#اختصاصی
به قلم: تالگات عمروف؛ روزنامه نگار، اورالسک، قزاقستان
سطح آب دریای خزر از سال ۲۰۰۶ کاهش یافته و در سال ۲۰۲۲ به نقطه بحرانی خود رسیده است. مقامات قزاقستان بر این باورند که کوچک شدن بزرگترین حجم آب داخلی (منزوی از اقیانوس جهانی) نتیجه تغییرات آب و هوایی است: افزایش دمای هوا، عدم وجود بارندگی و کاهش جریان ورودی از رودخانهها.
جزایر جدید
کوچکتر شدن شدید دریای خزر توسط ساکنان آکتائو در قزاقستان در سال ۲۰۱۶ مشاهده شده است.
«تا آن زمان همه میدانستند که دریا عقبنشینی کرده است. اما آنچه اکنون اتفاق میافتد قبلاً دیده نشده بود. اکنون میبینیم که در برخی نقاط دریا چندین متر عقبنشینی کرده است.»
طبق مشاهدات سارسنبایف، جزایر جدیدی به دلیل کاهش سطح آب ظاهر شده اند. دریا دهها متر از شهر دور شده و کیلومترها از ساحل شمالی فاصله گرفته است.
چگونگی تغییر سطح دریای خزر در طول صد سال گذشته (بر حسب متر بر اساس سیستم بالتیک)
اکنون مرحله دیگری از کم عمق شدن دریا وجود دارد
کاهش بیش از یک متری سطح دریا به تغییرات سواحل دریای خزر به ویژه در بخش قزاقستان منجر شده است. این موضوع را میتوان با این واقعیت توضیح داد که منطقه مورد نظر دریا دارای شیب ملایمی از بستر دریا و خط ساحلی مجاور است و حتی تغییرات جزئی در سطح دریا باعث سیل یا کوچک شدن قابل توجه ساحل میشود. به گفته وزارت محیط زیست قزاقستان، در این دوره، مساحت آب بیش از ۲۲ هزار کیلومتر مربع کاهش یافته است و بیش از نیمی از آن متعلق به بخش قزاقستان در شمال دریای خزر است.
به گفته عظمت سارسنبایف، کوچک شدن دریای خزر با تخریب دو رودخانه اصلی تغذیه کننده دریا مرتبط است: ژایک (اورال) و ولگا.
به نظر من دلیل اصلی بهره برداری بیش از حد از این دو رودخانه است. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، سدهای زیادی بر روی این رودخانهها ساخته شده است، از آب آنها برای کشاورزی استفاده میشود، شهرها در امتداد ژایک و ولگا قرار دارند که آنها را تغذیه میکند.
کریل اوسین، بوم شناس و مدیر موسسه غیردولتی «اکومانگیستاو» یکی از دلایل وضعیت اسفناک دریای خزر را کوچک شدن رودخانهها دانست.
این (کوچک شدن رودخانهها) تحت تأثیر تغییرات آب و هوایی است. کریل اوسین گفت: رودخانهها به روش طبیعی آب کمتری دریافت میکنند، به علاوه عاملی برای استفاده غیرمنطقی از آب وجود دارد، لجنزدایی بستر رودخانهها.
وزارت محیط زیست و منابع طبیعی جمهوری قزاقستان نظر فعالان عمومی را در مورد خرابی رودخانههای تغذیه کننده دریای خزر به اشتراک میگذارد. به گفته آنها، ولگا بیش از ۹۰ درصد آب را به دریای خزر میرساند و در قلمرو فدراسیون روسیه جریان دارد. ژایک بیش از ۲ درصد تغذیه نمیکند. با این حال، ژایک نقش مهمی در تکثیر منابع ماهی دریای خزر دارد. به دلیل دوره کم آب، جریان رودخانه ۵۰ تا ۶۰ درصد کاهش یافته است که منجر به تخریب مکانهای تخم ریزی و وضعیت اکولوژیکی رودخانه شده است.
برای بهبود وضعیت، قزاقستان و روسیه “نقشه راه یکپارچه برای همکاری فعال در مطالعات حوضههای رودخانهها (ژایک، یرتس و دیگران)” را امضا کردند. به گفته وزارت محیط زیست جمهوری قزاقستان، آنها در حال جمع آوری و تجزیه و تحلیل دادهها هستند و مهلت پایان سال ۲۰۲۳ است.
تغییرات خطی در سطح دریای خزر؛
منبع “Caspian Sea: Hydrology and Hydrochemistry” edited by S.S. Baydin
بارندگی کم، تبخیر زیاد
در قرن گذشته، دانشمندان گزارش دادند که سطح دریای خزر برای چندین دهه یا کاهش یافته یا افزایش یافته است. اولین موارد کوچک شدن در سال ۱۹۳۰ تا ۱۹۴۱ مشاهده شد. در این دوره، سطح دریا از -۲۶٫۰۷ متر BHS (سیستم ارتفاع نرمال بالتیک) به -۲۷٫۸۵ متر BHS به دلیل تغییرات آب و هوایی در مقیاس بزرگ کاهش یافت. در سالهای بعد، انقباض با سرعت آهسته صورت گرفت و در دهه ۱۹۶۰ سطح آب در سطح ۲۸٫۴- تثبیت شد. در نیمه اول دهه ۱۹۷۰، این سطح به سطح بسیار پایین در ۱۵۰ سال گذشته یعنی ۲۹- در سال ۱۹۷۷ کاهش یافت. این دوره باعث تغییر خطوط ساحلی و بیابان شدن مناطق ساحلی شد.
