#اختصاصی

به قلم: حسین اصغری؛ دانشجوی دکتری مطالعات روسیه

مقدمه

دوم سپتامبر، ولادیمیر پوتین پس از بازدید رسمی خود از شهر قیزیل در جمهوری تیوا و حضور در یکی از مدارس آن جهت تبریک آغاز سال تحصیلی و ملاقات رئیس جمهوری آن، ولادیسلاو خاوالیگ، طی سفری دو روزه به مغولستان سفر کرد. رئیس جمهور روسیه در روز ۳ سپتامبر در مراسم ۸۵ مین سالگرد پیروزی مشترک نیروهای مسلح اتحاد جماهیر شوروی و مغولستان بر سربازان ژاپنی در رودخانه خلخین‌گُل، شرکت خواهد کرد. وی علاوه بر اوخناگین خورلسوخ، رئیس جمهور مغولستان، با سایر سران این کشور، ازجمله رئیس پارلمان و نخست وزیر مغولستان نیز گفتگوهایی خواهد داشت. رئیس جمهور روسیه پس از پایان این سفر دو روزه در مجمع اقتصادی شرق (۳ تا ۶ سپتامبر) در شهر ولادی وستوک شرکت خواهد کرد.(۱)

حواشی و اخبار مربوط به این سفر رئیس جمهور فدراسیون روسیه، پیش از انجام آن و در پی بیانیه‌های دولت اوکراین و کشورهای اروپایی منبی بر دستگیری ولادیمیر پوتین شروع شد. اوکراین و اتحادیه اروپا معتقد بودند که چون کشور مغولستان یکی از کشورهای عضو دیوان کیفری بین‌المللی برمبنای اساسنامه رم است، لذا باید به رای اخیر دادگاه کیفری بین‌المللی در رابطه با ولادیمیر پوتین تن دهد و او را دستگیر نماید. اتفاقی که البته مسکو آن را بی‌اساس دانسته و هیچ نگرانی از آن نداشت. در جریان این سفر، همانطور که سرویس مطبوعاتی کرملین تصریح کرده است، سران روسیه و مغولستان «چشم انداز توسعۀ بیشتر روابط روسیه و مغولستان به سمت یک مشارکت استراتژیک جامع» را مورد بحث و بررسی قرار خواهند داد و در مورد «مسائل بین‌المللی و منطقه‌ای جاری» تبادل نظر خواهند کرد. همچنین هیئت روسی قرار است تعدادی اسناد دوجانبه را به امضاء برساند.

از آخرین حضور ولادیمیر پوتین در اولان‌باتور که دقیقاً به همین علت و جهت گرامیداشت حادثۀ خلخین گُل در سپتامبر ۲۰۱۹ صورت گرفته بود، ۵ سال می‌گذرد و از آن زمان، روابط بین دو کشور، از جمله در حوزه اقتصادی، به طور قابل توجهی تقویت شده است، اما کارشناسان روسی خاطرنشان می‌کنند که پتانسیل روابط دوجانبۀ آن‌ها بیش از این‌هاست.

تاریخ سفر

انتخاب این زمان برای سفر به مغولستان از طرف روس‌ها، کاملاً نمادین است. کاری که روس‌ها در آن تبحر خاصی دارند. در این سفر قرار است ولادیمیر پوتین در بنای یادبود گئورگی ژوکوف، مارشال(معادل ارتشبد) اتحاد جماهیر شوروی شاخه گلی را قرار دهد که در ادامه توضیح کوتاهی در این زمینه این حادثه خواهیم داد.

نبرد رودخانه خلخین گل یک درگیری مسلحانه در مرزهای منچوری تحت اشغال ژاپن و جمهوری خلق مغولستان بود که از بهار تا پاییز ۱۹۳۹ ادامه داشت. یکی از اهداف درگیری در خلخین گل، وادار کردن اتحاد جماهیر شوروی به امتناع از کمک به چین یا حداقل تضعیف این کمک‌رسانی بود. در این نبردها گئورگی ژوکوف، که بعدها به جهت همین دلاروی‌های خود به مقام مارشال اتحاد جماهیر شوروی رسید، مانورهای تاکتیکی، استراتژیک و فنی بسیاری را چه در زمین و چه در هوا، رهبری کرد. به گفته مورخان، شکست ژاپنی‌ها در خلخین گل یکی از دلایل امتناع ژاپن از حمله به اتحاد جماهیر شوروی در طول جنگ جهانی دوم بود که سهم بزرگی در پیروزی آینده داشت. پس از شکست در خلخین گل، امپراتور ژاپن از توافقات اولیه با هیتلر برای حرکت به سمت شرق به سمت اتحاد جماهیر شوروی صرف نظر کرد و در نهایت به بندر معروف پرل‌هاربر که در حال حاضر یکی از مراکز استراتژیک نیروی دریایی ایالات متحده در اقیانوس آرام به شمار می‌آید، حمله کرد. (۲)

