تصوف در ترکیه

تصوف و طریقت‌های صوفیانه یکی از جنبه‌های مهم تمدن و فرهنگ اسلامی به‌شمار می‌روند. تصوف در قالب طریقت‌ها و فرق مختلف، از همان سده‌های نخستین اسلامی ظهور کرد و در طول تاریخ، نقش بسزایی در گسترش و تعمیق معارف دینی داشته است. تصوف و طریقت‌های صوفیانه از دیرباز در میان مردم ترکیه رواج داشته‌اند. با ورود اسلام به آسیای صغیر، تصوف نیز همراه با آن وارد این سرزمین شد. عارفان و صوفیان بسیاری از شهرهای مختلف آناتولی برخاستند که بعضاً تأثیر زیادی بر مردم منطقه گذاشتند.

یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین طریقت‌های صوفیانه در ترکیه، طریقت مولویه است که به مولانا جلال‌الدین رومی برمی‌گردد. مولانا یکی از شخصیت‌های بزرگ تصوف است. آثار او و اندیشه‌های تصوفی او در ترکیه و سایر کشورهای اسلامی تأثیرگذاری بسیار داشته‌اند. یونس امره نیز از دیگر عارفان معروف تصوف در ترکیه است و اثرات زیادی در ترویج اصول تصوف و عرفان اسلامی داشته است. او به عنوان “پادشاه عارفان” شناخته می‌شود. در قرون بعد نیز طریقت‌های دیگری مانند نقشبندیه، بکتاشیه، رفاعیه و قادریه در ترکیه رواج یافتند.

برخی از این طریقت‌ها توسط شیوخ صوفی ترک‌تبار و برخی دیگر به وسیله شیوخی از دیگر نقاط جهان اسلام مانند ایران، عراق و مصر منتشر شدند. در دوران حکومت عثمانی، تصوف اوج گرفت و طریقت‌های مختلف صوفیانه در سراسر قلمرو عثمانی گسترش یافتند. حتی برخی از سلاطین و صدراعظم‌های عثمانی نیز مرید شیوخ صوفی بودند. امروزه نیز با وجود سکولار شدن ترکیه، همچنان طریقت‌های صوفیانه در این کشور طرفدارانی دارند و تأثیرات تصوف بر فرهنگ و هنر ترکیه به خوبی مشهود است. پنج جماعت بزرگ نقش‌بندیه عبارتند از: جماعت اسکندر پاشا، جماعت اسماعیل آقا، جماعت ارن کوی (روستای ارن)، جماعت منزل و جماعت ایشیکچی‌ها.

جماعت اسکندر پاشا

جماعت اسکندر پاشا یکی از شاخه‌های طریقت نقشبندیه است که از دهه ۱۹۵۰ میلادی تاکنون از لحاظ سیاسی قدرتمندتر شده است. بنیان‌گذار این جماعت، مهمت زاهد کوتکو (۱۸۹۷-۱۹۸۰) برای سالیان طولانی امام جماعت مسجد اسکندر پاشا در محله فاتح استانبول بود و تا زمان مرگ به این مسئولیت خود ادامه داد. به همین دلیل، این جماعت به نام جماعت اسکندر پاشا شناخته می‌شود. کوتکو با تأثیرگذاری بر دانشجویان مذهبی نسل آینده، به ویژه در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ میلادی، شهرت یافت و توجه‌ها را به خود جلب کرد. از میان این دانشجویان، نجم‌الدین اربکان که بعدها رهبر حزب رفاه شد و به عنوان نخست‌وزیر هم خدمت کرد، حضور داشت. این امر نقش مهمی در تبدیل جماعت اسکندر پاشا به یکی از تأثیرگذارترین شاخه‌های طریقت نقشبندیه در دهه ۱۹۷۰ میلادی و پس از آن ایفا کرد.

