#اختصاصی
به قلم: سهیل فرهمند، پژوهشگر مسائل ترکیه
در آخرین نشست مشترکی که میان کشورهای آسیای مرکزی و اتحادیه اروپا به میزبانی سمرقند، ازبکستان برگزار شد، ضمن تاکید بر همکاری مشترک میان این کشورها و اتحادیه اروپا در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در پایان این نشست نسبت به قطعنامه‌های ۵۴۱ و ۵۵۰ شورای امنیت سازمان ملل متحد که در رابطه با عدم شناسایی استقلال قبرس شمالی است تعهد خود را نشان دادند و در راستای اهداف اتحادیه اروپا و جامعه جهانی گامی مشترک و هدفمند برداشتند.
در این نشست که به اجلاس مشترک شورای کشورهای آسیای مرکزی و اتحادیه اروپا معروف است و اولین رویداد خود را در چهارم آوریل سال ۲۰۲۵ میلادی به میزبانی شهر سمرقند با حضور نمایندگان ارشد کشورهای آسیای مرکزی شامل تاجیکستان، ترکمنستان، قزاقستان، قزقیزستان و ازبکستان و نمایندگان ارشد و ویژه اتحادیه اروپا برگزار کرد. این اجلاس درون خود دارای نتایج و رویکردهای جدید و حائز اهمیتی بود که از مهم‌ترین آنها می‌توان به تعهد اتحادیه اروپا مبنی بر گسترش حمایت‌های مختلف خود از این کشورها و از سوی کشورهای آسیای مرکزی نیز عدم شناسایی استقلال قبرس شمالی مبتنی بر قطعنامه‌های ۵۴۱ و ۵۵۰ شورای امنیت سازمان ملل متحد که در این دو قطعنامه مذکور بر اشغالگری ترکیه در قبرس شمالی تاکید می‌ورزد اشاره کرد.
ریشه روابط و اهداف خرد و کلان میان اتحادیه اروپا و کشورهای آسیای مرکزی
اگر بخواهیم به تاریخچه و ریشه روابط عمیق میان اتحادیه اروپا با کشورهای آسیای مرکزی (جیکستان، ترکمنستان، قزاقستان، قزقیزستان و ازبکستان) بپردازیم باید به اواخر قرن ۲۰ میلادی اشاره کنیم که با سرعت گرفتن مسئله آشوب و نابسامانی‌های متعدد در جمهوری‌های شوروی سابق که در نهایت منجر به فروپاشی این جمهوری سوسیالیستی و تقسیم این جمهوری به نزدیک ۱۵ کشور مستقل در قالب محدوده جغرافیایی‌های معین و مشخص از دوره شوروی و روی کار آمدن فدراسیون روسیه در اراضی باقی‌مانده شوروی، یکی از بازیگران مهم، کلیدی و دارای اثر و نفوذ فرامنطقه‌ای در معادلات بین‌المللی یعنی اتحادیه اروپا بود که از همان ابتدای دهه ۹۰ میلادی روابط دیپلماتیک خود را در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی با کشورهای استقلال یافته از شوروی سابق تحکیم بخشید که در این میان در آن دورانی که شاید زیاد بازیگر بین‌المللی به کشورهای واقع در آسیای مرکزی اهمیت نمی‌داد و توجه خاصی نمی‌کرد این اتحادیه اروپا بود که با یک دوربرد راهبردی و چشم‌انداز ژئوپلیتکی_لجستیکی به اهمیت این منطقه پی برد و در سطوح مختلف روابط خود را با این کشورها با توجه به میزان اثرگذاری معادلاتی آنها به ترتیب قزاقستان، تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان و قرقیزستان عمیق و مستحکم‌ترکرد.
تا جایی که به عنوان مثال در بعضی از حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مختلف کشور قزاقستان ذبل اتحادیه اروپا شناخته می‌شود که این نیز نشان از عمق توجه اروپایی‌ها به این مسئله است. اما این روابط تنها یک هدف گسترده همکاری مشترک و جذب این کشورهای تازه استقلال یافته از شوروی به اروپا نبوده است و در کنار این موضوع چندین مولفه مهم و راهبردی را دنبال می‌کنند که شامل تقابل غرب در پوشش اتحادیه اروپا اما با هویت اصلی ناتو در برابر روسیه تازه شکل گرفته آن زمان و روسیه قدرتمند امروز در توازن منطقه‌ای و کنترل این کشور با نزدیکی روابط خود با کشورهای آسیای مرکزی و ایجاد ممانعت از حضور روسیه به عنوان یک بازیگر موثر و فعال در این منطقه به پشتوانه تاریخی روابط مسکو با این کشورها بود که توانسته است تا حد امکان دارای اثر باشد.
