به قلم: دکتر ولی کالجی
عباس بدخشان ظهوری، سفیر ایران در ارمنستان، در حاشیه اجلاس «روابط ارمنستان و ایران در چارچوب منافع مشترک» که در ۱۰ فوریه برگزار شد، اعلام کرد که ایران با استقرار ماموریت نظارتی غیرنظامی اتحادیه اروپا در مرز ارمنستان و آذربایجان مخالف نیست. اگرچه سفیر ایران مستقیماً به آذربایجان، کریدور زنگزور و انسداد احتمالی مرز مشترک ایران و ارمنستان اشاره ای نکرد، اما تصریح کرد: ارمنستان و ایران همسایه هستند و خواهند بود. البته حیله هایی در کار است، صحبت از ایجاد به اصطلاح کریدورها و برخی اقدامات در میان است، اما ایران و ارمنستان اجازه ایجاد چنین کریدوری را نمی دهند.
موضع تهران در ماموریت اتحادیه اروپا به چند دلیل مهم است: نخست، پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و در طول سه دهه گذشته، به طور مرسوم، ایران با مداخله نیروهای فرامنطقه ای به ویژه سازمان پیمان آتلانتیک شمالی، اتحادیه اروپا و ایالات متحده در درگیری های منطقه ای قفقاز جنوبی مخالفت کرده است. به عنوان مثال، سید علی سقائیان، سفیر سابق ایران در ارمنستان، در یک کنفرانس خبری در ایروان در ۲۳ ژوئن ۲۰۱۰، اشاره کرد که ایران به شدت با مشارکت ایالات متحده در نیروهای چند ملیتی حافظ صلح که احتمالاً پس از امضای توافقنامه صلح ارمنستان و آذربایجان در اطراف قره باغ کوهستانی مستقر خواهند شد، مخالف است.
در واقع، ایران از رویکرد منطقه ای در تحولات قفقاز جنوبی، از جمله تلاش برای یافتن راه حلی برای رفع بن بست قره باغ بین ارمنستان و آذربایجان، حمایت می کند. بنابراین ایران با استقرار نیروهای حافظ صلح روسیه در منطقه قره باغ پس از جنگ دوم قره باغ در سال ۲۰۲۰ و همچنین در آبخازیا و اوستیای جنوبی پس از جنگ روسیه و گرجستان در اوت ۲۰۰۸ مخالفت نکرد. در این راستا، ایران از قالب همکاری منطقه ای «۳+۳» که شامل ارمنستان، گرجستان و آذربایجان به اضافه روسیه، ترکیه و ایران است، حمایت می کند.
این قالب می تواند به عنوان یک بستر جدید ائتلاف منطقه ای پس از جنگ عمل کند، زیرا در طول سه دهه گذشته، ابتکارات مختلفی برای همکاری منطقه ای در قفقاز جنوبی پیشنهاد شده است، اما هیچکدام موفقیت آمیز یا دراز مدت نبوده اند، چرا که نتوانستند همه اعضای کلیدی منطقه را شامل شوند. بنابراین، با توجه به این موارد، به‌ویژه حمایت ایران از قالب همکاری منطقه‌ای ۳+۳، عدم مخالفت این کشور با استقرار مأموریت نظارتی اتحادیه اروپا، نشان‌دهنده رویکرد تازه‌ای است.
دوم، در حالی که ایران با ماموریت اتحادیه اروپا مخالفت نکرده است، آذربایجان و روسیه مخالفت خود را با آن ابراز کرده اند. در همین راستا، در ۱۰ ژانویه، الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان، این مأموریت را یک «تقلب» توصیف کرد.
ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه، طی یک کنفرانس مطبوعاتی در ۱۱ اکتبر ۲۰۲۲ اعلام کرد: ما این اقدام را تلاش دیگری از سوی اتحادیه اروپا برای مداخله در عادی سازی روابط بین ارمنستان و آذربایجان و تلاش برای حذف میانجی گری کشورمان می دانیم. در حالی که تفاوت در مواضع بین تهران و باکو تعجب آور نبود، غیرمنتظره بود که دیدگاه روسیه از ایران متفاوت باشد؛ زیرا به طور کلی دو طرف در مورد چگونگی نزدیک شدن به قفقاز جنوبی هم نظر بودند.
