RTÜK در خلال پخش سریال به بینندگان ارائه میشود. به لطف تبلیغات، کالاها و خدمات معرفی شده و مورد توجه بینندگان قرار میگیرند. کالاها و یا خدمات ارائه شده، توسط بینندگان بررسی میشوند و اگر نظر مثبت آنها را جلب کنند، میتوانند بر الگوی خرید آنها نیز تأثیرگذار واقع شوند. شرکتها یا برندها از سریالهای تلویزیونی حمایت مالی میکنند و از این طریق، آگاهی در مورد محصول خود را افزایش میدهند. بازیگران سریالهای تلویزیونی و مکانها و مناطقی که جریان سریال در آن پیش میرود، بینندگان را تحت تأثیر قرار داده و میتواند بر نگرش و الگوی خرید آنها تأثیر مثبتی داشته باشد. علاوه بر این، قرارگیری محصول مورد نظر در مجموعههای تلویزیونی به صورت نامحسوس و بدون ایجاد احساس ناراحتی در مخاطب باعث ایجاد آگاهی شده و انتظار میرود که نسبت به کالای مذکور نگرش مثبتی در مخاطب ایجاد کند و در الگوهای خرید آنها نیز تأثیرگذار باشد.
برای جایگیری محصول در قاب سریال، صاحبان برندها با سناریونویسان هماهنگ میشوند. هدف از این کار، ایجاد نگرش مثبت نسبت به محصول مورد نظر در بینندگان است تا ذهنیت آنها را به سمت خرید محصول سوق دهند. از نظر راسل[۴۱] قرارگیری سه نوع محصولِ دیداری، شنیداری و دیداری-شنیداری را شاهد هستیم:
- دیداری: به دو شکل در سریالها قرار میگیرند:
الف: قرار دادن برند مورد نظر به صورت خلاقانه در قاب سریال؛ مانند تبلیغات در فضای باز
ب: قرار دادن محصول در مکان خاص خودشان؛ مثلا برند غذایی در صحنههای آشپزخانه
- شنیداری: ذکر نام تجاری در دیالوگهای سریال
- دیداری-شنیداری: این مورد ترکیبی از قرار دادن محصول به شکل بصری و صوتی است. به عبارت دیگر، تبلیغ کالا در جریان روایت داستان جای میگیرد.
در دورانی که مفهوم جایگیری محصول در قاب دوربین به منظور تبلیغ به تازگی باب شده بود، محصولات به صورت تصادفی در تصاویر قرار داده میشدند؛ اما امروزه، این کار به صورت کاملا هدفمند و حرفهای انجام میگیرد. داغداش و ییلدیز[۴۲] در پژوهشهای خود جایگیری کالاها در سریالهای تلویزیونی رز مشکی[۴۳] (۲۰۱۳) و جزر و مد[۴۴] (۲۰۱۳) را که از دسامبر ۲۰۱۳ تا ژانویه ۲۰۱۴ در شبکههای مختلف تلویزیون پخش میشد مورد بررسی قرار دادند. در نتیجۀ بررسیهایشان مشخص شد که در سریال رز مشکی هیچ محصولی وجود ندارد، درحالیکه در مجموع ۲۹ محصول در سریال جزر و مد قرار گرفته بود. در مطالعۀ اونلو[۴۵] (۲۰۲۰) نحوۀ قرارگیری محصول در سریال فی (منتشر شده در سال ۲۰۱۷، در دو فصل و ۲۲ قسمت) بر روی پلتفرم اینترنتی و سریال دکتر معجزهگر[۴۶] (پخش شده در سال ۲۰۱۹، در یک فصل و ۲۸ قسمت). در بستر تلویزیون مورد بررسی قرار گرفت. وی در نتیجۀ بررسیهای خود عنوان کرد که در مجموع، ۱۲ برند تجاری در سریال فی و ۳ برند در سریال دکتر معجزهگر به مخاطبان ارائه شده است. همچنین، مشاهده کرد که در سریال دکتر معجزهگر جایگیری محصول تبلیغاتی از سوی شبکهای که سریال را پخش میکرد انجام گرفته بود. نحوۀ تبلیغ در هر دو سریال به صورت هماهنگ با سناریو و بدون ایجاد مزاحمت برای مخاطب بوده است. یولجی[۴۷] در پژوهش خود جایگذاری محصول در ۱۰ سریال تلویزیونی نمایش داده شده در بستر تلویزیون را به روش تحلیل محتوا مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. وی در نتیجۀ بررسیهای خود عنوان کرد که جایگیری محصول برای برندهایی که با موضوع و شخصیتهای سریال همخوانی دارند انجام شده و شرکتهای اسپانسر با توجه به فضاهای مورد استفاده در سریالها تعیین شدهاند.