در ۱۶ سپتامبر ۱۹۳۹، طرف‌های درگیر آتش بس امضا کردند. نبردهای هوایی (و همچنین زمینی) متوقف شد. اما تجربه ای که خلبانان شوروی در آسمان خلخین گل به دست آوردند در طول جنگ بزرگ میهنی ۱۹۴۱-۱۹۴۵ برای آنها مفید بود. این تجربه همچنین در سال ۱۹۴۰ در توسعه دستورالعمل‌های عملیات پرواز و سازماندهی فعالیت‌های خدمات مهندسی هوانوردی مورد استفاده قرار گرفت.(۳)

از طرف دیگر همین نمادین بودن تاریخ سفر که یادآور مقابلۀ روسیه با فاشیسم جهانی است، می‌تواند پیامی مشابه برای امروز نیز تولید کند زیرا دولت روسیه تقابل خود با اوکراین را مبارزه علیه فاشیسم.

تاریخ روابط روسیه و مغولستان: چشم‌انداز و نگرانی‌ها

محور اصلی این سفر تقویت همکاری‌های تجاری و اقتصادی دو کشور خواهد بود. بر همین اساس بهتر است که مروری بر روابط روسیه و مغولستان طی سا‌ل‌های اخیر بندازیم.

مغولستان، بر اساس بررسی‌های جامعه‌شناختی، یکی از کشورهایی است که اکثریت آن نگرش مثبتی نسبت به روس‌ها و روسیه دارند و از روسیه تصویر مثبتی در میان مردم مغولستان وجود دارد. بر اساس گزارش بنیاد سنت مارال، معتبرترین بنیاد در مغولستان، روسیه با فاصله زیاد در میان کشورهایی که به عنوان مطلوب‌ترین شرکای خارجی نام برده می‌شود، پیشتاز است. بنا بر این گزارش، در سال‌های ۲۰۱۶، ۲۰۱۷، ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ و در پاسخ به این سوال که «کدام کشور بهترین شریک برای مغولستان است؟» روسیه به ترتیب با ۶۱٫۱٪، ۶۶٫۶٪، ۶۹٫۸٪، ۷۰٫۰٪ رتبۀ اول را دارد. همچنین چین ۱٫۶٪، ۰٫۶٪، ۰٫۸٪، ۲٫۴٪، ایالات متحده – ۶٫۸٪، ۶٫۵٪، ۶٫۳٪، ۵٫۶٪، ژاپن – ۶٫۳٪، ۷٫۳٪، ۵٫۹٪، ۷٫۳٪ را در این گزارش‌ها کسب کرده‌اند. این در درجه اول با نقش تاریخی روسیه در سرنوشت مغولستان در قرن بیستم قابل توجیه است؛ از جمله تلاش‌های زیادی که روسیه در راستای عضویت مغولستان به عنوان عضوی برابر در جامعه بین‌المللی انجام داد و همچنین از نامزدی آن در سازمان ملل حمایت کرد.(۴)

در سال ۲۰۲۲، گردش مالی بین روسیه و مغولستان به رکورد ۲٫۶ میلیارد دلار رسید. تجارت بین مغولستان و روسیه مجموعه‌ای درهم پیچیده است: ۹۵٪ از حجم صادرات به مغولستان از روسیه منشاء می‌گیرد. منابع صادر شده توسط مغولستان، عمدتاً زغال‌سنگ و مس است که در حال حاضر مقادیر زیادی از این منابع در روسیه موجود است. در حال حاضر تجارت با روسیه حدود ۱۵ درصد از اقتصاد خارجی این کشور را تشکیل‌ می‌دهد. در سال‌های اخیر، مغولستان به دلیل ترس از افزایش وابستگی به منابع کشاورزی و انرژی، تمایل به دور شدن از شرکای تاریخی خود، به‌ویژه روسیه را نشان داده است.

روابط دیپلماتیک بین دو کشور نیز از سال ۱۹۸۹ روندی نزولی داشته است. با کاهش تعداد پرسنل نظامی در مرز روسیه و مغولستان، اولان باتور در زمینه مسائل ضد تروریسم به کشورهای دیگر به ویژه ایالات متحده نزدیک شده است. این بخشی از استراتژی “همسایه سوم” است که مغولستان برای اثبات استقلال خود از دو غول اطراف خود اجرا‌ می‌کند. علاوه بر این، روسیه با ساخت سدهای برق آبی بر روی رودخانه سلنگا که منجر به تنش بین دو کشور شد، مخالفت کرد. از آن‌جایی که پروندۀ اوکراین، حکم خط کش روسیه در گسترش یا حفظ روابط سیاسی-اقتصادی خود با دیگر کشورها‌ عمل می‌کند، لازم به ذکر است که موضع مغولستان در قبال بحران اوکراین در سال ۲۰۲۲، موضع نسبتاً مبهمی است و دولت فعلی از اتخاذ موضع رسمی خودداری می‌کند، در حالی که اعضای دولت سابق و جامعه مدنی آن، روسیه را به شدت محکوم کرده‌اند.

