آیا کریدور ارس جایگزینی برای زنگزور است؟

#اختصاصی

به قلم: دکتر ولی کالجی؛ عضو شورای علمی ایراس

ایران و آذربایجان اخیراً برای ایجاد یک مسیر ترانزیتی به نام «کریدور ارس» به توافق رسیدند. این کریدور قرار است از استان آذربایجان شرقی ایران عبور کند و روستای آقبند در گوشه جنوب غربی بخش زنگیلان را به شهرستان اردوباد در جنوب نخجوان متصل کند. کریدور ارس می‌تواند با دور زدن ارمنستان، جایگزینی برای کریدور زنگزور با پتانسیل کاهش نگرانی‌های ایران برای مرز مشترکش با ارمنستان باشد. اما اگر ارمنستان و آذربایجان معاهده صلح امضا کنند و ارمنستان و ترکیه روابط دیپلماتیک برقرار کنند، از مزایای کنونی کریدور ارس کاسته خواهد شد. این معادلات تنها در صورتی تغییر می‌کند که دولت نیکول پاشینیان سقوط کند و جنبش‌های ملی‌گرا و محافظه کار مخالف صلح با آذربایجان و عادی سازی روابط با ترکیه در ارمنستان به قدرت برسند.

پیشینه: در نتیجه جنگ اول قره باغ کوهستانی، ارتباط مستقیم ریلی و همچنین جاده بین سرزمین اصلی آذربایجان و منطقه اقلیم نخجوان قطع شد. در این شرایط با دور زدن ارمنستان از طریق ایران، مسیر زمینی بیله سوار در شمال استان اردبیل در نزدیکی مرز ایران و در ۲۲۰ کیلومتری باکو به اصلی‌ترین مسیر ترانزیتی بین سرزمین اصلی آذربایجان و نخجوان و همچنین ترکیه تبدیل شد. این ترانزیت که بخشی از جاده ۱۲ ایران است برای آذربایجان اهمیت راهبردی دارد. این کوتاه‌ترین راه ارتباطی زمینی است که آذربایجان غربی را از طریق بخش بیله سوار-جلفا به نخجوان متصل می‌کند.

با این حال، در ۱۰ نوامبر ۲۰۲۰، توافق آتش‌بس سه جانبه که جنگ دوم قره باغ را به پایان رساند، بیان می‌کند که «همه راه‌های ارتباطی اقتصادی و حمل‌ونقل در منطقه باز خواهد شد» و این انتظار را افزایش داد که پس از سه دهه، بن‌بست‌هایی که در سیستم حمل‌ونقل منطقه به‌ویژه راه آهن، ایجاد شده، حذف خواهد شد. با این وجود، به دلیل تنش‌های مداوم مرزی بین ارمنستان و آذربایجان، شرایط شکننده قره‌باغ کوهستانی و مخالفت شدید ایران و ارمنستان با کریدور زنگزور، پیشرفت چندانی در زمینه بازگشایی راه‌های مواصلاتی صورت نگرفته است.

در عوض، تهران و باکو در ۱۱ مارس ۲۰۲۲ توافق کردند که راه آهن، بزرگراه، ارتباطات و خطوط تامین انرژی جدید ایجاد کنند که منطقه اقتصادی زنگزور شرقی آذربایجان را از طریق خاک ایران به نخجوان متصل کند؛ هرچند که این توافق به دلیل تنش بین تهران و باکو در دو سال گذشته بر سر مانورهای نظامی، اسرائیل، کریدور زنگزور و حمله به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران، عملیاتی نشد.