جماعت اسماعیل آقا

جماعت اسماعیل آقا یکی دیگر از شاخه‌های طریقت نقش‌بندیه با مرکزیت استانبول است. رهبری این جماعت بر عهده محمود اوستا عثمان‌اوغلو می‌باشد. نام جماعت از مسجد اسماعیل آقا در محله فاتح استانبول گرفته شده است. محمود اوستا عثمان‌اوغلو از سال ۱۹۵۴ تا زمان بازنشستگی در سال ۱۹۹۷ به عنوان امام جماعت این مسجد خدمت کرده است. جماعت اسماعیل آقا که در سال‌های خدمت اوستا عثمان‌اوغلو (۱۹۹۷-۱۹۵۴) شکل گرفته بود، با پوشش و لباس اعضایش شناخته می‌شد. مردان این جماعت عمامه بر سر می‌گذاشتند، عبا و شلوار می‌پوشیدند و ریش نگه می‌داشتند. زنان نیز چارقد مشکی بر سر می‌کردند. یکی از اولین توصیه‌ها برای پیوستن به این جماعت، تغییر پوشش و لباس بود.

همانند سایر طریقت‌ها که بر فعالیت‌های آموزشی تأکید دارند، جماعت اسماعیل آقا نیز دارای نهادهایی همچون مدارس خصوصی، کلاس‌های قرآن و رسانه‌های وابسته به خود است. این جماعت از دهه ۱۹۷۰ میلادی تاکنون به‌طور قابل‌توجهی در میان طبقه متوسط و به ویژه صاحبان شرکت‌های کوچک و متوسط گسترش یافته است. جماعت اسماعیل آقا که تا سال ۲۰۰۲ از احزاب منشعب از حزب رفاه حمایت می‌کرد، از سال ۲۰۰۲ تاکنون پشتیبان حزب عدالت و توسعه بوده است.

جماعت ارن کوی (روستای ارن)

جماعت ارن‌کوی به عنوان سومین جماعت نقش‌بندیه با مرکزیت استانبول، نام خود را از روستای ارن‌کوی در بخش آسیایی استانبول گرفته است. محمود سامی رمضان‌اوغلو بنیان‌گذار این جماعت، از سال ۱۹۵۵ در مسجد ذهنی پاشای ارن‌کوی به عنوان امام جماعت مشغول به فعالیت شد و تا سال ۱۹۷۹ که به عربستان سفر کرد، به سازماندهی جماعت در اطراف این مسجد پرداخت. رمضان‌اوغلو در سال ۱۹۷۹ به عربستان رفت و در همان‌جا در سال ۱۹۸۴ درگذشت.

رمضان‌اوغلو در زمان حیاتش، حاجی حسن افندی که کتاب‌های متعددی در زمینه تصوف و دین نوشته بود را به عنوان جانشین خود انتخاب کرد. هنگامی که وی در قیصریه مشغول سازماندهی جماعت بود، موسی توپباش نیز در رأس مرکز استانبول قرار داشت، اما جماعت ارن‌کوی توسط هیئت چهار نفره‌ای اداره می‌شد.

اگرچه مرکز این جماعت در استانبول است، اما در سایر شهرهای ترکیه به ویژه قیصریه نیز از طریق بنیادها، مدارس ابتدایی و متوسطه و رسانه‌های وابسته به خود سازماندهی می‌شود و در میان طبقه متوسط و بالای جامعه طرفداران زیادی دارد. امروزه رهبری جماعت را عثمان توپباش برعهده دارد. نوری عثمان توپباش که پس از مرگ پدرش موسی توپباش در سال ۱۹۹۹ رهبری جماعت را برعهده گرفت، همانند پیشینیان خود علاقه‌ای به حضور در رسانه‌ها ندارد. در ارتباط با این جماعت، توجه به خانواده توپباش ضروری است. مصطفی لطیف توپباش و احمد عفیف توپباش از اعضای خانواده توپباش اصالتاً کنیایی هستند و از ۱۰۰ سال پیش در استانبول ساکن شده‌اند، صاحب کسب و کارهای زیادی در صنایع مختلف به ویژه نساجی می‌باشند و از ثروتمندترین تاجران ترکیه به شمار می‌روند. مصطفی لطیف توپباش نیز امروزه به عنوان یکی از تاجران نزدیک به رئیس جمهور اردوغان شناخته می‌شود.