در بعد دیگر این مسئله یکی دیگر از اهداف عمیق اتحادیه اروپا از گسترش این روابط تقابل مستقیم و غیرمستقیم در برابر چین است که این نشان از توان و ظرفیت بالای تیم آینده پژوهی اتحادیه اروپا در دهه ۹۰ میلادی بوده است که تغییر موازنه قدرت اقتصاد جهانی و چرخش تسلط اقتصادی منطقه از سمت غرب به سوی شرق و دوچندان شدن اهمیت چین در این جنگ اقتصادی با هوشیاری و اقدام موثر بر روی کشورهای آسیای مرکزی به ویژه تاجیکستان، قرقیزستان و ازبکستان به نوعی سعی در تقابل معادلاتی در ژئوپلتیک و محور لجستیکی این منطقه با جذب این کشورها به خود و در ادامه اعمال انتظارات و برنامه‌های اتحادیه اروپا و در حقیقت ناتو در جهت تضعیف چین توسط این کشورها را دارد.
در بعد دیگر این تعاملات دوجانبه میان اتحادیه اروپا و آسیای مرکزی می‌توان به برنامه کلان و دوربرد راهبردی اتحادیه اروپا و ناتو در جهت محدودسازی سیاست خارجی و نفوذ اقتصادی، فرهنگی و مذهبی ترکیه در میان کشورهای آسیای مرکزی بوده است که با توجه به برنامه‌ریزی قبلی ترکیه برای تعمیق و گسترش نفوذ اقتصادی، فرهنگی و مذهبی خود با اشاره به مسئله ترک بودن اکثر این کشورهای مستقر در آسیای مرکزی و ایجاد یک هویت سازی مشترک از آسیای مرکزی تا آناتولی و تاکید بر اشتراکات دینی و مذهبی با کلیه کشورهای این حوزه به ویژه در دوره قدرت اسلام‌گرایانی نظیر اردوغان در حاکمیت ترکیه، که این عوامل یاد شده سبب شده است که یکی از اهداف خرد و کلان اتحادیه اروپا جهت مصمم‌تر شدن بر گسترش روابط خود با آسیای مرکزی تقابل با ترکیه باشد.
دلیل و پیامدهای شکل‌گیری و گسترش روابط ترکیه و کشورهای آسیای مرکزی در قرن جدید میلادی
پس از آن‌که اشاره‌ای بر تاریخچه، دستاوردها و اهداف روابط اتحادیه اروپا و ناتو با آسیای مرکزی شد باید در این راستا و از یک جهت دیگر به مسئله منشا و گسترش روابط میان ترکیه و کشورهای آسیای مرکزی پرداخت. از زمان اعلام استقلال کشورهای آسیای مرکزی تیم سیاست خارجی دولت ترکیه در دوره‌های مختلف از زمان ریاست‌جمهوری سلیمان دمیرل تا به امروز چه به صورت نگاهی گذرا در آن دوران اوایل استقلال این کشورها و چه به صورت عمیق، هدفمند و برنامه‌ریزی شده در دوره روی کار آمدن حزب اسلام‌گرای عدالت و توسعه تا به امروز در دوره اردوغان یک تغییر نگرش مهم، اساسی و دارای برنامه در قبال کشورهای آسیای مرکزی به ویژه کشورهای ترک زبان این حوزه اتخاذ شد که پس از گذشت چند سال در سال ۲۰۰۹ با ایجاد سازمان همکاری کشورهای ترک زبان شامل ترکیه، آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان، ازبکستان و قرقیزستان یک خط مشی جدیدی را با تاکید بر مولفه غیر قابل پشتوانه زبان مشترک (ترکی) و هویت سازی قومی میان این کشورها در چارچوب این سازمان مذکور به سمت تحکیم روابط خود با کشورهای ترک این حوزه پرداخت اما نباید از یاد برد که ترکیه برای گسترش روابط خود با تاجیکستان نیز به صورت غیرمستقیم تنظیم برنامه کرده است.