با این حال، به نظر می‌رسد که با مشارکت‌های بسیاری در شش سال گذشته(از ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۴)، وضعیت در حال بهبود است. یکی از نمونه‌های بارز احیای سرمایه‌گذاری روسیه در راه آهن مغولستان از سال ۲۰۱۸ است. این شرکت به طور مساوی متعلق به روسیه و مغولستان است. در سال ۲۰۱۶، پروژه همکاری دیگری امضا شد – کریدور اقتصادی چین – مغولستان – روسیه. بخشی از جاده ابریشم جدید است. این پروژه برای اتصال شبکه راه آهن چین به راه آهن ترانس سیبری از طریق مغولستان طراحی شده است که به سرمایه‌گذاری‌های کلان این سه کشور نیاز دارد. در خاتمه، در حالی که مغولستان به دنبال تنوع بخشیدن به منابع مالی خود برای تسریع توسعه اقتصادی خود است، روسیه همچنان شریک مطلوب آن است. مغولستان همچنین امکان برقراری روابط با چین را بررسی کرده است. (۵)

برای مغولستان، گسترش روابط تجاری و اقتصادی با روسیه از چند جنبه حائز اهمیت است: اولاً، به تنوع بخشیدن به اقتصاد عمومی کمک می‌کند. ثانیاً، به عنوان تضمینی در برابر جهت‌گیری تک قطبی فعالیت‌های اقتصادی خارجی عمل‌ می‌کند. ثالثاً، به حل مشکلات داخلی اجتماعی-اقتصادی کمک می‌کند و در آخر، گسترش گفت‌وگوهای دوجانبه می‌تواند ایده‌های دوستی و همکاری بین این دو ملت را که به لحاظ تاریخی در حافظه جمعی روسیه و مغولستان هم ردی از خود به جای گذاشته، تقویت نماید.(۶)

اما با این وجود، مرکز PIR [1]روسیه که یک نهاد غیردولتی فعال و معتبر در زمینه امنیت بین‌الملل است، طی گزارشی که اخیرا منتشر کرده است، نسبت به گرایش‌های ضد روسی در میان جوانان مغولستان ابراز نگرانی کرده است. این نهاد، همچنین با اشاره به حضور رقبای جدید روسیه و سرمایه‌گذاری غربی‌ها در مغولستان که دارای منابع و معادن غنی است، زنگ خطر را برای روابط روسیه و مغلوستان به صدا درآورده است.

تشدید روابط در سطح «کمیسیون بین دولتی همکاری‌های تجاری، اقتصادی، علمی و فنی» و شرکت‌های دو کشور نشان می‌دهد که اجرای پروژه‌های مشترک در بخش انرژی به تقویت امنیت انرژی روسیه و مغولستان کمک شایانی می‌کند. در عین حال، ضمن اجرای سیاست‌های دولتی در زمینه تقویت امنیت انرژی، می‌بایست خطراتی که این سیاست‌ها را تهدید می‌کند، درنظر قرار داد: اولاً، تغییر چشم‌انداز ژئوپلیتیک این کشور، مغولستان نسبتاً آرام و غنی از منابع را به موضوع مورد علاقه‌ای رقبای روسیه تبدیل کرده است. نفوذ سرمایه از کشورهای ثروتمند منطقۀ آسیا و اقیانوسیه، اجرای ابتکارات روسیه را تهدید می‌کند. ثانیاً، با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، ساختار سیاست داخلی کشور مغولستان تغییر کرد. تضعیف روابط با روسیه به این واقعیت منجر شده است که نسل جدید جوانان و نخبگان سیاسی مغولستان در درجه اول به ایالات متحده، کرۀ جنوبی و ژاپن به عنوان الگوی خود نگاه می‌کند.