سطح دریای خزر از سال ۱۹۷۸ شروع به افزایش شدید کرد و تا سال ۱۹۹۵ به میزان ۲٫۵ متر افزایش یافت و به سطح ۲۶٫۶۲- متر BHS رسید. سرعت متوسط افزایش سطح دریا در این دوره حدود ۱۴ سانتی متر در سال و در برخی سالها تا ۳۶ سانتی متر بوده است. در سال ۱۹۹۵، افزایش سطح دریا کندتر شد و از سال ۲۰۰۶ روند کاهشی داشت. در سال ۲۰۲۲، سطح آن به -۲۸٫۷ متر BHS رسید.
کریل اوسین بر این واقعیت تمرکز دارد که دلیل اصلی کوچک شدن دریای خزر امروزه تغییرات آب و هوایی است که بر افزایش تبخیر بدنه آبی تأثیر میگذارد و آب از طریق بارش به صورت طبیعی باز نمیگردد.
به گفته متخصصان وزارت اکولوژی قزاقستان، نوسانات سطح دریای خزر پیچیده است و عوامل اقلیمی عمدتاً بر بدنه آب تأثیر میگذارد: تغییر اقلیم، افزایش میانگین دمای سالانه هوا، بارش سریعتر و کاهش دبی رودخانه، که بر تعادل آبی دریای خزر تأثیر میگذارد.
بر اساس نظر وزارت اکولوژی قزاقستان از سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۲۲ کمترین میزان بارش در منطقه دریای خزر بوده در حالی که میزان تبخیر آن بالا بوده است. متوسط نرخ جریان به دلیل چندین سال خشک در حوضه رودخانه ولگا کم بود. در سال ۲۰۲۱، سطح دریای محیط به ۲۸٫۴۳- متر BHS رسید و در سال ۲۰۲۲ این سطح با کاهش ۲۷ سانتی متری به سطح ۲۸٫۷- متر BHS رسید. بنابراین، میزان افت سطح دریا در سال ۲۰۲۲ نسبت به سال ۲۰۲۱ که میانگین دامنه آن ۲۰ سانتی متر در سال بود، افزایش یافت. دلیل اصلی کاهش دبی رودخانه ولگا در سال ۲۰۲۲ بود، یعنی ۲۱۲ کیلومتر مکعب، که به طور قابل ملاحظهای کمتر از حد نرمال بود که ۲۳۸ کیلومتر مکعب است و با دبی در سال ۲۰۲۱ (۲۰۸ کیلومتر مکعب) قابل مقایسه است.
به گفته این آژانس، سطح فعلی دریا به سطح -۲۸٫۷ متر BHS رسیده است که ۲۰ سانتی متر زیر سطح بحرانی است.
به گفته وزارت اکولوژی جمهوری قزاقستان، «افت سطح دریا به سطح ۲۸٫۵- متری، با توجه به تاریخچه دریای خزر، هم برای اکوسیستم و هم برای بخش دریایی آن یک موضوع بحرانی است».
“اقدامات خاص مورد نیاز است”
به گفته کریل اوسین، سطح کنونی کوچک شدن دریای خزر را نمی توان بحرانی نامید، اما باید در جریان تحولات، یعنی نظارت بر سطح دریا، انجام عملیات مشترک فرامرزی برای احیای رودخانهها و رسیدگی به مسائل مربوط به حفظ آب باشیم. با این حال، او اقدامات خاصی را نمی بیند.
من امروز نمی بینم که اقدامات قابل توجهی انجام شود. تنها سخنان رؤسای جمهور و دولت وجود دارد، اما هیچ دستورالعمل یا تصمیمی دنبال نمی شود. با این حال، “دیپلماسی آب” باید از مدتها قبل کار خود را با بخش روسی رودخانه ولگا آغاز میکرد. اوسین گفت: دریای خزر رفتار چرخهای دارد، اما باید مراقب آن باشیم.
وزارت محیط زیست به پیشبینی بلندمدت سطح دریای خزر که توسط شرکت دولتی «کازگیدرومت» تهیه شده است، استناد میکند. بنابراین، طبق سناریوهای اقلیمی «متوسط شدید» و «شدید»، سطح دریا میتواند تا سال ۲۰۳۰ به ترتیب به ۲۹٫۲۳- و ۲۹٫۶۳- متر BHS برسد. به گفته اوسین، پیشبینیهای مختلفی تا سال ۲۱۰۰ وجود دارد که پیشبینی میکنند که سطح از ۹ تا ۱۶ متر کاهش مییابد و پیش بینیهای مثبتی وجود دارد که پیش بینی میکند سطح دریا به میزان قابل توجهی افزایش یابد.
کریل اوسین گفت: «چنین مدلهایی از عوامل مختلفی استفاده میکنند و پیشبینیها نیز متفاوت است. اما ما باید هر چه زودتر کارهایی را برای انطباق با تغییرات آب و هوایی آغاز کنیم.
در نوامبر ۲۰۲۲، توکایف، رئیس جمهور قزاقستان دستور تأسیس یک مؤسسه تحقیقاتی دولتی برای انجام تحقیقات دریای خزر را صادر کرد، اما تاکنون تأسیس نشده است. قرار است این موسسه در پایان سال ۲۰۲۳ افتتاح شود.
