#اختصاصی
به قلم: ژانّا واردانیان،ایرانشناس موسسه اوربلی ارمنستان
گاریک‌هاروتیونیان، خبرنگار
در پی مذاکرات طولانی میان اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران، در سال ۲۰۱۸ توافقتنامه موقت در مورد تجارت ترجیحی و مزیتی میان اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران به امضا رسید. این بدان معنا بود که واردات صدها قلم کالا از ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا با تعرقه‌های گمرکی پایین‌تری اعمال خواهد شد. صادرات اتحادیه اقتصادی اوراسیا به ایران نیز شامل همین رویه بود.
اجرایی شدن موافقتنامه از تاریخ ۲۷ اکتبر ۲۰۱۹ شروع شد؛ و در این پس زمینه از همان ابتدا انتظار می‌رفت و نیز توافق حاصل شده بود که از ماه اکتبر سال ۲۰۲۲، وقتی موعد توافقنامه موقتی به اتمام برسد، توافقنامه دایمی امضا گردد، لیکن تا اوایل ماه دسامبر ۲۰۲۳ توافقنامه دایمی امضا نشده، به جای آن مهلت موافقتنامه موقت تمدید شد.
ایران با داشتن اقتصادی بسته و با پیروی از سیاست اقتصاد مقاومتی، معمولاً نسبت به همکاری با دولت‌ها و اتحادیه‌ها برخوردی محتاطانه نشان می‌دهد. این کشور سعی دارد بیشتر صادرکننده باشد تا وارد کننده. ایران در مورد چهار کشور عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا یعنی ارمنستان، بلاروس، قزاقستان و قرقیزستان هم بیشتر در نقش صادرکننده به میدان می‌آید. وضعیت در مورد روسیه متفاوت است و در اینجا ایران بیشتر در نقش وارد کننده است.
در هر حال، تعامل با اتحادیه اقتصادی اوراسیا به دلایل ذیل برای ایران مهم است:
- نگاه رو به شرق. امکانات همکاری با غرب برای ایران در شرایط تحریمی محدود هستند و دولت درصد تعمیق روابط با همسایگان و سایر دولت‌های منطقه می‌باشد. از سوی دیگر اتحادیه اقتصادی اوراسیا امکان دستیابی به بازارهای جدید، تحکیم حضور در بازارهای موجود و نیز تحقق واردات با شرایط مناسب‌تر را به ایران می‌دهد.
- به دلیل فوق الذکر، ایران از طریق همکاری با اتحادیه اقتصادی اوراسیا نشان می‌دهد که از جهان خارج منزوی نشده است و در ضمن فرصتی برای تقویت مواضع خود در صحنه بین‌المللی فراهم می‌کند.
پایگاه تحلیلی “تحلیل بازار” که در موضوعات اقتصادی سر رشته دارد تأکید می‌کند که عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا همگرایی ایران در بازار جهانی را تسهیل کرده و اقتصاد ایران را رقابت پذیرتر و قابل پیش بینی‌تر می‌سازد.
قابل ذکر است که پس از پایان جنگ در آرتساخ (قره باغ)، ایران علیه طرح پیشنهادی «دالان زنگزور» آذربایجان و ترکیه وارد صحنه شده است. دلیل آن تهدیدی است که این پروژه متوجه موجودیت مرز ارمنستان و ایران و تنها راه ارتباطی زمینی با اتحادیه اقتصادی اوراسیا می‌کند. ارمنستان از این لحاظ برای ایران دروازه‌ای به سوی اتحادیه اقتصادی اوراسیا است.
با وجود اهمیت ارمنستان از این منظر، تجارت میان ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا و به ویژه تجارت میان ایران و روسیه عمدتاً از طریق قلمرو آذربایجان صورت می‌گیرد، بدین دلیل که شاخه غربی کریدور تجاری «شمال-جنوب» از راه‌های جمهوری آذربایجان می‌گذرد و در حال حاضر تحت نظام ترکیبی یا چند وجهی کار می‌کند:
- محموله‌ها از بندر عباس ایران از طریق مسیر راه آهن به رشت منتقل می‌شوند،
- از آنجا به وسیله کامیون‌ها به آستارا واقع در مرز آذربایجان رسانده می‌شوند،
- در آنجا مجدداً بر روی راه آهن بارگذاری شده و به روسیه حمل می‌شوند.
