جشن نوروز یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است که ریشه در اسطوره‌ها، تاریخ و فرهنگ ایران باستان دارد. این جشن با آغاز بهار مصادف بوده و نمادی از تجدید حیات طبیعت و آغاز سال نو در بسیاری از کشورهای منطقه است. نوروز نه تنها در ایران بلکه در کشورهای دیگری همچون افغانستان، تاجیکستان، آذربایجان، ترکیه و بخش‌هایی از آسیای مرکزی و قفقاز نیز گرامی داشته می‌شود. در سال ۲۰۱۰، سازمان یونسکو نوروز را به عنوان میراث فرهنگی و معنوی بشر به ثبت رساند و مجمع عمومی سازمان ملل متحد ۲۱ مارس را به عنوان روز بین‌المللی نوروز نام‌گذاری کرد.
تاریخچه نوروز در ایران باستان
درباره قدمت و خاستگاه نوروز در ایران باستان نظرات متفاوتی وجود دارد؛ اما آنچه تقریباً همه محققان بر آن توافق نظر دارند، این است که آداب و رسوم عید نوروز در ایران باستان به زمان‌های قبل از حکومت مادها و هخامنشیان برمی‌گردد.
برخی محققین بر این باورند که ایرانیان این جشن را از همسایگان خود وام گرفته‌اند و در اصل جشنی برای آغاز سال نو (در اولین روز بهار) بوده که بابلیان آن را با شکوه هر چه تمام‌تر برگزار می‌کرده‌اند. پس از اینکه کوروش کبیر شهر بابِل را در قرن پنجم پیش از میلاد فتح کرد، برای ارزش گذاشتن به رسومات مردم بابل این جشن را در نخستین روز بهار بزرگ داشت. به تدریج این جشن در بین هخامنشیان و مردم رواج پیدا کرد.
قطعا برایتان جالب خواهد بود اگر بدانید که نشانه‌های برگزاری نوروز در کاخ آپادانای تخت جمشید هم وجود دارد. طبق این نشانه‌ها، در این روز نمایندگان کشورهای مختلف و بزرگان شاهنشاهی در تخت جمشید و در دشت پهناور مرودشت گرد هم می‌آمدند و تشریفات مراسم نوروز را انجام می‌دادند. از چگونگی برگزاری عید نوروز در دوران هخامنشیان اطلاعات چندانی در دست نیست؛ اما مسلم است که در آن دوران جشن نوروز کاملاً مرسوم بوده و مردم این عید را گرامی می‌داشتند.
با توجه به گستردگی حکومت هخامنشیان، سنت‌های نوروزی ایرانیان به کشورهای دیگر گسترش یافت. برای مثال در دوران حکومت داریوش بزرگ، نوروز در میان مصریان هم رواج پیدا کرد و تبدیل به یکی از مشهورترین جشن‌های آنان شد. این جشن در مصر به «نیروز قبطی» مشهور است و با آداب و رسومی بسیار شبیه به سنت‌های ایرانی برگزار می‌شود.
جشن نوروز در زمان ساسانیان در ایران اهمیت بسیار پیدا کرد. از برگزاری جشن‌های نوروزی در این زمان اطلاعات زیادی در دست داریم. در این دوران نوروز جشن ملی همه ایرانیان به شمار می‌رفته و اقوام مختلف قلمرو حکومت ساسانی مانند گرج‌ها، ارمنی‌ها و سایر اقوام قفقاز نیز در آن شرکت می‌کردند.
در این دوران پنج روز اول فروردین، نوروز کوچک نامیده می‌شد و همه مردم به جشن و شادمانی می‌پرداختند. نوروز بزرگ یا خردادروز، ششمین روز ماه فروردین در تقویم اوستایی است که روزی بسیار مقدس بوده و جشن‌های مختلفی در آن روز برگزار می‌شده است.
آداب و رسوم برگزاری جشن نوروز در دوران کهن ایران تا حد زیادی به آنچه امروزه انجام می‌شود شباهت داشت و آیین‌هایی همچون کاشت سبزه، جشن‌های آتش (جشن سوری)، شال‌اندازی، قاشق‌زنی، حضور حاجی نوروز در کوی و برزن، اهدای عیدی و گستردن سفره نوروزی از دیرباز مرسوم بوده‌اند.
نوروز در شاهنامه و متون کهن
بسیاری از ایرانیان نوروز را سنتی می‌دانند که به دوران پیشدادیان و پادشاه اسطوره‌ای آن، یعنی جمشید بزرگ برمی‌گردد. این باور که در شاهنامه فردوسی ریشه دارد، جمشید را پایه‌گذار جشن نوروز می‌داند. فردوسی در حماسه پرشور خود نوروز را روزی می‌نامد که در آن جمشید بر تخت پادشاهی نشست. بنابر روایت این شاعر بزرگ، «جمشید جم» هنگام عبور از آذربایجان، بر تخت ارگ فرود آمده و با تاجی زرین بر سر، خود را پادشاه ایران‌زمین می‌داند. با رسیدن نور خورشید به تاج زرین او، جهان نورانی می‌شود و مردم شادمانی می‌کنند. ازاین‌رو، آن روز را «نوروز» و جم را «جمشید» نامیدند.
به فرّ کیانی یکی تخت ساخت چه مایه بدو گوهر اندر نشاخت
چو خورشید تابان میان هوا نشسته برو شاه فرمان‌روا
جهان انجمن شد بر تخت او شگفتی فرو مانده از بخت او
به جمشید بر گوهر افشاندند مر آن روز را «روزِ نو» خواندند
آداب و رسوم نوروزی
آیین‌های نوروزی شامل مجموعه‌ای از سنت‌های کهن است که در طول تاریخ پابرجا مانده‌اند. برخی از مهم‌ترین این آیین‌ها عبارت‌اند از:
- خانه‌تکانی: نظافت خانه‌ها به نشانه پاکیزگی و آمادگی برای استقبال از سال نو
- هفت‌سین: گستردن سفره‌ای شامل هفت عنصر نمادین که نام آن‌ها با حرف «س» آغاز می‌شود
- چهارشنبه‌سوری: جشن آتش که در آخرین چهارشنبه سال برگزار می‌شود
- سیزده‌بدر: بیرون رفتن از خانه در روز سیزدهم فروردین به نشانه بدرقه نحسی و استقبال از بهار
نوروز همواره مورد توجه مورخان و ایران‌شناسان بوده است. “ریچارد فرای”، ایران‌شناس برجسته، نوروز را یکی از مهم‌ترین میراث‌های فرهنگی ایران می‌داند که در طول هزاران سال، فرهنگ ایرانی را با هویت و انسجام حفظ کرده است. “آرتور کریستین‌سن”، دیگر پژوهشگر مطالعات ایران، نوروز را جشن طبیعت و باززایی می‌داند که نقشی مهم در باورهای ایرانیان باستان داشته است. همچنین، “ویلهلم لیتن” معتقد است که نوروز نه‌تنها یک جشن، بلکه نوعی بازآفرینی اجتماعی است که ارتباطات انسانی را تقویت می‌کند.