سوم، موضع تهران در مورد ماموریت اتحادیه اروپا تا حد زیادی تابع نگرانی ایران در مورد ناآرامی های مرز مشترک این کشور با ارمنستان است. در مجموع، تهران مخالف اجرای «بند نهم توافق آتش‌بس ۲۰۲۰ قره باغ» نیست، اما به شدت با «تغییر مرزهای بین‌المللی» در قفقاز جنوبی و همچنین «انسداد مرز ایران و ارمنستان» مخالف است. از این رو دولت ایران امیدوار است با نظارت هیئت اتحادیه اروپا از تحقق این تهدیدها در نزدیکی مرزهای شمال غربی ایران جلوگیری کند.
نکته مهم این است که ایران اساساً در دو سال گذشته تنها توانسته است برای رفع این نگرانی ها به ارمنستان تکیه کند. روسیه در خصوص نگرانی های امنیتی و مرزی ایران و ارمنستان، به ویژه در رابطه با کریدور زنگزور موضع مورد انتظار را نداشته است. در واقع، کرملین نشان داده است که ظاهراً با تصور ایران که مسدود کردن مرز مشترکش با ارمنستان یک تهدید امنیتی جدی است، موافق نیست. به همین دلیل مسکو برخلاف تهران و ایروان نه تنها مخالفی با کریدور مورد نظر باکو ندارد، بلکه معتقد است این کریدور باید برای رفع انسداد مسیرهای ارتباطی و ترانزیتی اجرا شود.
در ایران این دیدگاه رایج است که علیرغم منافع مشترک ایران و روسیه در حفظ توازن قوا در قفقاز جنوبی، نیازهای ترانزیتی، تجاری و بانکی روسیه به آذربایجان و ترکیه پس از تهاجم مجدد به اوکراین، مسکو را در روابط خود با باکو و آنکارا انعطاف پذیرتر کرده است.
از آنجایی که مناطق درگیری بین ارمنستان و آذربایجان، از جمله منطقه قره باغ و استان سیونیک، در منطقه جنوبی هستند، ایران در مقایسه با گرجستان، ترکیه و روسیه در وضعیت بسیار آسیب پذیرقرار دارد. در نتیجه، ایران به شدت مخالف جنگ دیگری بین ارمنستان و آذربایجان است، زیرا مستقیماً امنیت و شرایط مرزی ایران را تهدید می‌کند. با این حال، علیرغم پیامدهای مستقیم هر دو جنگ قره باغ در مرز شمال غربی ایران، برخلاف آنکارا و مسکو، تهران نماینده ای در مرکز مشترک روسیه و ترکیه برای نظارت بر آتش بس در قره باغ ندارد.
در این شرایط، موضع مثبت ایران در قبال مأموریت نظارتی اتحادیه اروپا می‌تواند نشانه‌ای از نارضایتی تهران از مواضع مسکو و باکو باشد، علیرغم اینکه ایران همیشه با حضور بیشتر بازیگران خارجی در حیاط خلوت خود مقابله کرده است. در حقیقت، مأموریت اتحادیه اروپا می تواند نیروی متعادل کننده ای را فراهم کند که همسو با منافع ایران باشد، حتی زمانی که روابط بین بروکسل و تهران در پایین ترین سطح خود است.
با این حال، بسیار بعید است که موضع مثبت ایران در مورد مأموریت اتحادیه اروپا به مرحله موافقت با استقرار احتمالی نیروهای نظامی خارجی در نزدیکی مرزهای ایران کشیده شود. در واقع، این امر احتمالاً به عنوان خط قرمز تهران در قفقاز جنوبی باقی خواهد ماند. در عوض، به نظر می‌رسد که در فضای روابط نزدیک تهران و مسکو، به‌ویژه از زمان آغاز جنگ در اوکراین، ایران ترجیح می دهد روسیه را برای همراهی و توجه بیشتر به نگرانی های امنیتی ایران و همچنین جلوگیری از تغییر موازنه قوا در منطقه به ضرر مسکو و تهران متقاعد کند.
مترجم: شیوا فرضی