از نظر بازاریابی، بازیگران سریالهایی که از بسترهای مختلف به مخاطبان ارائه میشوند در حکم گروه مرجع برای مصرفکنندگان هستند. عوامل زیادی بر الگوی خریدِ مصرفکنندگان تأثیرگذار است. گروههای مرجع یکی از عوامل اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر رفتار مصرفکننده هستند که تأثیر بسزایی بر نگرش و الگوی خرید مصرفکنندگان دارند. گروههای مرجع که شامل حلقۀ نزدیکان یک فرد (مانند خانواده، دوستان و غیره) و کسانی که رابطۀ مستقیم با یک فرد ندارند (بازیگران، محصولات و غیره) در نقش هدایت کنندۀ ترجیحات افراد ظاهر میشوند. تصاویر بازیگرانی که در سریالها نقشآفرینی میکنند (نمایشدهندۀ ویژگیهای فیزیکی مانند وزن، مدل مو، ناخن و غیره)، محصولاتی که استفاده میکنند (لباس، کفش، جواهرات، ماشین و غیره)، شهرها و خانههایی که در آن زندگی میکنند و مکانهایی که برای دریافت خدمات به آنها مراجعه میکنند، بر جذب مخاطبان تأثیر گذاشته و رفتار آنها را هدایت میکند. نتایج حاصل از تحلیلها نشان میدهد که به غیر از عواملی مانند درآمدهای تبلیغاتی، گردش مالی و درآمد صادراتی، بازاریابی و اقتصاد مرتبط با آن نیز سهم بسزایی در نرخ رتبهبندی سریالها دارند. شکل ۲ را می توان نمایی کلی از وضعیت و سهم اقتصادی سریالهایی دانست که یکی از عناصر مهم صنعت فرهنگاند و از طریق بسترهای مختلف (تلویزیون/اینترنت) به مخاطب ارائه میشوند.
ارائۀ سریالها در کشورهای مختلف و به عبارتی، صادرات سریالهای تلویزیونی از دو جهت بر اقتصاد کشور تأثیر میگذارد:
اول، درآمد حاصل از صادرات سریالها بسیار زیاد است و تقاضا برای محصولات به کار رفته در سریالها افزایش می یابد. همگام با جهانی شدن و تحولات تکنولوژیکی و با توجه به افزایش کیفیت صنعت سریالسازی در ترکیه، قیمت فروش سریال از ۵۰۰ دلار به حدود ۲۰۰ هزار دلار در هر قسمت افزایش یافته است. بر اساس تحلیل شرکت یورو دیتا ریسرچ[۴۸]، ترکیه بزرگترین صادرکنندۀ سریالهای تلویزیونی پس از آمریکاست. این سریالهای ترکیهای از پلتفرمهای مختلف به سراسر جهان میرسد، در بیش از ۱۵۰ کشور جهان مورد استقبال مخاطبان واقع شده و تقریبا ۷۰۰ میلیون بیننده و ۵۰۰ میلیون دلار درآمد صادراتی دارند. دستیابی به درآمد صادراتی ۱ میلیارد دلاری در سال ۲۰۲۳ نیز هدف گذاری شده است.[۴۹]
دوم، فرهنگ ترکیه به کشورهای مختلف معرفی شده و توجه افراد با زمینههای فرهنگی متفاوت را به خود جلب کرده است. به این ترتیب، افرادی از کشورهای مختلف برای تفریح، گذراندن تعطیلات و دیدن ترکیه از نزدیک به این کشور سفر میکنند. با افزایش گردشگر خارجی، نشاط در بخشهای مختلف ایجاد شده و دستیابی به درآمدهای بالا نیز فراهم میشود. به این ترتیب، توسعه بخشی و منطقهای و در نتیجه، توسعۀ اقتصادی صورت میگیرد. با نمایش سریالهای تلویزیونی در ترکیه، استفاده و فروش محصولات افزایش یافته و از این نظر سهم مهمی در توسعۀ بخشی، منطقهای و اقتصادی دارد. تصویر شهرها در سریالها توجه بینندگان را به خود جلب کرده و در نتیجه، علاقه به آن منطقه را افزایش میدهد؛ به این صورت احیابخشِ منطقه شده و در بخشهای مختلف آن ایجاد درآمدزایی میشود. علاوه بر شهرها، کالاهای مورد استفادۀ بازیگران مورد پسند مخاطبان قرار میگیرد و تولید و مصرف آن کالاها افزایش مییابد.