مغولستان نه تنها عوامل خارجی، بلکه برخی عوامل داخلی در مغولستان نیز مانع همکاری ثمربخش بین روسیه و هستند. تا به امروز، موضوع مغولستان در جامعه علمی و هم در زندگی سیاسی-اجتماعی روسیه مورد توجه کافی قرار نگرفته است. فقدان جریان فرهنگی و توریستی از مغولستان به روسیه باعث شده است که جمعیت جوان مغولستان زبان روسی را ندانند و سیاستمداران تکرار معجزه اقتصادی کرۀ جنوبی را با کمک شرکای غربی به عنوان یک راهنما در نظر بگیرند. همکاری‌های اقتصادی روسیه و مغولستان در زمینه‌های مهمی مانند انرژی، با سرعت کم و بدون سرمایه‌گذاری مناسب در جریان است.  برای مدت طولانی، هیچ دفتر نمایندگی دائمی از شرکت‌های دولتی یا خصوصی بزرگ روسیه در کشور مغولستان وجود نداشت، به استثنای آن دسته از شرکت‌هایی که در دورۀ اتحاد جماهیر شوروی در آنجا فعال شدند. با این حال نمونه‌های مثبتی هم وجود دارد. در جولای ۲۰۲۴، شرکت دولتی روس‌اتم شعبه خود را در مغولستان افتتاح کرد و نماینده‌ای از این شرکت، کار خود را در مغولستان آغاز کرده است. این مرحله باید نمونه‌ای برای سایر شرکت‌های روسی باشد. (۷)

تنها شرکای غربی نیستند که عرصۀ همکاری با مغولستان را برای روسیه تنگ کرده باشند، بلکه در سال‌های اخیر فعالیت چین نگرانی‌های دیگری را برای چشم‌انداز روابط روسیه و مغولستان به وجود آورده است.

کمتر از ده مدرسۀ پیشرفته در زمینۀ آموزش زبان روسی در اولان باتور وجود دارد، در حالی که ارتباط کاملی بین مغولستان و چین شکل گرفته و در حال حاضر بیش از ۵۰ مدرسه با مطالعه پیشرفتۀ زبان‌های چینی و مغولی در هر دو کشور در حال فعالیت هستند.(۸)

طی سال‌های اخیر و با افزایش پتانسیل ترانزیتی مغولستان با تماس‌های سه جانبه با مشارکت روسیه و چین با هدف شناسایی امکانات زیرساختی اولویت‌دار و ایجاد فضای سرمایه‌گذاری مطلوب تسهیل شد. در نشست‌هایی که  بین رئیس جمهور فدراسیون روسیه، پوتین، رئیس جمهور چین، شی جین پینگ و البِگدورژِم، رئیس جمهور مغولستان در ۱۱ سپتامبر ۲۰۱۴ در شهر دوشنبه و ۳۰ اکتبر همان سال در اولان باتور در سطح معاونان وزیر خارجه برگزار شد، در مورد «چشم انداز همکاری سه جانبه بین روسیه، چین و مغولستان در حوزۀ حمل و نقل، معدن و انرژی» تبادل نظر شد. در بهار سال ۲۰۱۵، دور دوم رایزنی‌های سه جانبه معاونان وزرای امور خارجه در پکن برگزار شد که طی آن، تشکیل نقشه راه برای همکاری‌های همه جانبه و گسترده بین سه کشور مورد بحث و بررسی قرار گرفت. دور سوم مذاکرات در ۲۶ ژوئن ۲۰۱۵ در مسکو برگزار شد و دور بعدی رایزنی معاونان وزیر امور خارجه از طریق ویدئو کنفرانس در ۳۰ اوت ۲۰۲۲ سازمان‌دهی شد.

اهمیت مغولستان در دنیای امروز: روسیه در یک رقابت سخت با رقبای غربی و چین

مغولستان دارای ذخایر قابل توجهی از «عناصر کمیاب زمین » ازجمله: لیتیوم، تیتانیوم، مس، زغال سنگ و اورانیوم است. حجم این ذخایر ۳٫۱ میلیون تن تخمین زده می‌شود و طبق برخی برآوردها به ۳۱ میلیون تن می‌رسد. در قسمت شمال شرقی این کشور ذخایر گرانیتوئیدهای قلیایی متشکل از فلدسپات‌ها، گرانیت‌های حاوی مواد معدنی و از جمله فلزات قلیایی زمین وجود دارد. در جنوب کربناتیت‌ها (سنگ‌های آذرینی که عمدتاً از کانی‌های کربناته تشکیل شده‌اند) وجود دارد. همچنین معادن لیتیوم به شکل سنگ معدن و آب‌های معدنی زیرزمینی در مغولستان کشف شده است. حجم ذخایر لیتیوم مورد استفاده در صنایع آلومینیوم، جهت تولید باتری، شیشه‌های با استحکام بالا، آلیاژهای سبک، تنها در مغولستان غربی و در مرز با روسیه بیش از ۲۷ هزار تن تخمین زده می‌شود. تا ۱ ژانویه ۲۰۲۱ منابع قابل استحصال مغولستان به tU144620 تن می‌رسد که این مقدار، ۲ درصد از ذخایر جهان است. این کشور رتبه دهم ذخایر زغال سنگ و هفتم در ذخایر مس را نیز دارد. در معدن مس-تیتانیوم موسوم به «بُد»، که چندان از مرز فدراسیون روسیه نیز دور نیست، در صورت جذب سرمایه‌گذاری استخراج تیتانیوم امکان پذیر است. در دسترس بودن «عناصر کمیاب زمین » برای راه‌اندازی صنایع مدرن بسیار حائز اهمیت است. در مطالعات زمین شناسی روسیه، ترکیبات «عناصر کمیاب زمین» در سرزمین‌های مجاور مرزهای مغولستان به خوبی مورد مطالعه قرار گرفته است. سنگ‌های ناحیه تساگان-شیبتا مغولستان، تا ۳۰۰ گرم در هر تن از «عناصر کمیاب زمین‌»، ترکیبی مشابه با بازیت‌های حوضه ساختاری[۲] تووا[۳] دارند.

