خشک شدن دریای آرال و تاثیر آن در افزایش میزان گرد و غبار در آسیای مرکزی

#اختصاصی

خشک شدن دریای آرال در ۳۰ سال گذشته موجب افزایش  ۷ درصدی میزان گرد و غبار در آسیای مرکزی شده است. در بین سال‌های ۱۹۸۴ تا ۲۰۱۵، انتشار گرد و غبار ناشی از گسترش بیابان تقریباً دو برابر شده و از ۱۴ به ۲۷ میلیون تن رسیده است. این مطالعه توسط موسسه تحقیقات تروپوسفر لایب نیتس[۱] و دانشگاه آزاد برلین  انجام شده است.

براساس گزارش محققان در دومین کنفرانس گرد و غبار آسیای مرکزی[۲]، این احتمال می رود که مقدار گرد و غبار تاکنون کمتر از میزان واقعی بیان شده؛ زیرا دو سوم آن در زیر آسمان ابری پنهان گردیده و بنابراین ممکن است توسط رصدهای ماهواره ای قدیمی و سنتی دیده نشود. این کنفرانس در تاریخ ۱۵ تا ۲۲ آوریل ۲۰۲۴ در نوکوس ازبکستان، در نزدیکی دریای آرال سابق برگزار شد.

گرد و غبار نه تنها سلامت ساکنان منطقه را به خطر انداخته، بلکه کیفیت هوای پایتخت کشورهای تاجیکستان و ترکمنستان را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. علاوه بر این، ممکن است آب شدن یخچال‌ها را سرعت بخشیده و در نتیجه بحران آب در منطقه را تشدید نماید.

تا اوایل دهه ۱۹۶۰، دریاچه آرال در آسیای مرکزی با مساحت ۶۸۰۰۰ کیلومتر مربع، چهارمین دریاچه بزرگ جهان محسوب می‌شد. این دریاچه توسط رودخانه‌های آمودریا و سیر دریا که از رشته کوه‌های پامیر و تیان‌شان سرچشمه می‌گیرند، تغذیه می‌شد. به دلیل بهره‌برداری بیش از اندازه از این رودخانه‌ها برای مصارف کشاورزی، ورودی آب از این رودخانه‌ها به دریاچه آرال کم و کمتر شد. در نتیجه، مناطق وسیعی از آن خشک شد، دریاچه به قسمت‌هایی کوچک تقسیم و بیشتر آن به بیابان تبدیل گردید.

صحرای آرال‌قوم در حال حاضر یکی از مهم‌ترین منابع غبار ساز -که توسط انسان ایجاد شده است- بر روی زمین محسوب می‌شود. این بیابان جدید با مساحت ۶۰٫۰۰۰ کیلومتر مربع، بسیار کوچکتر از بیابان طبیعی قَرَه‌قوم (۳۵۰٫۰۰۰ کیلومتر مربع) واقع در جنوب آن در ترکمنستان و یا قیزیل‌قوم (۳۰۰۰۰۰ کیلومتر مربع) واقع در جنوب شرقی آن در ازبکستان و قزاقستان، است. اما گرد و غبار صحرای آرال‌قوم بسیار خطرناک‌تر است؛ زیرا حاوی بقایای کودها و آفت‌کش‌های کشاورزی است.

دریاچه آرال تنها دریاچه‌ی آسیای مرکزی و خاورمیانه نیست که در دهه‌های اخیر به شدت کوچک شده است. دریاچه ارومیه در شمال غرب ایران و دریاچه هامون در منطقه مرزی ایران و افغانستان نیز به منابع مهم ایجاد گرد و غبار تبدیل شده‌اند. بنابراین این بیابان‌زایی تأثیر عمده‌ای بر اقلیم و شرایط زندگی مردم منطقه دارد. به همین نسبت، علم بین‌الملل به درک بهتر این فرآیندها علاقمند است، تا به کمک آن بتوان روندهای آینده را با توجه به شرایط اقلیمی جهانی بهتر ارزیابی کرد.

برای تخمین اثرات گرد و غبار از صحرای آرال‌قوم، تیم تحقیقات تروپوسفر لایب نیتس[۳] و دانشگاه آزاد برلین از مدل غبارجوی COSMO-MUSCAT استفاده کردند که انتشار، غلظت جو و اثرات تشعشع ذرات گرد و غبار را شبیه‌سازی می‌نماید. یکی از چالش‌های پیش روی این تیم، می‌توان به داده‌های محدود در مورد مشخصات خاک و سطح صحرای آرال‌قوم و جهت‌های مختلف  وزش باد در سال‌های گوناگون اشاره نمود.