نوشهر[۵۰] با سریالهای قصر آصمهلی (۲۰۰۲)، آخرین خان[۵۱] (۲۰۰۸) و شمیم عشق[۵۲] (۲۰۱۰)، استانبول با سریال نقره (۲۰۰۷)، غازی عینتاب[۵۳] با سریال داماد غریبه[۵۴] (۲۰۰۴)، بیلهجک[۵۵] با سریال رستاخیز ارطغرل[۵۶] (۲۰۱۵)، اردو[۵۷] با سریال ستارۀ شمالی: عشق اول[۵۸] (۲۰۱۹)، موغله[۵۹] با سریال خانه پدری[۶۰] (۲۰۰۸)، استانبول و بورسا با سریال عروس استانبول[۶۱] (۲۰۱۷)، طرابزون[۶۲] با سریال تو بگو ای دریای سیاه[۶۳] و شهر ریزه[۶۴] با برنامۀ تلویزیونی عشقولانه[۶۵] (۲۰۱۴) شناخته شدند. در سریالها عناصر مهم فرهنگی و مکانهای محبوب هر شهر تا حد امکان با سناریو متناسبسازی شده و به مخاطب ارائه میشود و سعی بر این است تا حس کنجکاوی مخاطب در مورد آن شهر را برانگیزد.
گونگور[۶۶] و اویسال[۶۷] تأثیر فیلمها و سریالهای فیلمبرداری شده در نوشهر را بر ترجیحات گردشگران داخلی و فعالیتهای گردشگری استان بررسی کردند. آنها در نتیجۀ تحقیقات خود بیان کردند که فیلمها و سریالهایی که در این شهر فیلمبرداری میشود کنجکاوی مخاطب را برمیانگیزد، در انتخاب مقصد سفر مؤثر است، بر ارزش برند شهر افزوده شده و باعث ایجاد پویایی در فعالیتهای گردشگری منطقه میشود. شاهین[۶۸] و همکارانش اظهار داشتند که با نمایش سریال قصر آصمهلی که با بازی نورگل یشیلچای[۶۹] و اوزجان دنیز[۷۰] در نوشهر فیلمبرداری شد، شاهد افزایش دوبرابری تعداد گردشگرانی بودیم که برای بازدید به آن منطقه سفر میکردند. همچنین، زمان سفر علاوه بر ماههای تابستان به ماههای زمستانی هم رسید و در نتیجه بازار منطقه احیا شد. سلطوق[۷۱] و همکارانش در پژوهش خود با کارگردان، دستیاران کارگردان و مردم محلی سریال خانه پدری که در شهر بوزاویوک[۷۲] موغله فیلمبرداری شده بود، مصاحبههایی انجام دادند. شرکتکنندگان در این پژوهش اظهار داشتند که نمایش سریالی که عناصرِ جذاب طبیعی و بناهای تاریخی شهرِ خاصی را در معرض دید مخاطبان قرار میدهد منجر به تضمین بقای فعالیت اقتصادیِ منطقهای شده، بازدیدهای آن شهر را افزایش میدهد و بازدیدکنندگان پول خود را در منطقه خرج میکنند و همۀ این موارد به مشخص شدنِ نقاط قوت و ضعف یک شهر میانجامد. در نتیجه، با سرمایهگذاری در بخشهای ضعیفتر، گامی در افزایش جذابیتهای منطقه برداشته میشود. تاش[۷۳] و همکارانش در پژوهش خود، تأثیر فیلمها و سریالهای تلویزیونی فیلمبرداری شده در منطقۀ شرق دریای سیاه بر انتخاب مقصد سفر گردشگران داخلی را مورد بررسی قرار دادند. در نتیجۀ پژوهش مشخص شد سریالی که تماشای سریالها در بازدید گردشگران از آن منطقه تأثیرگذار بوده اما تنها عاملِ ترجیح آنها نبود.