با این حال، اجرای پروژه‌ها نیاز به همکاری عملی، از جمله توسعه فن آوری ذخایر «عناصر کمیاب زمین »، تبادل دانش علمی و سازماندهی اکتشافات و تحقیقاتی مشترک دارد. رقابت برای ذخایر غنی عناصر کمیاب زمین، لیتیوم، مس و اورانیوم در مغولستان آغاز شده است. آلمان، فرانسه، ایالات متحده آمریکا و کره جنوبی به طور فعال در استخراج و اکتشاف منابع معدنی در مغولستان سرمایه‌گذاری می‌کنند و مدل‌های خود را برای بهبود چارچوب قانونی این کشور ارائه می‌کنند و در نتیجه پایه‌هایی را برای بیرون راندن روسیه و چین از بازار مغولستان ایجاد می‌کنند. آلمان موفق شده است تا به عنوان شریک راهبردی مغولستان شناخته شود تا از سیاست‌های این کشور در تمام پلتفرم‌های بین‌المللی حمایت کند. فرانسه می‌تواند به رقیب مستقیم شرکت دولتی روس‌اتم در پروژه تاسیسات هسته‌ای با قدرت پائین تبدیل شود و رقیبی در زمینه استخراج «عناصر کمیاب زمین» و لیتیوم است. کرۀ جنوبی با حمایت ایالات متحده، تأثیر قابل توجهی بر زندگی فرهنگی مغولستان دارد و در تدوین قوانین ملی برای بهبود فضای سرمایه‌گذاری به مغولستان مشارکت می‌کند؛ اما هدف نهایی آن‌ها دسترسی به «عناصر کمیاب زمین» مغولستان است که در حال حاضر توسط کمیسیون سه جانبۀ با شرکت مغولستان-ایالات متحده-کرۀ جنوبی روی آن کار‌ می‌شود. (۸)

نکته‌ای که مسکو را برای افزایش همکاری‌ها با اولان باتور امیدوار می‌سازد، موقعیت ژئوپلتیک مغولستان به عنوان پلی برای ارتباط با چین است. موضوعی که البته اولان باتور از آن غافل نیست و در سال‌های اخیر قدم‌های مثبت و مهمی در راستای استفاده از این مزیت راهبردی خود برداشته است تا ضمن پیوند دو همسایه شمالی و جنوبی خود، منافع تزانزیتی-اقتصادی فراورانی برای مغولستان به ارمغان آورد. چین نیز در همین چارچوب، نقش قابل توجهی از اتصال خود به بازراهای دنیا را برعهدۀ همسایۀ شمالی خود گذاشته است.

تلاقی برنامه‌های کمربند اقتصادی چین «جاده ابریشم» با برنامه‌های زیرساختی مغولستان، در پروژۀ «مسیر توسعه» (جادۀ استپ) تجسم یافته که هدف اصلی آن «ایجاد زیرساخت مدرن حمل و نقل و انرژی در مغولستان» است. چین به ترویج مسیرهای کالا از طریق قلمرو روسیه و مغولستان علاقه نشان می‌دهد؛ کشورهایی با رژیم‌های سیاسی باثبات و مستقل که دوست جمهوری خلق چین به شمار می‌آیند. چین همواره این واقعیت را در نظر می‌گیرد که برخی از کشورهای آسیایی (ژاپن، هند، سریلانکا) نگرش آشکارا منفی نسبت به پروژه بزرگ «یک کمربند، یک جاده» دارند. برخی از کشورها نیز(آذربایجان، گرجستان، ترکیه) تحت فشار سیاسی ایالات متحده هستند و به همین دلیل خطر مسدود کردن جریان تجاری چین همراه از سمت آن‌ها چین را تهدید می‌کند. کشورهای دارای رژیم سیاسی ناپایدار (پاکستان) از نظر ترافیک کالا نامطلوب هستند. از همین رو مطابق با برنامه ایجاد یک کریدور اقتصادی روسیه – مغولستان – چین در دهه ۲۰۱۰؛ نوسازی بخش‌هایی از راه‌آهن اولان‌باتور به عنوان یک کریدور ریلی مرکزی آغاز شده است. شرکت راه‌آهن اولان باتور، با توافق بین دولت‌های اتحاد جماهیر شوروی و جمهوری خلق مغولستان ساخته شد و سهام آن بر اساس یک طرح ۵۰-۵۰٪  بین شرکای روسی و مغولستانی توزیع شد. در پایان دهه ۲۰۱۰٫ ساخت دو خط آهن جدید از بزرگترین ذخایر زغال سنگ در تاوان-تولگوی آغاز شده است: کریدور تاوان-تولگوی – گاشون‌سوخایت، که امکان انتقال زغال سنگ از معدن به نقطه مرزی گاشون‌‌سوخایت در مرز با چین را فراهم می‌کند و در کنار آن، کریدور تاوان-تولگوی-زونبایان، که امکان صادرات زغال سنگ از معادن با استفاده از خطوط شرکت راه آهن اولان باتور، راه آهن ترانس سیبری و سپس به بنادر خاور دور روسیه و یا از طریق قلمرو چین و بندر تیانجین فراهم می‌کند.

