#اختصاصی
به قلم: سعید خاوری نژاد، دانشجوی دکترای روابط بین‌الملل، دانشگاه دولتی تومسک، فدراسیون روسیه
گروه بریکس در حال حاضر با شامل شدن اقتصادهای بزرگ و نوظهور جهان، توجه شماری از کشورهای در حال توسعه را به خود جلب کرده است. اولین نشست گروه بریکس در ۲۰۰۵ در سن‌پترزبورگ روسیه برگزار شد که در آن زمان، آن را ریک (RIC) نامیدند که مخفف روسیه، هند و چین بود. سپس برزیل نیز به آن پیوست و به همین دلیل به بریک (BRIC) مشهور شد. جیم اونیل، اقتصاددان، اصطلاح بریک را در ۲۰۰۱ برای توصیف صعود سریع این گروه از کشورها ابداع کرد که نخستین بار در ۲۰۰۹ در روسیه گرد هم آمدند. آفریقای جنوبی در ۲۰۱۰ به این گروه پیوست و گروه را به پنج کشور گسترش داد که اکنون به بریکس (BRICS ) مشهور است (Hafezi & Faulconbridge, 2022). در مجموع، ۲.۸۸ میلیارد نفر، معادل ۴۲ درصد از جمعیت جهان در این پنج کشور عضو زندگی می‌کنند، حدود ۲۶ درصد از مساحت جغرافیایی را دربرمی‌گیرند و به طور تقریبی ۲۶ درصد از اقتصاد جهانی را تشکیل می‌دهند (Roelf, 2023).
ایران نیز که اکنون تحریم‌های اقتصادی شدیدی را تجربه می‌کند، عضویت در این گروه را راهی به‌منظور کاهش تأثیرات مجازات‌های اعمال شده علیه اقتصاد خود تصور می‌کند. تلاش ایران برای پیوستن به بریکس نخستین بار به شکل درخواست در ژوئن ۲۰۲۲ ارائه شد. ایجاد مجرایی مالی که با سیاست “اقتصاد مقاومتی” ایران همخوانی داشته باشد و در برابر فشارهای غربی ایمن باشد، در دستور کار رهبران تهران قرار گرفت (Dutton, 2023). عضویت فعال در اتحادیه‌های اقتصادی منطقه‌ای و بین‌المللی به بخشی اساسی از سیاست خارجی ایران در سال‌های اخیر تبدیل شده است و هم‌راستایی سیاسی ایران و دیگر کشورهای عضو با رویکرد سیاسی روسیه نسبت به نظام بین‌الملل، زمینه مساعدی به‌منظور عضویت ایران در گروه بریکس فراهم کرد. ایران در دی ماه سال ۱۴۰۲ (ژانویه ۲۰۲۴) همراه با چند کشور دیگر شامل مصر، اتیوپی، عربستان سعودی و امارات متحده عربی به صورت رسمی به این گروه پیوست و از آن پس با کشورهای عضو این گروه همکاری کرده است.
عضویت ایران در این گروه اقتصادی، باعث شد درخصوص انتظارات ایران از عضویت در این گروه و امکان‌پذیری‌های اقتصادی آتی آن برای تهران، بحث‌های مختلفی میان تحلیلگران انجام شود و درباره میزان تأثیرگذاری عضویت در این گروه برای رفع مشکلات اقتصاد ایران، دیدگاه‌های گوناگون مطرح شود.
ایران و بریکس: انتظارات و اهداف در آغاز همکاری
به گفته مقامات ایرانی، گروه بریکس منجر به ارزش افزوده برای هر دو طرف می‌شود. رهبران تهران از تصمیم خود برای پیوستن به بریکس دفاع می‌کنند و این تصمیم را بر اساس درک خود از توانمندی‌ها و ظرفیت‌های ایران توجیه می‌کنند و می‌گویند که عضویت ایران که از پتانسیل‌های فراوان و ظرفیت‌هایی از قبیل منابع انرژی فراوان، موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد، منابع انسانی ماهر و شرکت‌های دانش‌بنیان پیشرفته برخوردار است، به طور مسلم ارزش افزوده‌ای قابل توجه برای بریکس به ارمغان خواهد آورد. در این راستا، روابط تجاری ایران با هر یک از کشورهای عضو این گروه، که روسیه و چین دو بازیگر کلیدی آن هستند، افزایش یافته است. ایرانیان انتظار دارند که عضویت در بریکس بتواند راه‌های جدیدی را برای دیپلماسی اقتصادی چندجانبه تهران باز کند. ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور وقت ایران در سخنرانی آنلاین خود در نشست اجلاس بریکس در ۲۰۲۲، آمادگی تهران برای کمک به کشورهای بریکس در دستیابی به اهدافشان با استفاده از منابع و پتانسیل‌های عظیم ایران را اعلام کرد.