جماعت منزل

جماعت منزل که یکی از قوی‌ترین شاخه‌های طریقت نقش‌بندیه محسوب می‌شود، نام خود را از روستای منزل در منطقه کاهتای آدیامان در جنوب شرقی ترکیه گرفته است. عبدالحکیم ارول، بنیان‌گذار این جماعت، در سال ۱۹۰۲ در منطقه بایکان در سیرت متولد شد اما بعدها به روستای منزل رفته و در آنجا ساکن شده و جماعت را در همان‌جا پایه‌گذاری و گسترش داده است. پس از درگذشت عبدالحکیم در سال ۱۹۹۳، پسرش محمد رشید ارول جانشین او شد و پس از مرگ وی نیز در همان سال، عبدالباقی ارول جایگزین او شد. مرکز این جماعت طی ۱۰۰ سال گذشته همواره همان روستای منزل بوده است.

مهم‌ترین موضوع مطرح شده درباره این جماعت، مربوط به دستگاه بوروکراتیک آن است که به ویژه در سال‌های اخیر در حال تقویت بیشتر بوده است. علاوه بر وزارت بهداشت، تشکیل یک کادر منسجم از اعضای جماعت منزل در دستگاه قضایی پس از برکناری گولنیست‌ها، از جمله موضوعاتی است که به طور مداوم در میان مردم مطرح می‌شود. اگرچه اثبات درستی این ادعاها دشوار است، ولی می‌توان چنین در نظر گرفت که جماعت منزل نیز مانند سایر جماعت‌ها تلاش کرده تا جای خالی گولنیست‌ها را پر کند.

جماعت ایشیکچی‌ها

جماعتی که امروزه با نام هلدینگ اخلاص شناخته می‌شود و در میان مردم به عنوان جماعت ایشیکچی شهرت دارد، توسط سرهنگ بازنشسته ، حسین حلمی ایشیک، پایه‌گذاری شده است.

حسین حلمی ایشیک که در سال ۱۹۱۱ در استانبول به دنیا آمده، در دوران تحصیل در مدارس نظامی شاگرد شیخ نقش‌بندیه، عبدالحکیم آرواسی، شد که به دلیل نزدیکی با حکومت و علاقه به ملی‌گرایی ترک شهرت داشت. ایشیک پس از بازنشستگی با درجه سرهنگی، در سال ۱۹۶۶ ابتدا کتابفروشی ایشیک و سپس کتابفروشی حقیقت را در استانبول تأسیس کرد. انور اورن، داماد ایشیک، در دوران سربازی با او آشنا شده و از او آموزش دیده بود و با دختر وی ازدواج نمود. روزنامه ترکیه که هنوز منتشر می‌شود، در سال ۱۹۷۰ توسط اورن بنیان نهاده شد و جماعت ایشیکچی در اطراف همین روزنامه سازماندهی شد. دفاتر روزنامه حتی در دورافتاده‌ترین شهرهای ترکیه نیز ایجاد گردید و کتاب‌های ایشیک از طریق این دفاتر توزیع می‌شد.

انور اورن در سال ۱۹۷۵ بنیاد اخلاص را بنا نهاد که در سال ۱۹۹۳ به شرکت هلدینگ اخلاص تبدیل شد و در زمینه‌های مختلف از جمله ساختمان، رسانه، خودرو، نوشیدنی، غذا، لوازم خانگی و گردشگری فعالیت می‌کند. پس از مرگ انور اورن در سال ۲۰۱۳، پسرش مجاهد اورن هم رهبری جماعت و هم ریاست هلدینگ را برعهده گرفت. از دهه ۱۹۶۰ تا اوایل ۲۰۰۰، جماعت ایشیکچی به احزاب راست میانه نزدیک بوده است. جماعت در زمان انور اورن بیش از اینکه جماعتی دینی باشد در قالب شرکت بود و به همین سبب در هر دوره جهت نزدیکی به قدرت سیاسی حاکم، تلاش زیادی از خود نشان می‌دادند. در نتیجه در حال حاضر حمایت‌هایش از AKP موضوعی کاملاً قابل مشاهده است.

برگرفته از کتاب طریقت و سیاست در ترکیه (فردا بالانجار)

مترجم: زهرا فروزی