در سال ۲۰۲۱، دولت مغولستان سیاست رنسانس جدید را معرفی کرد که اولین مرحله از استراتژی توسعه بلندمدت «چشم‌انداز ۲۰۵۰» است. این ابتکار در شش حوزه کلیدی انجام‌ می‌شود که یکی از آن‌ها توسعه پاسگاه‌های مرزی است که شامل ساخت شبکه راه آهن ملی، افزایش ظرفیت راه آهن ترنس‌مغولستان و غیره‌ می‌شود. در سال ۲۰۲۲، سه پروژه بزرگ به بهره برداری رسید: بخش‌های توان – تولگوی – زونبایان (۴۱۴ کیلومتر)، توان – تولگوی – گاشون‌سوخایت (۲۶۷ کیلومتر)، زونبایان -‌هانگی (۲۲۶ کیلومتر). برنامه ریزی شده است که منابع سنگ آهن را از راه آهن ترانس مغولستان به بخش راه آهن از ایستگاه زونبایان تا پاسگاه‌هانگی در مرز با چین هدایت کند. گذرگاه جدید‌هانگی – مندال نیز به تامین کالاهای وارداتی خدمات‌ می‌دهد. در همان سال، در غرب مغولستان، بخش ۷۴۵ کیلومتری بزرگراه موسوم به AN-4 [Asian Highway 4 (AH4)] به بهره برداری رسید که از قلمرو مغولستان‌ می‌گذشت و مناطق روسیه غرب سیبری را به منطقه خودمختار سین کیانگ اویغور چین متصل‌ می‌کرد. در این راستا، برای روسیه، جهت حمل و نقل از طریق مغولستان، کانال دیگری است که فعالیت اقتصادی خارجی را فراهم‌ می‌کند. (۶)

اهداف سفر

مغولستان از سال‌های گذشته روابط بسیار خوبی با روسیه و چین داشته است و روابط اقتصادی بین روسیه، مغولستان و چین گواه بر همین مدعا است اما از طرف دیگر، مغولستان فعالانه با کشورهای غربی نیز همکاری می‌کند و سعی دارد تا موضع بی طرفی خود را حفظ کند. رهبران فعلی مغولستان به صورت آونگی بین غرب و شرق در حال توازن هستند اما به هر تقدیر نمی‌توانند همسایه بزرگ شمالی خود را که جبر جغرافیا بر آن‌ها تحمیل کرده است، نایدیده بگیرند. بر همین اساس چندین اهداف مهم برای این سفر پیش‌بینی می‌شود که در زیر به آن‌ها اشاره خواهد شد:

1. گسترش همکاری‌های صنعتی در حوزۀ معدن: همانطور که در بخش قبل گفته شد، مغولستان کشور ناشناخته‌ای است که سرشار از معادن و ذخایر غنیِ مورد نیاز در جهان امروز است. همکاری‌های مرتبط با اکتشاف و استحصال از این معادن و گسترش همکاری‌ها در حوزه استخراج یکی از مهم‌ترین موضوعات بین پوتین و خورلسوخ خواهد بود. پوتین با افزایش همکاری‌های خود در زمینه معدن، با یک تیر دو نشان را هدف قرار خواهد داد: اول، جای پای خود را به عنوان شریک تجاری قابل اطمینان برای اولان باتور سفت خواهد کرد، دوم، در رقابت با کشورهای غربی، که قصد دارند در کشورهای هم مرز با روسیه سرمایه گذاری کنند و روسیه را در حوزۀ نفوذ خود تحت فشار بگذارند، گوی سبقت را برباید.
2. راه اندازی خط لولۀ گاز «قدرت سیبری ۲»: گذشته از نقش ارتباطی مغولستان بین چین و روسیه، که در کریدورهای عبوری از مغولستان هویداست، یکی از اهداف عملی این سفر رسمی برای کرملین، موضوع خط لولۀ گاز «قدرت سیبری ۲» است که یک خط لوله گازی برنامه‌ریزی شده از میادین سیبری روسیه به چین است.