از اهداف پیامدهای این توسعه روابط باید در ظاهر و غایت نهایی سیاست خارجی ترکیه به برنامه تبدیل شدن ترکیه به عنوان یک بازیگر مهم، اثر‌گذار و داری قدرت منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در تقابل با جمهوری اسلامی ایران، عربستان و چین اشاره کرد که آن هم سه هدف اصلی و مستقیم و دو پیامد غیرمستقیم است. این اهداف ترکیه در این طرح روابط شامل تقویت اقلیت ترک‌های مسلمان ایغور از طریق دو بنیان اساسی یعنی هم کیشی و زبانی در سرزمین چین جهت فشار بر روی این کشور و کسب امتیاز از پکن برای خود در مسئله کریدورها و ناتو به عنوان پیمانکار این اتحادیه در منطقه در موضوع تایوان. تقابل کریدوری و لجستیکی با جمهوری اسلامی ایران در قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی و چین در مرزهای خود با کشورهای آسیای مرکزی زیرا این منطقه جغرافیایی که از دو حیث اساسی موقعیت ژئوپلتیکی و لجستیکی دارای اهمیت ویژه‌ای است درون خود سه کریدور مهم و بین‌المللی جهت تسهیل بازرگانی جهانی را جای داده است که -کریدور ریلی و جاده‌ای شرق_غرب، کریدور ریلی شمال -جنوب در شرق دریای خزر و کریدور تراسکا را شامل می‌شود که کریدور یاد شده آخر بهترین این کریدورها از منظرهای مختلف است.
دیگر مقاصد ترکیه از توسعه روابط خود با آسیای مرکزی با سهیم کردن آذربایجان در این معادلات تکمیل می‌شود که هدف نهایی آن دور زدن ایران و ضربه زدن به تمامیت ارضی و پنجره اقتصادی جمهوری اسلامی ایران است که این طرح را دالان تورانی ناتو موسوم به گذرگاه زنگزور تکمیل می‌کند که دلیل افتتاح این دالان ناتویی با اشغال خاک ارمنستان بی‌نیاز شدن دو کشور ترکیه و آذربایجان در روابط اقتصادی_تجاری خود با چین و کشورهای آسیای مرکزی از گذر موقت از خاک ایران در قفقاز جنوبی است که سعی دارند با جذب کشورهای آسیای مرکزی به خودشان با تکمیل این طرح ناتویی_صهیونیستی عملا ایران را در منطقه قفقاز نیز تحت فشار قرار دهند.
از پیامدهای غیرمستقیم این نزدیکی و گسترش روابط باید جریان غیردولتی فتح‌الله گولن موسوم به جریان فتح‌الله‌چیلار و مخالف دولت کنونی ترکیه در نظر گرفت که با توجه به سیاست اصلی این جریان در حوزه بین‌المللی نفوذ در کشورهای مختلف مسلمان جهان است که با تمرکز بر هم مذهب بودن با آنها (اهل سنت) بتوان آنها را تحت تاثیر ترکیه و اسلام ترکی مد نظر این کشور قرار داد و در یکی از موفق‌ترین فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی و مذهبی این جریان باید به کشور تاجیکستان اشاره کرد که در جهت پرورش تروریست‌های وهابی_صهیونیستی در قالب سازمان تروریستی داعش نقش بسزایی داشته است و چندین عملیات‌های تروریستی در کشورهای مختلف منطقه نظیر روسیه و ایران توسط اتباع تاجیکستان صورت گرفته است. از دیگر پیامدهای آن تقویت نقش زبان ترکی میان آنها و برای مثال در آخرین حضور نعمان کورتولموش رئیس مجلس ملی ترکیه در مجمع روسای مجلس سازمان کشورهای ترک زبان او بر ایجاد یک خط مشترک میان این کشورها تاکید کرد.