افزایش نفوذ منطقه‌ای ایران، موقعیت ژئوپلیتیکی و اقتصادی، تنوع بخشیدن به شرکای تجاری ایران در روابط با اقتصادهای جدید، دسترسی به منابع مالی، پیشرفت‌ها در فناوری، دستیابی به ابتکارات امنیت غذایی و کشاورزی، و افزایش تجارت، برخی از مهم‌ترین نتایج مورد انتظار از عضویت ایران در بریکس است. تهران به دلیل افزایش تحریم‌ها و وخامت روابطش با غرب از اواخر سال‌های ۲۰۱۰ به دنبال گزینه‌های اقتصادی جدیدی بوده است. در اختیار داشتن منابع هیدروکربنی این کشور می‌تواند نیازهای اقتصادهای در حال رشد این گروه، به‌ویژه چین و هند را تأمین کند. با ورود ایران، بریکس ارزش بیشتری به دست می‌آورد زیرا تقریباً یک‌چهارم ذخایر نفتی خاورمیانه و دومین ذخایر گازهای جهانی را در اختیار دارد. وارد شدن ایران در بریکس باعث می‌شود ارتباطات مستقیم و مؤثرتری بین منابع و بازارها برقرار شود که به نفع تمامی اعضای این گروه خواهد بود.
اما عضویت ایران در بریکس در عین این که فرصت‌هایی برای توسعه همکاری‌های اقتصادی و همچنین تا حدی، تقویت نقش سیاسی تهران ارائه می‌کند، نیازمند مدیریت برخی چالش‌ها نیز می باشد.
چالش‌های بهره‌برداری ایران از عضویت در بریکس
مشکلات ساختاری اقتصاد ایران در کنار تحریمهایی که تأثیرات گستردهای بر کارایی اقتصادی تهران گذاشته، موانعی برای بهره‌برداری از عضویت ایران در بریکس ایجاد کرده است. اقتصاد به‌نسبت ضعیف و سطح پایین تجارت خارجی ایران با قدرت‌های اقتصادی بزرگ جهان، به‌ویژه کشورهای عضو گروه بریکس، ویژگی نمادین عضویت تهران در این گروه را به یکی از مهم‌ترین چالش‌های برای تلاش ایران برای پیوستن به گروه اقتصادی این بازارهای نوظهور جهانی تبدیل کرده است. برخی منتقدان و تحلیلگران بر این باورند که در کوتاه‌مدت یا میان‌مدت، ایران نمی‌تواند از پیوستن به بریکس به‌جز برخی از فرصت‌ها برای مانور سیاسی و دیپلماتیک، چیزی زیادی به دست آورد. غلبه جنبه سیاسی بر منافع اقتصادی عضویت ایران در بریکس، توجه را به خود جلب کرده است: این عضویت ممکن است به تهران در عرصه دیپلماتیک کمک کند، اما از نظر اقتصادی، درآمدها بسیار ناچیز خواهند بود (Dutton, 2023). برخی تحلیلگران اقتصادی با تردید به تأثیر عملی این عضویت نگاه می‌کنند و نسبت به بهبود وضعیت اقتصادی تهران در صورت پیوستن به بریکس خوش‌بین نیستند و به همین دلیل، تلاش ایران برای تبدیل شدن به عضو بریکس را برای کاهش فشار تحریم‌های غربی چندان مؤثر نمی‌دانند.
از سوی دیگر، به‌منظور تحلیل مؤثر بودن عضویت ایران و عواقب گسترش این گروه، مشکلات داخلی بریکس و همچنین محدودیت‌های پیش روی آن باید در نظر گرفته شوند. ترکیبی از عدم تعادل میان کشورهای عضو این گروه از نظر رشد اقتصادی، منافع سیاسی مختلف و کاهش سرعت رشد اقتصادی نسبت به سطح مورد انتظار از گروه بریکس، چشم‌انداز تأثیر این گروه بر اقتصاد تحریمی ایران به‌عنوان کشوری که در جستجوی عضویت در این گروه است را چندان امیدبخش نمی‌کند. اکنون بیش از دو دهه از تأسیس بریکس می‌گذرد. با این حال، این گروه به نظر می‌رسد در برابر عوامل اصلی مانند پیشرفت اقتصادی که فقط در چین رخ داده، وجود منافع سیاسی متفاوت در میان کشورهای عضو و عدم رسیدن به سطح رشد اقتصادی برنامه‌ریزی شده، به مشکل خورده است (Shahkar, 2022).