این پروژه در ژانویه ۲۰۲۲ و در نتیجۀ نتایج یک مطالعه امکان سنجی به تصویب رسید و در همان سال،کار طراحی و بررسی مربوطه تکمیل شد طول این خط حدوداً ۶۷۰۰ کیلومتر است که ۲۷۰۰ کیلومتر آن از خاک روسیه و ۲۵۰۰ کیلومتر از خاک مغولستان‌ می‌گذرد. ظرفیت پمپاژ پیش بینی شده این خط ۵۰ میلیارد متر مکعب گاز در سال است. روس‌ها مدت‌هاست که تلاش می‌کنند این کار را انجام دهند، اما چین علاقۀ چندانی به آن نشان نداده است.

چندی پیش الکساندر نواک، معاون رئیس دولت روسیه خاطرنشان کرد که پروژه خط لولۀ گاز «قدرت سیبری۲» با ظرفیت ۵۰ میلیارد متر مکعب گاز در سال از خاک مغولستان عبور خواهد کرد. این موضوع در دیدار روسای جمهور دو کشور در حاشیه اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای که ۳ تا ۴ جولای ۲۰۲۴ برگزار شد، مورد بحث و بررسی قرار گرفت و به احتمال بسیار زیاد طی این سفر اخیر ولادیمیر پوتین هم مجددا مطرح شود.

این مسئله از آن‌جایی برای روسیه حائز اهمیت است که طی سال‌های اخیر و با افزایش فشار غرب به وسیلۀ تحریم‌ها، روسیه به سختی توانسته است ارتباط خود با بازارهای مصرف گاز را حفظ کند. راه اندازی این خط لوله می‌تواند نگرانی‌های مسکو در رابطه با فروش گاز خود را تا حد بسیاری برطرف نماید.

3. بریکس: امسال، ریاست دوره‌ای بریکس به عهدۀ روسیه است. روسیه با استفاده از ظرفیت‌هایی که بریکس به آن می‌دهد، خواهان افزایش کشورهای عضو آن است. همانطور که در سفر قبلی پوتین به باکو، آذربایجان رسماً درخواست عضویت خود در بریکس را به رئیس جمهور روسیه اعلام کرد، بعید نیست که طی این سفر هم هماهنگی‌هایی در خصوص عضویت مغولستان در بریکس صورت پذیرد. می‌دانیم که بریکس در سال‌های اخیر و به خصوص پس از سال ۲۰۲۲، یکی از بزرگترین راه‌های ارتباطی روسیه با جنوب جهانی است.

نتیجه گیری

با وجود این که مغولستان اخیراً توانسته است توجه کشورهای غربی از جمله آمریکا، فرانسه، آلمان، ژاپن و کرۀ جنوبی را برای سرمایه‌گذاری در خاکش جلب کند، اما به خوبی می‌داند که یک کشور محصور در خشکی به حساب می‌آید و اگرچه از لحاظ پهناوری، پس از ایران، با ۱٬۵۶۴٬۱۱۶ میلیون کیلومتر مربع رتبۀ هجدهم در دنیا را دارد، اما در حقیقت محکوم به همسایگی با دو کشور روسیه و چین است. از همین رو، رهبران مغولستان طی سال‌های گذشته استراتژی «همسایۀ سوم» را تدوین کرده‌اند.

مغولستان در حال حاضر سعی می‌کند که این استراتژی را محقق سازد تا مجموعه‌ای کشورهایی که با مغولستان مرزی ندارند، بتوانند شرکای اقتصادی مهمی برای این کشور باشند. این طرح به نوبه خود، با قطع زنجیره تامین جهانی، باعث می‌شود تا بازیگران بزرگ غربی توجه خود را به مغولستان، کشوری با ذخایر عظیمی از معادن گران‌بها معطوف کنند. همین مسئله مغولستان را  یک عرصۀ مبارزه ژئوپلیتیک جذاب برای اولان باتور که هر لحظه نیز در حال گسترش است، تبدیل نموده است. مسکو از بیم این که در سال‌های آتی سهم کم‌تری از بازار و منابع قابل استحصال مغولستان داشته باشد، همین حالا به فکر افتاده است تا بتواند کماکان در این اقتصاد این کشور نقش پررنگی داشته باشد.

نکتۀ قابل توجه در خصوص مغولستان، نقش پررنگی است که این کشور می‌تواند با توجه به داشتن منابع غنی از لیتیوم در صنایع نوین ایفا کند. کرملین به خوبی می‌داند که لیتیوم و سایر فلزات کمیاب در دنیایی که هر روز نیاز بیشتری به باتری‌ها پیدا می‌کند، کالای گرانبهای دهه‌های آتی به شمار می‌رود. توجه بیش از پیش کشورهای توسعه یافته چون آلمان، که رسماً مغولستان را به عنوان شریک راهبردی خود معرفی نموده‌اند، مهر تاییدی بر همین مدعاست.