عوامل موثر در موافقت با قطعنامه‌های ضد ترکیه‌ای بر سر مسئله قبرس
همانطور که اشاره شد در اجلاس مشترک میان شورای کشورهای آسیای مرکزی با اتحادیه اروپا، کشورهای آسیای مرکزی با تجدید تعهد خود در قبال قطعنامه‌های ۵۴۱ و ۵۵۰ شورای امنیت سازمان ملل متحد و عدم شناسایی استقلال قبرس شمالی و اشغالگر شناختن ترکیه در این مسئله به عمق نفوذ اتحادیه اروپا و در قبال آن ناتو در میان کشورهای آسیای مرکزی است و اینکه برای مثال در آخرین تعهدات دوجانبه در این اجلاس مذکور اتحادیه اروپا قول کمک ۱۲ میلیارد یورویی در حوزه هایی مانند حمل و نقل، مواد اولیه حیاتی، منابع آب، انرژی، اقلیم و اینترنت ماهواره ای به این کشورها را داد و گسترش سرمایه‌گذاری‌های کلان اروپایی‌ها در این منطقه طبعا این کشورهایی که در این چند مدت اخیر به دنبال کسب اعتباری خوشایند برای خود در عرصه بین‌الملل هستند یک امتیاز مهم محسوب می‌شود.
اما در صورتی که خود کشور ترکیه که مدعی حمایت از کشورهای آسیای مرکزی است با مشکلات کلان اقتصادی داخلی که به مانند یک نبرد اقتصادی است و اقتصاد خارجی درگیر است و همواره به دنبال جذب سرمایه‌گذارهای معتبر و قدرتمند اقتصادی از کشورهای اروپایی، کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس نظیر قطر، امارات و عربستان و کشورهای جنوب شرقی آسیا است و از لحاظ ذخایر اقتصادی نیز با یک مشکل جدی کمبود ذخایر جامع در بانک مرکزی خود روبرو است که این کشور را مجبور کرده است به سرمایه‌گذاران ترکیه‌ای مقیم آمریکا پناه ببرد. در طرف دیگر نیز علاوه بر اینکه این کشور در نبرد با اپوزیسیون‌های مسلح در مرزهای زمینی خود است پس از سقوط نظام اسد و روی کار آمدن رژیم جدید در سوریه به نوعی کفالت و پیمانکاری بازسازی این کشور را نیز بر عهده گرفته است که فشارهای اقتصادی و سیاسی بر روی دولت ترکیه را چندین برابر کرده است و همین امر یکی دیگر از نشانه‌های عدم پشتوانه اقتصادی بودن ترکیه را نشان می‌دهد و در نهایت هیچ جذابیت شگرف مالی و تجاری برای کشورهای آسیای مرکزی ندارد.
در این میان پیش‌بینی و ارزیابی می‌شد که با توجه به اینکه در چند ماه اخیر دولت آذربایجان با به رسمیت شناختن حاکمیت قبرس شمالی و ایجاد سفارت خود در نیکوزیا سایر اعضای حاضر در سازمان کشورهای ترک مستقر در آسیای مرکزی از باکو تبعیت کنند و با رد قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد قبرس شمالی را به رسمیت بشناسند اما سرمایه‌گذاری‌های اروپایی‌ها مانع از تحقق این امر شد.
تقویت نفوذ ایران در آسیای مرکزی برگی برنده در قفقاز جنوبی و تسلط بر هاب انرژی
در این راستا با یک دقت نظر صحیح می‌توان در تقابل با ترکیه و آذربایجان در موازنات قدرت منطقه‌ای یک بازی جدید دپلماسی پایدار میان ایران و کشورهای آسیای مرکزی تعریف کرد و تقویت روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی با کشورهای این منطقه ضمن گسترش تعاملات اقتصادی می‌توان با تمرکز بر عنوان ایران فرهنگی در برابر نشر پانترکسیم نیز ایستادگی کرد. از نشانه‌های مثبت این توان بالقوه در این حوزه دو کشور تاجیکستان و ترکمنستان هستند که تاجیکستان با درخواست تقویت روابط تهران_دوشنبه می‌تواند مسیر را برای سهولت روابط تجاری و لجستیکی از چین تا اروپا گزینه‌ای بسیار مفید به شمار می‌رود. همچنین در مسئله انتقال گاز طبیعی از ترکمنستان به ترکیه در ماه گذشته که در ابتدا قرار بر انتقال آن از دریای خزر به باکو و سپس به گرجستان و در نهایت به ترکیه بود با یک هوشیاری دقیق راهبردی دولت ترکمنستان طرح عبور این خط لوله گاز از طریق خاک ایران نشان از توجه عشق آباد به اهمیت روابط میان ایران و ترکمنستان در حوزه‌های مختلف به ویژه انرژی است که تداوم هاب انرژی بودن ایران را بر منافع موجود در سازمان کشورهای ترک ترجیح داد و یک نشانه‌ای مثبت در آینده روابط دو کشور است و می‌توان با استفاده از این کلید اساسی و تحکیم روابط دو کشور به مخالفت ترکمنستان در رابطه با دالان تورانی ناتو (زنگزور) نیز خوشبین بود و یک دست بالا و برگی برنده برای دیپلماسی ایران در قفقاز جنوبی را رقم بزند.