علاوه بر این، کالاهایی که گروههای مرجع در سریالها استفاده میکنند مورد پسند مخاطبان قرار گرفته و درخواست برای خرید و دریافت آنها نیز محتمل است. حلقه خرم سلطان با بازی مریم اوزرلی[۷۴] در مجموعۀ تلویزیونی سدۀ باشکوه (۲۰۱۱) که از جمله سریالهایی بود به کشورهای دیگر صادر شد و درآمد صادراتی قابل توجهی را نیز به همراه داشت، توجهها را به خود جلب کرد و تقاضا برای خرید حلقۀ مشابه آن در طول مدت پخش افزایش یافت. به این ترتیب، تولید افزایش یافت و صنعت جواهرسازی احیا شد. چکمۀ شخصیت بهتر[۷۵] با نقشآفرینی بِرِن ساعت[۷۶] در سریال عشق ممنوع (۲۰۰۸) در حین پخش این سریال نیز بسیار مورد توجه واقع شد و تقاضای بسیاری برای خرید آن به وجود آمد.
ارزیابی و نتیجهگیری
در این پژوهش، جایگاه و تأثیرات اقتصادی سریالهای ترکیهای که در این کشور تولید شده و از عناصر مهم صنعت فرهنگ به شمار میآیند و هم در ترکیه و هم در سایر کشورها برای مخاطبان به نمایش گذاشته میشود و تأثیر آنها بر فعالیتهای اقتصادی بررسی شده است. در سریالهای تلویزیونی، فرهنگ به شکلهای مختلفی به صورت کالایی درآمده و در قالب یک محصول به مخاطب عرضه میشود. به منظور دستیابی به رویکردی کلنگر و گم نشدن در اطلاعات زیاد، سهم اقتصادیِ این مجموعههای تلویزیونی در داخل مرزهای ترکیه و کشورهای مختلف مورد توجه قرار گرفته است. بر این اساس، سهم سریالها در توسعۀ اقتصادی منطقهای و ناحیهای به تفصیل ارائه شده است.
ابزارهای ارتباطی با توجه به پیشرفتهای تکنولوژیکی و شرایط کشورها در بهرهگیری از فناوری متفاوت است. روند توسعۀ صنعت سریالسازی نیز از کشوری به کشور دیگر متفاوت است. این سریالها که در ابتدا به صورت نمایشهای رادیویی ارائه میشد، به مرور زمان از شبکه تلویزیونی و در نهایت از بستر اینترنتی برای مخاطبان پخش شد. مجموعههای تلویزیونی اولیۀ نمایش داده شده در ترکیه عمدتاً وارداتی بودند؛ اما امروزه، با توجه به توسعۀ این صنعت و افزایش کیفیت آن به کشورهایی از قبیل ایالات متحده آمریکا، افغانستان، آلمان، آلبانی، آرژانتین، اتریش، آذربایجان، امارات متحده عربی، بحرین، بوسنی و هرزگوین، پادشاهی برونئی، بلغارستان، الجزایر، جمهوری چک، چین، اندونزی، استونی، مراکش، گرجستان، کرواسی، عراق، ایران، سوئد، سوئیس، ژاپن، مونتهنگرو، قطر، قزاقستان، قبرس، کره جنوبی، کوزوو، کویت، لتونی، لیبی، لیتوانی، لبنان، مجارستان، مقدونیه، مالزی، مصر، ازبکستان، پاکستان، رومانی، روسیه، اسلواکی، اسلوونی، عربستان سعودی، سوریه، شیلی، تایلند، تایوان، تونس، اوکراین، عمان، اردن، ویتنام، یمن و یونان صادر میشود. این روند همچنان در حال رشد و توسعه است.
