#اختصاصی
به قلم: دکتر ولی کالجی؛ عضو شورای علمی ایراس
روابط بانکی و مالی بین ایران و روسیه در سالهای اخیر بهطور قابلتوجهی توسعه یافته، بهگونهای که در تاریخ روابط دو کشور بیسابقه بوده است. این پیشرفت به دلایل متعددی رخ داده است؛ مهمترین این عوامل عبارتند از:
- تحریمهای غرب علیه دو کشور،
- ممنوعیت استفاده از سیستم سوئیفت (جامعه جهانی ارتباطات مالی بین بانکی)،
- جایگزینی دلار با روبل و ریال در روابط تجاری دوجانبه،
- افزایش ترانزیت و تجارت ایران از طریق کریدور شمال-جنوب،
- ارتقای توافقنامه تجارت ترجیحی (PTA) بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) به توافقنامه تجارت آزاد (FTA)،
- عضویت کامل ایران در بریکس و سازمان همکاری شانگهای.
در آخرین تحولات، ایران و روسیه سیستمهای پرداخت ملی خود را به یکدیگر متصل کردهاند. اتصال بین سیستم پرداخت میر روسیه و شتاب ایران طی مراسمی در تهران انجام شد که با حضور رئیس بانک مرکزی ایران، محمدرضا فرزین، و سفیر ایران در مسکو، کاظم جلالی، در تاریخ ۱۱ نوامبر ۲۰۲۴ برگزار شد. در این مراسم، فاز اول این پروژه رونمایی شد که به شهروندان ایرانی اجازه میدهد با کارتهای بانکی خود از دستگاههای خودپرداز روسیه پول نقد به روبل برداشت کنند. در فاز دوم، شهروندان روسیه قادر خواهند بود در ایران وجه نقد برداشت کنند. فاز نهایی نیز امکان خرید ایرانیان در فروشگاههای روسیه با استفاده از دستگاههای پایانه فروش و کارتهای بانکی ایرانی را فراهم میکند. در این فرآیند، بانکهای ایرانی از جمله رفاه، صادرات، پاسارگاد، سپه، ملی، تجارت و گردشگری به سیستم میر روسیه متصل شدهاند. بانک صادرات ایران و بانک VTB روسیه نقش نماینده را ایفا میکنند.
رئیس بانک مرکزی ایران در این مراسم از «یکپارچهسازی زیرسیستمهای بانکی دو کشور بهعنوان گامی بزرگ برای ایجاد همکاریهای اقتصادی یکپارچه در منطقه، تکمیل فرآیند کاهش وابستگی به دلار، و تسهیل روابط اقتصادی و گردشگری بین ایران و روسیه» یاد کرد. وی افزود: «با اتصال شبکههای پرداخت ملی دو کشور، مرزهای پرداخت الکترونیکی از میان برداشته شده و فصل جدیدی در همکاریهای اقتصادی و فرهنگی دو ملت آغاز میشود».
سیستم میر روسیه در سال ۲۰۱۴ طراحی و ایجاد شد و همچنین یک سیستم مالی مستقل از سوئیفت بهمنظور مقابله با هرگونه انسداد پرداختهای الکترونیکی توسط سیستمهای طراحیشده توسط کشورهای غربی مانند ویزا یا مسترکارت بود. از سوی دیگر، ایران در سال ۲۰۰۲ سیستم بانکی شتاب را با هدف ایجاد زیربنای یکپارچه برای بانکهای کشور ایجاد کرد. بنابراین، بر اساس این دو زیرساخت بانکی، تهران و مسکو تصمیم به یکپارچهسازی سیستم پرداخت میر و سیستم بانکی شتاب گرفتند. پس از برگزاری چندین نشست برای رفع موانع فنی و پیچیدگیها، دو طرف توانستند شبکههای پرداخت ملی خود را به هم متصل کنند.