بر طبق داده‌های راه آهن روسی، فقط در پنج ماه نخستین سال ۲۰۲۳ از طریق کریدور تجاری «شمال-جنوب» ۴ میلیون تن محموله باری انتقال یافته است که از این میزان ۳,۶ تن از طریق مسیر آذربایجانی مذکور صورت گرفته است. بخش قابل توجهی از مبادلات تجاری اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران نیز شامل این رقم می‌باشند.
حتی برهه‌های تنش‌آمیز روابط مابین جمهوری آذربایجان و ایران که بعد از جنگ ۲۰۲۰ آرتساخ (فره باغ) و همچنین متعاقب حمله به سفارت آذربایجان در ایران پدید آمدند، بر این شاخص‌های ترانزیتی آذربایجان تأثیری نگذاشته‌اند.
حجم مبادلات تجاری با چنین ابعاد بزرگ به جنگ گسترده روسیه علیه اوکراین نیز مربوط می‌شود. روسیه در شرایط تحریم‌های غربی و محدود شدن راه‌های مراسلاتی معمول، نگاه خود را به سوی جنوب و شرق دوخته است. در این میان اهمیت ایران برای روسیه چه به عنوان بازار صادرات و چه به عنوان کشور ترانزیتی افزایش یافته است. به همین دلیل مسکو جهت تأمین مالی احداث راه آهن رشت- آستارا اعلام آمادگی کرده است که در این صورت برای حمل و نقل بارها از ایران به روسیه نیازی به نظام ترکیبی حمل و نقل نخواهد بود: تمام مسیر با راه آهن طی خواهد شد. روسیه و ایران پیرامون این موضوع قراردادی هم بسته‌اند ولی ساخت و ساز این قسمت از مسیر هنوز آغاز نشده است.
کدام طرف از توافقتنامه اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران سود برده است؟
بر طبق آمار سال ۲۰۱۶ – سه سال قبل از امضای موافقنامه- مبادلات تجاری میان ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا ۳ میلیارد دلار بوده است. در سال ۲۰۲۱، سه سال بعد از امضا، این رقم بالغ بر ۳ میلیارد دلار شده است.
از میزان فوق الذکر ۴ میلیارد دلار اختصاص به تجارت بین ایران و روسیه، مابقی به تجارت میان ایران و ۴ کشور عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا دارد. مضاف بر اینکه در مورد روسیه تعادل تجاری به نفع روسیه برقرار است اما ۴ کشور دیگر عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا بیشتر وارد کننده از ایران هستند تا صادرکننده.
یکی از دلایل این وضعیت، به شرایط خاص ایران بر می‌گردد. بدین ترتیب که اقتصاد این کشور در طول تحریم‌های اعمال شده به تدریج برای دنیای خارج بسته شده است، البته برخی کالاها به بازار ایرانی راه می‌یابند. این اقلام در مورد روسیه عبارتند از تجهیزات شناسایی و مکان‌یابی رادیویی، غلات و روغن‌ها، در مورد تجارت میان قزاقستان و ایران تولیدات فلزی و در مورد مبادلات میان ارمنستان و ایران عمدتاً انرژی و برق می‌باشد.
در موافقنامه موقت سال ۲۰۱۹ قید شده است که طرفین – اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران- برای تعداد زیادی از اقلام کالاها که از ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا و بالعکس صادر می‌شوند تعرفه‌های گمرگی ترجیجی و پایین‌تری وضع می‌کنند. فهرست اقلام صادراتی از اتحادیه اقتصادی اوراسیا به ایران شامل ۳۶۰ عنوان و فهرست اقلام وارداتی اتحادیه اقتصادی اوراسیا از ایران شامل ۵۰۲ نوع کالا می‌باشند.
در سال ۲۰۱۶ صادرات کالاهای دارای تعرفه مزیتی کمتر از صادرات کالاهایی با تعرفه‌های معمولی بوده است، اما سال به سال وضعیت تغییر یافته و در سال ۲۰۱۹ سهم کالاهای دارای تعرفه گمرکی مزیتی به طور جدی افزایش یافته است. در سالهای ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ روسیه رده بندی کالاها را ارائه نکرده است، از این رو تعیین دقیق تناسب اقلام در این سالها میسر نیست.