به اعتقاد جیم اونیل، فقط چین در این گروه پیشرفت کرده است، در حالی که سایر کشورهای عضو ممکن است بزرگ باشند، اما در ثروت تفاوت دارند. همکاری اقتصادی درون بریکس همچنان محدود باقی مانده است و با توجه به نگرانی‌های جهانی امروز، موانعی مقابل بریکس قرار دارد. در حالی که دهه اول برای این گروه موفقیت بزرگی بود، دهه بعدی برای برزیل و روسیه چندان مطلوب نبود و درصدهای تولید ناخالص داخلی جهانی آنها اکنون به جایی که دو دهه پیش بودند، بازگشته است (O’Neill, 2021). در حال حاضر، بیشتر تصویر و عملکرد اقتصادی این گروه تحت تأثیر چین و سپس هند قرار دارد. روسیه و اقتصاد تحریم‌شده آن نقش تعیین‌کنند‌ه‌ای در حرکت اقتصادی گروه بریکس ایفا نمی‌کند.
ایران در شرایطی وارد این گروه می‌شود که هر یک از اعضای بریکس به دلیل وضعیت خود در نظام بین‌الملل مجموعه‌ای متفاوت از منافع و مواضع دارند. نگاه جهانی روسیه و چین به تقویت جایگاه بریکس به‌عنوان ابزاری برای چالش با نظم تک‌قطبی و ایجاد نظم جهانی متوازن‌تر، در تضاد با سیاست هند در گفتگوی امنیتی چهارگانه است که به دنبال حفظ روابطش با غرب و اجتناب از شناخته‌شدن به‌عنوان یک کشور ضد غربی است. هند و چین همچنین در مرزهای متقابل خود با یکدیگر در حال رویارویی نظامی هستند ـ خطی موقتی که به نام خط کنترل جاری شناخته می‌شود. روسیه می‌خواست هند را در بریکس داشته باشد تا تعادلی با چین برقرار کند. هدف هند از عضویت در بریکس ایجاد تعادل میان همکاری با چین و روسیه از یک سو و ادامه همکاری با غرب از سوی دیگر بوده است (Siddiqui, 2022).
اعضا نقاط مشترک زیادی ندارند: چین با نرخ رشد ۱۰ درصد در سال، به‌واسطه اهداف توسعه یکپارچه‌ای که داشته، در حال رشد بوده است؛ هند به دنبال تطابق تحول توسعه با دموکراسی است؛ وعده برزیل به‌عنوان اقتصاد آینده محقق نشده باقی مانده؛ میراث برنامه‌ریزی متمرکز همچنان بر اقتصاد راکد روسیه بار سنگینی است و آفریقای جنوبی با تحریف‌ها و تقسیمات تاریخ تلخ خود دست و پنجه نرم می‌کند (Grenville, 2021).
با توجه به مطالب ذکر شده، برای بهره‌برداری از بریکس، ایران نیازمند رفع کامل تحریم‌های غربی است، اما بیتردید این کار دشوار خواهد بود. کشورهای سازمان همکاری شانگهای و نه کشورهای بریکس به احتمال زیاد کمکی به ایران در فائق آمدن بر چالش‌های مالی کنونی‌اش نمی‌کنند، زیرا هیچ امکان واقعی برای کشورهای بریکس وجود ندارد که تحریم‌های آمریکا و احتمالاً تحریم‌های اروپایی را نادیده بگیرند (Siddiqui, 2022). برای سود بردن از عضویت در بریکس، حذف تحریم‌های مالی علیه ایران یک پیش‌نیاز اساسی است. در صورتی که ایران نتواند به مؤسسات مالی بریکس دسترسی پیدا کند، یکی از اهداف اصلی ژئواکونومی ایران با چالش‌هایی روبرو خواهد شد.
از سوی دیگر، ایران باید مشکل سطح نازل تجارت خارجی خود با اعضای بریکس را مورد توجه قرار دهد، زیرا اوضاع اقتصاد ایران بر روند تجارت متقابل کالایی با اعضای این گروه تأثیر گذاشته است. افت شدید تجارت متقابل تهران و مجموع اعضای بریکس که در ۲۰۱۵ بیش از ۴۶٫۱ میلیارد دلار بود، پس از افزایش به ۵۶٫۷ میلیارد دلار در ۲۰۱۸، با افت شدیدی مواجه شد که تحت تأثیر تشدید تحریم‌ها و بنبست برجام موجب تنزل سطح تجارت به ۲۲٫۵ میلیارد دلار در ۲۰۲۱ شد. جدول ۱، نمایی از اوضاع تجارت ایران و اعضای این گروه را به تصویر می‌کشد.