وزش باد از جهت غربی می‌تواند بر روی فرایند طوفان گرد و غبار بیشترین تاثیرگذاری را داشته باشد، اما وزش باد از سوی شمال، شرق و جنوب نیز بسته به فصل آن در این امر تاثیر گذار هستند. گرم شدن قطب شمال، می‌تواند موجب افزایش جریان بادهای غربی در زمستان شود و پیامدهایی برای مردم ساکن در قسمت شرقی این بیابان داشته باشد: در حال حاضر ممکن است سالانه به طور متوسط، نیمی از گرد و غبار به سمت شرق حرکت کند.

به ویژه اینکه، مناطق کشاورزی در امتداد سیر دریا نیز تحت تأثیر گرد و غبار قرار گرفته‌اند، همچنین، در شهرهای بزرگ آسیای مرکزی همچون عشق آباد (پایتخت ترکمنستان) و دوشنبه (پایتخت تاجیکستان) گرد و غبار همچنان احساس میشود؛ حتی اگر بیش از ۸۰۰ کیلومتر از آن فاصله داشته باشند.

تیمی به رهبری جیمی بنکس -از موسسه تحقیقات تروپوسفر لایب نیتس و دانشگاه آزاد برلین- از طریق مدل سازی گرد و غبار آسیای مرکزی[۴]، به بررسی تأثیرات گرد و غبار آرال‌قوم بر روی اثرات تشعشع ذرات در آسیای مرکزی پرداختند تا درک بهتری از تأثیر طوفان‌های گرد و غبار فزاینده بر اقلیم منطقه داشته باشند.

گرد و غبار با کاهش نور خورشید در طول روز اثر خنک کنندگی و در طول شب با انعکاس تابش موج بلند زمین، اثر گرم کنندگی دارد. بنابراین، اثر تشعشعی خالص گرد و غبار به ارتفاع گرد و غبار در جو، ساعت، فصل، سطح آلبِدو، خواص کانی‌شناسی و نوری دقیق غبار بستگی دارد و براساس آن می‌تواند سرد یا گرم شود.

براساس گزارش دکتر جیمی بنکس، بررسی تغییرات گذشته و حال، و تقریباً دو برابر شدن انتشار گرد و غبار در منطقه دریاچه آرال/ آرال‌قوم منجر به افزایش سرمایش و گرمایش تابشی در سطح زمین و جو شده است.

با این حال، این گرد و غبارهای «جدید» در طول سال اتفاق نمی‌افتد، بلکه زمان‌هایی در ژوئن، سپتامبر، نوامبر، دسامبر و مارس رخ می‌دهد. سالانه به طور میانگین، احتمال می‌رود که گرد و غبار آرال‌قوم هم در سطح زمین و هم در جو  موجب ایجاد سرما شود.

علاوه بر اثرات تشعشع، محققان همچنین نشانه‌هایی یافته‌اند که گرد و غبار می‌تواند الگوهای آب و هوایی را در مقیاس بزرگ تغییر دهد: گرد و غبار آرال‌قوم فشار هوا در سطح زمین در منطقه آرال را افزایش می‌دهد که به معنای افزایش سرما در سیبری در زمستان و تضعیف گرما در آسیای مرکزی در تابستان است.

مطالعات نشان می دهد که افزایش بیابان زایی به دلیل خشک شدن دریاچه ها نه تنها یک مشکل محلی است، بلکه مناطق وسیعی را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. بیابان‌ها به ویژه در خاورمیانه و آسیای مرکزی به سرعت در حال گسترش هستند. عقب نشینی یخچال های طبیعی در کوه های مرتفع نیز به این امر کمک می کند. داده های جدید در مورد منبع گرد و غبار دریاچه آرال به ارزیابی بهتر تأثیر گرد و غبار بیابان بر آب و هوا کمک می‌نماید.

ترجمه و تلخیص: مریم شایگان

لینک متن اصلی

[۱] The Leibniz Institute for Tropospheric Research (TROPOS)

[۲] The Second Central Asian DUst Conference (CADUC-2)

[۳] The Leibniz Institute for Tropospheric Research (TROPOS)

[۴] این گزارش در مجله تحقیقات ژئوفیزیک منتشر شده است :در هوا سال ۲۰۲۲، تیمی به رهبری جیمی بنکس از موسسه تحقیقات تروپوسفر لایب نیتس و دانشگاه آزاد برلین مسولیت آن را بر عهده داشته اند.