با این حال، پس از تصرف قره باغ کوهستانی توسط نیروهای آذربایجان در سپتامبر ۲۰۲۳، ایران و آذربایجان در مورد یک مسیر ترانزیتی که آذربایجان غربی را از طریق ایران به نخجوان متصل می‌کند در ۹ اکتبر ۲۰۲۳ توافق کردند. شاهین مصطفی‌اف معاون نخست وزیر آذربایجان و مهرداد بذرپاش وزیر راه و شهرسازی ایران، در مراسم کلنگ زنی پل ارتباطی دو کشور بر روی رودخانه ارس شرکت کردند. این بزرگراه و مسیر ریلی به طول ۵۵ کیلومتر از استان آذربایجان شرقی ایران می‌گذرد و روستای آقبند در گوشه جنوب غربی بخش زنگیلان را به شهرستان اردوباد در جنوب نخجوان متصل می‌کند. برای رسیدن بزرگراه به اردوباد، سه پل دیگر (دو پل ریلی، یک جاده) روی رودخانه ارس باید احداث شود.

پیامدها: مسیر ترانزیتی توافق شده بین تهران و باکو، کریدور ارس نامیده می‌شود. ایران کریدور ارس را جایگزینی برای کریدور زنگزور می‌داند که می‌تواند نگرانی‌های این کشور را در مورد بی‌ثباتی در امتداد مرز مشترک خود با ارمنستان کاهش دهد. یک دلیل برای اطمینان از تکمیل ساخت مسیر ترانزیتی از آذربایجان به نخجوان از طریق ایران این است که انگیزه آذربایجان برای ایجاد ترانزیت اجباری از طریق ارمنستان را کاهش دهد.

اظهارات رهبران ترکیه و آذربایجان در این باره بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های ایران داشت. رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه یک روز پس از سفر به نخجوان در ۲۵ سپتامبر اعلام کرد که «ما تمام تلاش خود را برای باز کردن کریدور زنگزور انجام می‌دهیم. سیگنال‌های مثبتی هم از ایران وجود دارد. اگر ارمنستان از باز شدن کریدور زنگزور جلوگیری کند، امکان عبور این کریدور از ایران وجود دارد». علاوه بر این، حکمت حاجی اف، دستیار رئیس جمهور آذربایجان، در ۲۵ اکتبر به پولیتیکو گفت که ” کریدور موسوم به زنگزور جذابیت خود را از دست داده است: ما می‌توانیم در عوض با ایران این کار را انجام دهیم.”

این مواضع جدید و مطرح نشده در ایران با دو تفسیر متفاوت مواجه شد. دیدگاه اول، کریدور ارس را نتیجه مخالفت و مقاومت ایران در برابر کریدور زنگزور می‌داند. در این راستا، دیدگاه رسمی و دولتی ایران، کریدور ارس را ابزاری برای کاهش تنش با آذربایجان، حفظ رویکرد متوازن ایران در قفقاز جنوبی و تقویت فرمت ۳+۳ می‌داند. از سوی دیگر، برخی کارشناسان ایرانی با احتیاط و تردید به کریدور ارس می‌نگرند و بر این باورند که ترجیح دولت آذربایجان برای آن موقتی و فنی است و در درجه اول با هدف فشار بر ارمنستان برای همکاری در خصوص کریدور زنگزور است. از این منظر، کریدور زنگزور گزینه ارجح برای باکو و آنکارا باقی می‌ماند و زمانی که ارتباط مستقیم زمینی و ریلی بین آذربایجان و نخجوان از طریق ارمنستان برقرار شود، باکو از کریدور ارس خارج خواهد شد.