علاوه بر این، ایران و روسیه موفق به همگامسازی “پیامرسانهای بانکی” شدهاند. در تاریخ ۲۹ ژانویه ۲۰۲۳، بانکهای مرکزی ایران و روسیه توافقی برای اتصال سیستمهای ارتباطی و انتقال بینبانکی ملی خود امضا کردند تا تجارت را تقویت کرده و تراکنشهای بانکی دوطرفه را تسهیل کنند. در واقع، از آنجا که یکی از پیششرطهای ایجاد یک سیستم مشابه سوئیفت بین ایران و روسیه توسعه سیستمهای پیامرسان بانکی بومی است، این موضوع نیز بخش کلیدی مذاکرات تخصصی و فنی بین دو کشور بوده است. در این راستا، پیامرسانهای بانکی ایران (سپام) و روسیه (SPSF) که معادل روسی سوئیفت است، در فوریه ۲۰۲۳ به هم متصل شدند و بانکهای روسی از جمله Sberbank و بانک VTB به آن پیوستند.
از سوی دیگر، بانک VTB که دومین بانک بزرگ روسیه است، در تاریخ ۱۷ می ۲۰۲۳ دفتری در تهران افتتاح کرد که بهعنوان یک “بانک عامل” بین ایران و روسیه عمل میکند. در همین راستا، نقش میربیزینس بانک، که تنها سهامدار آن بانک ملی ایران است، در مسکو، کازان و آستاراخان افزایش یافته است. بدون شک، این تحولات نقش مهمی در افزایش حجم تجارت ایران با روسیه و اتحادیه اقتصادی اوراسیا از یک میلیارد به چهار میلیارد دلار در سالهای اخیر داشته است. به گفته معاون نخستوزیر فدراسیون روسیه، الکساندر نوواک، “حجم تجارت بین روسیه و ایران در سه ماهه اول سال ۲۰۲۴ نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۴۸ درصد افزایش یافته است. بر اساس نتایج سه ماهه اول ۲۰۲۴، صادرات روسیه به ایران ۷۷ درصد و واردات این کشور از ایران ۱۳ درصد افزایش یافته است.” همچنین، طبق اعلام سرویس مطبوعاتی کرملین، “بیش از ۹۶ درصد از پرداختهای متقابل بین روسیه و ایران با استفاده از ارزهای ملی انجام میشود.” این بیانیه پیش از نشست رؤسای جمهور دو کشور در حاشیه اجلاس بریکس در کازان در تاریخ ۲۱ اکتبر ۲۰۲۴ منتشر شد.
به نظر میرسد که این فرآیند در همکاری بانکی بین ایران و روسیه میتواند بهعنوان الگویی برای استفاده از ارزهای ملی در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، سازمان همکاری شانگهای (SCO) و بریکس مورد استفاده قرار گیرد. با این حال، همکاریهای مالی و بانکی بین ایران و روسیه همچنان با چالشها و محدودیتهایی مواجه است، از جمله تعهد صادرکنندگان ایرانی به “لغو تعهد صادراتی” که توسط دولت و بانک مرکزی ایران اتخاذ شده است، نبود ثبات در نرخ ارز روبل و ریال در برابر دلار آمریکا، و عدم توازن در حجم واردات و صادرات بین ایران و روسیه که باعث ناهماهنگی در میزان ریال و روبل استفادهشده در تجارت شده است.
برای غلبه بر این چالشها و محدودیتها، هر دو طرف باید بر مذاکرات مستمر تمرکز کرده و به راهحلهای منطقی و پایدار برسند. در این زمینه، برای حل مشکل عدم تعادل بین ریال و روبل، بخشی از مطالبات روبلی صادرکنندگان روسی از ایران میتواند برای سرمایهگذاری در ایران استفاده شود. با استفاده از این روش، نیازی به انتقال و تبادل ریال با روبل نخواهد بود و شرکتهای روسی میتوانند مطالبات مالی خود را از طریق سرمایهگذاری مستقیم خارجی تسویه کنند. پروژههای حملونقل و ترانزیت، مناطق آزاد اقتصادی ایران مانند بندر انزلی، بندر امیرآباد و چابهار، و بخش کشاورزی از جمله حوزههای مناسب سرمایهگذاری برای شرکتهای روسی هستند که میتوانند امکان صادرات مجدد را برای این شرکتها به روسیه و سایر کشورها فراهم کنند.