جدول ۱: تجارت خارجی متقابل کالایی غیرنفتی ایران و کشورهای عضو بریکس از ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۱، به تفکیک صادرات، واردات و مجموع حجم تجارت، میلیون دلار (The United Nations Comtrade Database, 2024)
جمع بندی
بررسی‌ها نشان می‌دهد مشکلات و موانع پیش روی ایران برای بهره‌گیری از فرصت عضویت در بریکس، بیش از چیزی است که تهران به‌سادگی قادر به تغییر یا رفع آن باشد. عضویت تهران در بریکس با توجه به مشکلات ساختاری اقتصاد ایران از یک سو و از سوی دیگر، محدودیت‌هایی که تحریم‌ها برای ایران و شرکای تجاری آن ایجاد کرده‌اند، چشم‌انداز دگرگون کننده‌ای برای شرایط فعلی اقتصادی تهران ترسیم نمی‌کند و در حال حاضر بیشتر می‌توان به جنبه سیاسی و مباحث مربوط به خروج ایران از انزوا در محیط اقتصاد بین‌الملل اشاره کرد.
تعارضات یا فاصله میان بازیگران مهم این گروه و قدرت های جهانی به اندازه‌ای نیست که از بریکس، سازمان همکاری شانگهای یا حتی اتحادیه اقتصادی اوراسیا به عنوان ابزاری برای تقابل اقتصادی با غرب، به‌عنوان مثال، ایالات متحده یا اتحادیه اروپا استفاده شود.
به عبارت دیگر، گروه‌های این‌چنینی فقط بستری برای توسعه همکاری اقتصادی میان اعضایی با منافع سیاسی و اقتصادی به نسبت ناهمگون هستند که ایران با عضویت در آنها، به سبب تعارضات شدید سیاسی با غرب و پیوندهای ضعیف اقتصادی خود با سایر قدرت‌های اقتصادی غیر غربی، امکان متحول کردن چشم‌انداز حیات اقتصادی خود را نخواهد یافت.
تحول بنیادین در اوضاع اقتصادی ایران از طریق تنوع دهی به شرکای اقتصادی قدرتمندتر در عین رفع فشارهای حاصل از تحریم‌ها از طریق مذاکرات راهگشای سیاسی و رسیدن به توافقات پایدار با قدرت‌های بزرگ سیاسی رخ خواهد داد، نه از طریق عضویت صرف در اتحادیه‌ها و سازمان‌های اقتصادی منطقه‌ای و بین‌المللی بی‌توجه به سایر الزامات حضور اقتصادی در سطح جهانی.
با وجود اعتبار و نفوذ بیشتری که از عضویت در بریکس به دست خواهد آورد، بازی و روابط ایران با غرب نمی‌تواند با صرف این اقدام تغییر کند. چشم‌انداز تجارت خارجی ایران در شرایط تحریم، طیف وسیعی از مشکلات را ترسیم می‌کند که رفع آنها مستلزم برنامه‌ریزی و سیاستگذاری‌های چندبرداره به همراه اجرای تصمیمات شجاعانه و راهگشا در سیاست خارجی به نفع منافع اقتصادی تهران است.
منابع
Dutton, J. (2023, May 10). Iran increases trade with BRICS including China as it looks to join bloc. Al-Monitor. https://www.al-monitor.com/originals/2023/05/iran-increases-trade-brics-including-china-it-looks-join-bloc
Grenville, S. (2021, December 03). Twenty years of BRICS. The Interpreter. https://www.lowyinstitute.org/the-interpreter/twenty-years-brics
Hafezi, P. & Faulconbridge, G. (2022, June 28). Iran applies to join China and Russia in BRICS club. Reuters. https://www.reuters.com/world/middle-east/iran-applies-join-brics-group-emerging-countries-2022-06-27/
O’Neill, J. (2021, September 16). Will the BRICS Ever Grow Up?. Project Syndicate. https://www.project-syndicate.org/commentary/brics-20-years-of-disappointment-by-jim-o-neill-2021-09
Roelf, W. (2023, August 18). BRICS summit 2023: Dates, who’s attending and what’s on the agenda?. Reuters. https://www.reuters.com/world/key-facts-about-brics-2023-summit-2023-08-07
Siddiqui, S. (2022, July 13). Iran weighs benefits of BRICS membership. Al-Monitor. https://www.al-monitor.com/originals/2022/07/iran-weighs-benefits-brics-membership
Shahkar, O. (2022, July 21). BRICS and Iran. The Nation. https://www.nation.com.pk/21-Jul-2022/brics-and-iran
The United Nations Comtrade Database. (2024). UN Comtrade database. Retrieved October 02, 2024, from https://comtradeplus.un.org