در حالی که ساخت راه‌آهن و جاده در بخش آذربایجانی کریدور زنگزور به سرعت در حال پیشرفت است و انتظار می‌رود تا پایان سال ۲۰۲۴ تکمیل شود، اظهارات اخیر مقامات آذربایجان و ترکیه این تصورات را در ایران تقویت کرده است. در ۲ ژانویه، ایلچین امیربایوف، فرستاده ریاست جمهوری آذربایجان برای مأموریت‌های ویژه، به رسانه دولتی استونی گفت: «ما با طرف ارمنی صحبت در مورد بازسازی کریدور موسوم به زنگزور را آغاز کردیم تا شهروندان آذربایجانی ساکن نخجوان یا بخش اصلی آذربایجان عبور بدون مانع از این قلمرو داشته باشند». عبدالقادر اورال اوغلو وزیر حمل و نقل ترکیه در ۷ ژانویه گفت: «ما این کریدور را غیرقابل جایگزین می‌دانیم. بخش آذربایجانی کریدور زنگزور (از باکو تا هورادیز) رو به اتمام است. طول بخش ترکی این کریدور ۲۲۴ کیلومتر است. به طور کلی، کل فرآیند ایجاد این کریدور پنج سال طول خواهد کشید. بنابراین، تا سال ۲۰۲۸، ما تمام کارها را تکمیل خواهیم کرد. الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان در ۱۰ ژانویه مجدداً درخواست‌های باکو از ارمنستان را برای باز کردن یک کریدور فراسرزمینی به منطقه نخجوان آذربایجان تکرار کرد. آلپرن آکتاش، کارشناس ترکیه‌ای، به این روند خوشبین است و معتقد است که «در صورت توافق با ارمنستان، آذربایجان دو راه جایگزین برای حمل و نقل نخجوان از طریق ارمنستان یا ایران خواهد داشت».

علاوه بر این، نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان، در جریان کنفرانس بین المللی «جاده ابریشم» در تفلیس در تاریخ ۲۶ اکتبر، پروژه «تقاطع صلح» را اعلام کرد. بر اساس چهار اصل تعبیه شده در این پروژه، هدف آن افزایش ارتباطات بین ارمنستان، ترکیه و آذربایجان و ایران از طریق توسعه زیرساخت‌ها، از جمله جاده، راه آهن، خطوط لوله، کابل و خطوط برق است. طرح پیشنهادی ارمنستان که با مخالفت‌های داخلی مواجه شده است، ظاهرا تلاشی برای رها کردن کریدور زنگزور و اجرای بند نهم توافق آتش بس ۲۰۲۰ قره باغ برای دسترسی ترانزیتی و حمل و نقل بین آذربایجان و نخجوان است. بنابراین از منظر ایران و ارمنستان، هم پروژه چهارراه صلح و هم کریدور ارس می‌توانند ضمن بازکردن مسیرهای ترانزیتی و مواصلاتی در منطقه از اجرای کریدور زنگزور جلوگیری کنند.

نتیجه گیری: در حالی که تهران و باکو در ۹ اکتبر ۲۰۲۳ توافقنامه‌ای را در مورد کریدور ارس امضا کردند، ارمنستان و آذربایجان در حال انجام اقداماتی برای امضای معاهده صلح پس از پایان مناقشه طولانی قره باغ هستند. در ۷ دسامبر، دو کشور بیانیه مشترک غیرمنتظره‌ای صادر کردند، اولین بیانیه در نوع خود که امضای هیچ میانجی خارجی را نداشت. در صورت امضای معاهده صلح دو کشور و به رسمیت شناختن متقابل تمامیت ارضی و همچنین برقراری روابط دیپلماتیک بین ارمنستان، آذربایجان و ترکیه، مزایای کنونی کریدور ارس کاهش خواهد یافت. علاوه بر این، آذربایجان از طریق پروژه‌های مختلف مانند ساخت خط لوله گاز از ایغدیر ترکیه به سادارک، نخجوان و همچنین خط آهن قارص- نخجوان به دنبال کاهش یا حذف وابستگی ترانزیتی و انرژی به ایران است. این معادلات تنها در صورتی تغییر می‌کند که دولت پاشینیان در ارمنستان سقوط کند و جنبش ملی‌گرا و محافظه کار مخالف صلح با آذربایجان و عادی سازی روابط با ترکیه در ارمنستان به قدرت برسد.

این گزارش برای نخستین بار به زبان انگلیسی در سایت The Central Asia-Caucasus Institute and the Silk Road Studies Program به آدرس زیر منتشر شده است:

https://www.cacianalyst.org/publications/analytical-articles/item/13788-is-the-aras-corridor-an-alternative-to-zangezur?.html