[۱] Kroeber
[۲] Kluckhon
[۳] Jahoda
[۴] Tylor
[۵] Brislin
[۶] Tufan
[۷] Hypernym (üst kavram)
[۸] World Intellectual Property Organization
[۹] Telif Hakları Genel Müdürlüğü
[۱۰] Özdemir
[۱۱] Aydınlanmanın Diyalektiği
[۱۲] Adorno
[۱۳] Horkheimer
[۱۴] Müziğin Toplumsal Yeri Üzerine
[۱۵] Agger
[۱۶] Türk Dil Kurumu
[۱۷] Kara
[۱۸] (soap opera) اپرای صابونی یا نمایش صابونی در معنای سریال آبکی یا مجموعۀ احساسی
[۱۹] prime-timeزمان اصلی یا زمان اوج، یک بلوک زمانی برای پخش همگانی برنامهها است که اغلب در اواسط شب قرار دارد و برای پخش نمایش تلویزیونی مناسب هستند.
[۲۰] Timisi
[۲۱] Çelenk
[۲۲] Dağdaş
[۲۳] Kavi
[۲۴] Yaşar
[۲۵] کمدی موقعیت (به انگلیسی: situation comedy) یا سیتکام (به انگلیسی: Sitcom) گونهای از کمدی است که در آن شخصیتهای فیلم یا سریال در مکانهای عادی مانند محل کار یا خانه حضور دارند و فعالیتهای روزانه آنها با حرکات یا دیالوگهای طنز انجام میشود. هنگام گفتن هر نکتۀ طنزآمیز، معمولاً صدای خنده استودیویی زنده یا از پیش ضبط شده پخش میشود.
[۲۶] Tatlı Cadı
[۲۷] Yalan Rüzgârı
[۲۸] Kuruntu Ailesi
[۲۹] Perihan Abla
[۳۰] Mahallenin Muhtarları
[۳۱] Süper Baba
[۳۲] Deli Yürek
[۳۳] Erkenci Kuş
[۳۴] Çukur
[۳۵]یک تلویزیون آنلاین است که صدها درام محبوب، فیلم و انیمیشنهای ترک را به صورت رایگان و با کیفیت بالا در اختیار بیننده قرار میدهد.
[۳۶] این اپلیکیشن از طریق کامپیوتر، دستگاههای موبایل و تلویزیونهای هوشمند قابل دسترسی است و محتوای داخلی ترکیه و خارجی را در ژانر فیلم، سریال تلویزیونی، ورزش، زندگی، بزرگسالان و همچنین پخش زنده تلویزیونی ارائه میدهد.
[۳۷] Yaşamayanlar
[۳۸] Hakan: Muhafız
[۳۹] سرویس استریم فیلم و سریال ترکیهای
[۴۰] Disney+
[۴۱] Russell
[۴۲] Yıldız
[۴۳] Karagül
[۴۴] Med Cezir
[۴۵] Ünlü
[۴۶] Mucize Doktor
[۴۷] Yolcu
[۴۸] Euro Veri Araştırma Şirketi
[۴۹]ترکیه در پایان سال ۲۰۲۳ به این هدف دست یافت. (نگاه کنید به: میلیارددلاری شدن درآمد حاصل از صادرات سریالهای ترکیهای – مائده پورصفائی)
[۵۰] Nevşehir
[۵۱] Son Ağa
[۵۲] Yer Gök Aşk
[۵۳] Gaziantep
[۵۴] Yabancı Damat
[۵۵] Bilecik
[۵۶] Diriliş Ertuğrul
[۵۷] Ordu
[۵۸] Kuzey Yıldızı: İlk Aşk
[۵۹] Muğla
[۶۰] Baba Ocağı
[۶۱] İstanbullu Gelin
[۶۲] Trabzon
[۶۳] Sen Anlat Karadeniz
[۶۴] Rize
[۶۵] Sevdaluk
[۶۶] Güngör
[۶۷] Uysal
[۶۸] Şahin
[۶۹] Nurgül Yeşilçay
[۷۰] Özcan Deniz
[۷۱] Saltık
[۷۲] Bozüyük
[۷۳] Taş
[۷۴] Meryem Uzerli
[۷۵] Bihterاین شخصیت سریال عشق ممنوع با نام سمر در ایران شناخته میشود.
[۷۶] Beren Saat