اما با این وجود، مغولستان هم با مشکلاتی در راستای اجرای همکاری‌های خود چه با روسیه و چه ذیل طرح «همسایۀ سوم» مواجه است. جذب سرمایه‌گذاری در صنعت معدن مغولستان به دلیل نبود زیرساخت‌های لازم و ظرفیت ذخیرۀ انرژی برای استخراج «عناصر کمیاب زمین» پیچیده است. به گفته کارشناسان، مقررات داخلی مغولستان مستلزم بوروکراسی‌زدایی است تا این کشور به توسعه قابل توجهی از نظر جذب سرمایه‌گذاران دست یابد و روند اجرای پروژه‌های بزرگ برای استخراج عناصر کمیاب زمین محقق گردد.

ولادیمیر پوتین، به رغم صدور حکم بازداشت او از سوی دادگاه کیفری بین‌المللی، وارد اولان‌باتور، پایتخت مغولستان شد. مغولستان اولین کشوری است که به رغم پذیرش صلاحیت دادگاه کیفری بین‌المللی ولادیمیر پوتین از زمان صدور حکم بازداشت در مارس ۲۰۲۳ از آن بازدید خواهد کرد. دیمیتری پسکوف، سخنگوی ریاست جمهوری گفت که روسیه در ارتباط با تصمیمات دیوان بین‌المللی کیفری با مغولستان “هیچ مشکلی” ندارد. (۹)

برای روس‌ها که مدت‌هاست بر کوس تغییر پارادایم‌های نظام بین‌الملل می‌کوبند، این سفر می‌تواند یک دستاورد ناخواسته هم داشته باشد. ناخواسته از این جهت که این روسیه نبود که در ابتدا موضوع بازداشت پوتین در مغولستان را مطرح کرد. اما دستگاه سیاست خارجی روسیه با استفاده از همین هیاهوی رسانه‌ای که غرب و اوکراین به راه انداختند، می‌تواند بی‌توجهی و “نگران” نبودن کرملین از این موضوع را به عنوان بازسازی اقتدار روسیه در نظام بین‌الملل به نمایش بگذارد.

منابع:

1. https://www.kommersant.ru/doc/6932763
2. https://historyrussia.org/proekty/80-letie-bitvy-na-khalgin-gole-1939-goda.html
3. Зуев Владимир Николаевич. “В небе Халхин-Гола. К ۶۰-летию сражения” Россия и АТР, no. 3, 1999, pp. 108-112.
4. Семедов Семед Абакаевич, and Магаррамов Магаррам Джабраилович. “РОССИЙСКО-МОНГОЛЬСКИЕ ОТНОШЕНИЯ В ЭПОХУ ГЛОБАЛИЗАЦИИ” Научно-аналитический журнал Обозреватель – Observer, no. 9 (380), 2021, pp. 81-92.
5. –https://eurasiapeace.org/%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%8F-%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0-%D1%82%D1%80%D0%B5%D1%82%D1%8C%D0%B5%D0%B3%D0%BE-%D1%81%D0%BE%D1%81%D0%B5%D0%B4%D0%B0-%D1%80%D0%BE/

• https://feji.us/d1jrrh

6. Егоров Владимир Георгиевич, and Белоногова Анастасия Александровна. “РОССИЙСКО-МОНГОЛЬСКИЕ ОТНОШЕНИЯ: НОВЫЙ ЭТАП” Геоэкономика энергетики, vol. 25, no. 1, 2024, pp. 61-79. doi:10.48137/26870703_2024_25_1_61
7. Монголия как новый центр борьбы за ресурсы: Перспективы российско-монгольского сотрудничества в области атомной энергетики, освоения и добычи полезных ископаемых. Научный центр международных исследований «ПИР» (ПИР-Центр). ПИР-Центр, ۲۰۲۴٫ Серия «Доклады ПИР-Центра» (№ ۴۱). ۴۳ с.
8. https://centrasia.org/newsA.php?st=1725261660
9. https://tass.ru/politika/21746327
10. https://www.bfm.ru/news/557313 (برای مطالعۀ بیشتر)

[۱] PIR-Center / ПИР-Центр

[۲] حوضه‌های ساختاری فرورفتگی‌های زمین‌شناسی هستند که ممکن است نوعی حوضه رسوبی نیز باشد که مجل انباشته‌شدن رسوبات جمع‌شده در یک منطقه است.

[۳] تیوا یا تووا(Tyva) یک جمهوری در فدراسیون روسیه است که با مغولستان هم مرز است.