جمع‌بندی
اتحادیه اروپا با درک اهمیت ژئوپلیتیکی این منطقه، روابط خود را با کشورهای آسیای مرکزی گسترش داده است که این روابط به هدف همکاری مشترک محدود نمی‌شود و شامل اهداف راهبردی دیگری نیز هست:
تقابل با روسیه: محدود کردن نفوذ روسیه در آسیای مرکزی.
تقابل با چین: تغییر معادلات ژئوپلتیکی به نفع خود با جذب این کشورها.
محدودسازی نفوذ ترکیه: جلوگیری از گسترش نفوذ اقتصادی و فرهنگی ترکیه در منطقه.
در مجموع، روابط اتحادیه اروپا با آسیای مرکزی به عنوان یک استراتژی چندوجهی برای تقابل با قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی و ایجاد توازن در معادلات بین‌المللی شکل گرفته است.
از اهداف مهم، عمیق و راهبردی نزدیکی روابط میان ترکیه و کشورهای مستقر در حوزه آسیای مرکزی نیز دارای مسائل حائز اهمیتی نظیر:
اهداف سیاست خارجی ترکیه: ترکیه به دنبال تبدیل شدن به یک بازیگر مهم و تأثیرگذار در منطقه و فرامنطقه است. این اهداف شامل تقویت اقلیت ترک‌های ایغور در چین، تقابل با جمهوری اسلامی ایران و چین در زمینه کریدورهای تجاری و لجستیکی، و دور زدن ایران در روابط اقتصادی با آذربایجان و کشورهای آسیای مرکزی است.
کریدورهای تجاری: منطقه آسیای مرکزی به دلیل موقعیت ژئوپلتیکی و وجود کریدورهای مهم بین‌المللی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. ترکیه به دنبال بهره‌برداری از این کریدورها برای تسهیل تجارت جهانی و تقویت موقعیت خود در برابر رقبای منطقه‌ای است.
پیامدهای غیرمستقیم: نزدیکی ترکیه به کشورهای آسیای مرکزی می‌تواند به تقویت جریان‌های غیردولتی مانند جریان فتح‌الله گولن منجر شود که به دنبال نفوذ در کشورهای مسلمان و تأثیرگذاری بر آن‌هاست. همچنین، تقویت زبان ترکی، تاکید بر ساختارهای هویتی و ایجاد ارتباطات فرهنگی میان این کشورها از دیگر پیامدهای این روابط است.
در نهایت، روابط ترکیه با کشورهای آسیای مرکزی به عنوان یک استراتژی کلان در راستای تقویت نفوذ منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای این کشور قابل بررسی‌های بیشتر در زمینه تأثیرات فرهنگی، اقتصادی و سیاسی آن بر منطقه است.
روابط کشورهای آسیای مرکزی با اتحادیه اروپا به دلیل حمایت‌های مالی و سرمایه‌گذاری‌های کلان، در حال تقویت است. در مقابل، مشکلات اقتصادی و سیاسی ترکیه، توانایی این کشور را در جذب کشورهای آسیای مرکزی کاهش داده و به نظر می‌رسد که نفوذ ترکیه در این منطقه تحت تأثیر چالش‌های داخلی و رقابت‌های بین‌المللی قرار خواهد گرفت.
همچنین می‌توان از این شکاف‌های موجود در روابط راهبردی میان کشورهای آسیای مرکزی ( به ویژه کشورهای ترک) با ترکیه و جمهوری آذربایجان به عنوان یک مولفه‌ای مثبت در تحکیم روابط میان جمهوری اسلامی ایران با کشورهای آسیای مرکزی در زمینه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و دیپلماسی انرژی که یکی از مسائل مهم و راهبردی روز در تعاملات و توازن منطقه‌ای به ویژه در غرب آسیا است به صورت هوشمندانه استفاده شود تا امنیت ملی، منطقه‌ای و اقتصادی ما را تامین کند.
[۱] https://www.bbc.com/turkce/articles/cnv5z8p402go
https://www.aydinlik.com.tr/haber/turk-devletlerine-12-milyar-avroluk-kibris-rusveti-521058