در این بین اما رابطه علت و معلولی به موضوع مرغ و تخم مرغ می‌ماند. از یک سو شمول کالاهای مزیتی در این فهرست‌ها می‌توانست موجب تقویت صادرات آنها شود، از سوی دیگر افزایش سهم صادرات این کالاها می‌توانست طرفین مذاکره را به مشمول کردن این کالاها در فهرست‌ها ترغیب کند. همین مسئله می‌تواند در مورد واردات اتحادیه اقتصادی اوراسیا از ایران هم مطرح باشد.
روسیه از ایران میوه، صیفی جات، برگه میوه و کشمش و غیره وارد می‌کند. بیشترین میزان اقلام کالاها مربوط به اقلامی با تعرفه گمرکی مزیتی/ترجیحی می‌باشند.
ارمنستان از نظر حجم واردات در جایگاه دوم قرار دارد. بخش بزرگی از واردات ارمنستان از ایران به گاز طبیعی اختصاص دارد که در سال ۲۰۲۲ سهم آن از کل واردات ارمنستان از ایران ۱۰٫۲ درصد بوده است اما این کالا در فهرست کالاهای دارای تعرفه گمرگی امتیازی و ترجیحی نیست. در میان اقلام جای گرفته در فهرست مزبور بیشترین سهم واردات مربوط به فرآورده‌های نفتی می‌باشند (مشخصاً نشده اند) یعنی در سال مذکور سهم آن ۸ درصد از کل بوده است.
در اینجا قابل ذکر است که گاز طبیعی و انرژی برق (اقلام صدرنشین کالاهای وارداتی و صادراتی) بخشی از تراکنش تهاتری «گاز در مقابل انرژی برق» میان ایران و ارمنستان می‌باشند.
ارمنستان از تعامل اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران چه به دست آورده است؟
در میان کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا ارمنستان تنها کشوری است که با ایران مرز مشترک زمینی دارد. اما آیا این امر مزیتی به ارمنستان در روابط تجاری با ایران داده است؟ به خصوص اگر از زاویه تجارت ترجیحی مورد اشاره در موافقتنامه بنگریم.
تأثیر مبادلات تجاری بین ارمنستان و ایران مخصوصاً در حوزه واردات چشمگیر بوده است. ۲ الی ۳ سال پیش از عقد موافقتنامه، در سال ۲۰۱۶، تجارت دوجانبه به میزان ۲۳۰ میلیون دلار بوده است که ۷۰ درصد آن را واردات طرف ارمنی از ایران تشکیل داده است و در بین این واردات تنها ۱۲٫۳ درصد مربوط به اقلامی است که بعداً در شمار اقلام ترجیحی قرار گرفته‌اند.
در سال ۲۰۲۲ مبادلات تجاری دو کشور به میزان ۷۱۰ میلیون دلار بوده است که ۸۴ درصد آن را واردات ارمنستان تشکیل داده است، لیکن در این واردات سهم کالاهای امتیازی دوبرابر شده و به ۲۵٫۳ درصد صعود کرده است.
این موضوع در زمینه صادرات با وضوح بیشتری نمایان می‌شود. در مورد روسیه و قزاقستان بیش از نیمی از صادرات مربوط به آن دسته کالاهایی هستند که دارای تعرفه گمرکی مزیتی می‌باشند، در مورد ارمنستان از آنجایی که بیشترین سهم را انرژی برق دارد، این توازن به نفع کالاهای دارای تعرفه گمرکی معمولی بر هم خورده است.
در سال ۲۰۱۶، ۱۶ درصد صادرات از ارمنستان به ایران را اقلامی تشکیل می‌دادند که بعدها در فهرست اقلام مزیتی جای گرفتند. در سال ۲۰۲۲ این رقم کاهش پیدا کرد و به ۲٫۴ درصد از کل صادرات رسید که عمدتاً شامل شکلات و کالاهایی از این نوع بود.
اما صادرات کالاهای دارای تعرقه‌های ترجیحی و مزیتی نزول کرده و به سطح ناچیزی رسیده است. این بدان معنا است که تجار و کارآفرینان ارمنی به دلایل مختلف نمی‌توانند از فرصت صادرات کالاهای ارزان‌تر به بازار بزرگ ایران بهره‌مند شوند که این هم دال بر این است که منافع ارمنستان به اندازه روسیه و قزاقستان تأمین نشده‌اند.
