برخی از آثار قرقیزی، مانند حماسه ماناس، به صورت شفاهی از نسلی به نسل دیگر توسط افراد خاصی منتقل شد که به آنها مناشی می‌گفتتد. در دوران اتحاد جماهیر شوروی، آموزش در مدرسه، که قبلاً فقط بخشی از آموزش دینی بود، بیشتر در دسترس قرار گرفت. و از قرن بیستم، نویسندگان، شاعران و زبان شناسان زیادی در قرقیزستان ظاهر شدند که آثارشان در سراسر جهان شهرت یافت.
یکی از مشهورترین نویسندگان قرقیز، چنگیز آیتماتوف بود که نه تنها در داخل کشور، بلکه در خارج از مرزهای این کشور نیز شناخته شده بود. آثار او به زندگی در روستاهای قرقیزستان می پردازد و همچنین واقعیت شوروی را توصیف می‌کند.
چنگیز آیتماتوف در سال ۱۹۲۸ در شکِر تالاس در خانواده‌ای از کارمندان دولت به دنیا آمد. در سال ۱۹۳۸ پدرش به جرم «ناسیونالیسم بورژوایی» دستگیر و اعدام شد. آیتماتوف در مؤسسه ادبی گورکی تحصیل و سپس در روزنامه حزب پراودا کار کرد. اولین داستان های او در دهه ۱۹۵۰ زمانی که او هنوز برای پراودا کار می‌کرد، منتشر شد.
مشهورترین داستان او به نام «جمیلیا»، درباره زنی متاهل است که شوهرش برای خدمت به جبهه رفته است. جمیلا که هرگز همسرش را دوست نداشت، در غیاب او، عاشق دانیار زحمتکش و متواضع می‌شود. داستان حول محور زندگی قرقیزستانی در طول جنگ جهانی دوم است، زمانی که بسیاری از مردم برای تامین نیازهای ارتش مشغول کشت گندم بودند. داستان توصیف شده توسط آیتماتوف باعث می شود به عشق و وظیفه فکر کنید.
آثار آیتماتوف به دلیل توصیف‌های رنگارنگ خود از فولکلور و طبیعت آسیای مرکزی و همچنین بازتاب و ارج نهادن به گذشته عشایری قرقیزستان و قزاقستان مشهور هستند. در این اثار همچنین به چگونگی تغییر زندگی تحت حاکمیت شوروی (هر چند نه همیشه مثبت) می پردازد.
آیتماتوف نه تنها یک نویسنده، بلکه یک سیاستمدار نیز بود. در دوران پرسترویکا به عنوان مشاور گورباچف، ریاست سفارت اتحاد جماهیر شوروی در لوکزامبورگ، و بعداً سفیر قرقیزستان در بلژیک، لوکزامبورگ و هلند بود. او در قرقیزستان نیز از نظر سیاسی فعال بود و به سازماندهی مجموعه یادبود آتا-بیت به یاد قربانیان سرکوب دهه ۱۹۳۰ کمک کرد که در میان آنها احتمالاً پدر چنگیز آتیماتوف نیز بود.
آیتماتوف جوایز بسیاری را برای آثار خود دریافت کرد. او در سراسر جهان شناخته شده و محبوب بود، به دو زبان روسی و قرقیزی می نوشت و گاه آثار خود را ترجمه می کرد. از آن زمان، آثار او به بسیاری از زبان‌های دیگر منتشر شده و به اصلی ترین صادرات ادبی قرقیزستان تبدیل شده است. آیتماتوف در سال ۲۰۰۸ درگذشت و در آتا-بیت به خاک سپرده شد. خانه او در جنوب بیشکک به موزه‌ای تبدیل شده است که با قرار قبلی در دسترس عموم قرار گرفته است.
دیگر نویسندگان
سنت ادبی قرقیزستان برای مدت طولانی عمدتاً شامل آثاری بود که به صورت شفاهی منتقل می شد و این آثار فقط در قرون ۱۹-۲۰ نوشته شده‌اند. تا آن زمان، مشهورترین آثار ادبی توسط شاعران بداهه نوازی ساخته می‌شد که اغلب آثار خود را با همراهی موسیقی می خواندند. ادبیات قرقیزستان در زمان اتحاد جماهیر شوروی ،زمانی که شاعران و نویسندگان برای مردم محلی خلق و ترجمه می کردند، شروع به توسعه کرد.
یکی از مشکلاتی که مانع از ظهور یک صحنه ادبی گسترده‌تر قبل از قرن بیستم شد، نبود الفبای مناسب بود. تا سال ۱۹۲۷، قرقیزها با الفبای عربی می‌نوشتند (جالب است که قرقیزهای قومی ساکن چین هنوز از آن استفاده می‌کنند). اولین الفبای نوشته شده به طور خاص برای قرقیزها، با استفاده از الفبای لاتین اصلاح شده که با زبان همخوانی داشت و برای چاپ مناسب‌تر بود، توسط شاعر و محقق قرقیزی، قاسم تینیستانوف (که همچنین فولکلور قرقیزستان را جمع آوری و ثبت کرد) ایجاد شد. یکی دیگر از شاعران و زبان شناسان مشهور در اوایل اتحاد جماهیر شوروی، یاسر شیوازا بود که در توسعه الفبای زبان دونگان شرکت کرد و آثار معروفی را به دونگان ترجمه کرد.
همچنین در این زمان، شاعران و نویسندگای مثل آلای توکومبایِفو و الیکول عثمانوف فعالیت می‌کردند. عثمانوف در ترجمه آثار معروف (از جمله شکسپیر و پوشکین) به قرقیزی کمک کرد و همچنین شعرهایی نوشت که به انتقال شعر قرقیزی از شفاهی به نوشتاری کمک کرد. توکامبایف اشعاری در مورد بی‌عدالتی شوروی سروده است. امروز پرتره عثمانوف برروی اسکناس ۲۰۰ سوم مصور شده و خیابانی در بیشکک به نام توکامبایف نامگذاری شده است.
مترجم: ساره جمشیدی
