لازم نیست نوستراداموس باشید تا با اطمینان پویایی کلی روابط بین‌الملل در سال ۲۰۲۳ را پیش‌بینی کنید. این سال برای همه کنشگرانی که در سیاست جهانی حضور دارند دشوار، پرتلاطم و خطرناک خواهد بود. اما دقیقا چه خطراتی محتمل ر به نظر می‌رسد؟ با نگاهی به مشکلات بسیار دشواری که از سال ۲۰۲۲ به ارث برده‌ایم، سعی خواهیم کرد مواردی را که می‌توانند مخرب‌ترین آنها برای نظام بین‌الملل در ۱۲ ماه آینده باشند، برجسته کنیم.
- تشدید درگیری روسیه و اوکراین. حتی اگر تهدید یک درگیری هسته ای بین روسیه و ایالات متحده را از بین ببریم، مجموعه سناریوهای احتمالی تشدید تنش بسیار گسترده است. اینها عبارتند از عزم یکی از طرفین برای شروع عملیات تهاجمی بزرگ و آمادگی نیروهای مسلح اوکراین برای انتقال عملیات نظامی به عمق خاک روسیه و تامین سیستم‌های تسلیحاتی جدید و موثرتر توسط شرکای غربی به اوکراین و دخالت مستقیم یک یا چند کشور ناتو در درگیری (مثلاً در قالب تلاش برای ایجاد “منطقه پرواز ممنوع” بر فراز بخشی از خاک اوکراین). هرکدام از این سناریوها پیامدهای غیرقابل پیش بینی، اما بدون شک وخیم، نه تنها برای شرکت کنندگان مستقیم در مناقشه، بلکه برای کل نظام بین الملل خواهد داشت.
- درگیری آمریکا و چین بر سر تایوان. در طول سال گذشته، روابط آمریکا و چین به تشدید ادامه داد و اوج تشدید آن، سفر رسوایی نانسی پلوسی، رئیس سابق مجلس نمایندگان آمریکا به تایوان در ماه اوت بود. پکن به این دیدار با مانورهای نظامی در مقیاسی بی سابقه در تنگه تایوان پاسخ داد و «خط میانی» غیررسمی مرزبندی را که در اینجا وجود دارد، نقض کرد. اگرچه پس از دیدار رهبران چین و آمریکا در حاشیه اجلاس سران گروه ۲۰ در اندونزی، میزان تنش‌ها تا حدودی کاهش یافت، اما نمی‌توان چشم انداز تشدید جدید را در سال جاری رد کرد. پیامدهای بین‌المللی درگیری در اطراف تایوان کمتر و به احتمال زیاد حتی مهم تر از پیامدهای درگیری روسیه و اوکراین نخواهد بود.
- فلج شدن شورای امنیت سازمان ملل متحد. طی چند سال گذشته، دستیابی به اجماع در مورد مسائل کلیدی امنیت بین‌المللی برای اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل به طور فزاینده‌ای دشوار شده است. جلسات شورای امنیت بیش از پیش تبدیل به رقابت در سخنوری شده که امکان دستیابی به سازش‌های سیاسی را از بین می‌برد. اگر این روند در سال ۲۰۲۳ ادامه یابد، ممکن است کار عملی شورای امنیت به طور کامل فلج شود که غم انگیزترین پیامدها را هم برای سازمان ملل و هم برای کل سیستم تاریخی سازمان‌های بین المللی به همراه خواهد داشت.
- اختلال در مذاکرات روسیه و آمریکا در مورد استارت. سال آینده ممکن است برای سرنوشت کنترل دوجانبه روسیه و آمریکا بر تسلیحات استراتژیک تعیین کننده باشد. پیمان استارت جدید، آخرین توافق باقی مانده بین مسکو و واشنگتن، قرار است تا تنها سه سال دیگر منقضی شود و زمان بسیار کمی برای آماده سازی یک توافق جدید باقی بگذارد. به ویژه با توجه به این که دو طرف در مورد این که چه چیزی باید در توافق آینده گنجانده شود، اختلافات اساسی دارند. لغو نشست کمیسیون مشورتی دوجانبه در قاهره، که برای اواخر نوامبر تا اوایل دسامبر ۲۰۲۲ برنامه ریزی شده بود، نشان می‌دهد که در شرایط کنونی حتی شروع یک گفتگوی معنادار در مورد این موضوعات حیاتی چقدر دشوار است.
- تشدید اوضاع در قفقاز جنوبی. امضای توافقنامه سه جانبه بین آذربایجان، ارمنستان و روسیه در نوامبر ۲۰۲۰ و همچنین معرفی نیروهای حافظ صلح روسی باعث شد تا درگیری متوقف شود، اما هنوز به حل و فصل نهایی آن منتهی نشده است. امروز تنش‌ها هم در قره باغ کوهستانی و هم در امتداد مرز ارمنستان و آذربایجان ادامه دارد. به نظر می‌رسد تهدید در مورد شروع دور جدید خصومت‌ها بیش از حد واقعی باشد – به خصوص اگر حداقل پیشرفت محدودی در حل و فصل سیاسی در طول سال حاصل نشود. دور دیگری از تشدید تنش عواقب منفی جدی برای روسیه و سازمان پیمان امنیت جمعی خواهد داشت و می‌تواند به مداخله کشورهای ثالث در مناقشه منجر شود.
- بی ثباتی در منطق ساحل در آفریقا. در مجموع چهار کودتا طی سه سال گذشته در بورکینافاسو و مالی رخ داده است. تضادهای قومیتی و اعتقادی تشدید شده، فعالیت گروه‌های جهادی افزایش یافته و مهاجرت‌های داخلی به شدت افزایش یافته است. وضعیت در کشور همسایه نیجر، جایی که کودتا در بهار ۲۰۲۱ نیز انجام شد، اندکی بهتر است. فرانسه که به طور سنتی به عنوان ضامن امنیت ساحل عمل می‌کند، حضور نظامی خود را در منطقه محدود می‌کند. فروپاشی واقعی احتمالی یک یا چند کشور منطقه در سال جاری به طور اجتناب ناپذیر اثر مخرب بلندمدتی بر کل قاره آفریقا خواهد داشت.
- از سرگیری جنگ داخلی در اتیوپی. درگیری نظامی دو ساله بین آدیس آبابا و استان تیگری در شمال اتیوپی به یکی از خونین‌ترین درگیری‌های قرن حاضر تبدیل شده است که حداقل نیم میلیون نفر را کشته است. در نوامبر سال گذشته، ابتدا در پرتوریا و سپس در نایروبی، توافق نامه‌هایی برای توقف درگیری‌ها امضا شد. با این حال، هم دولت فدرال و هم جدایی‌طلبان عجله‌ای برای انجام تعهدات خود بر اساس توافقات ندارند. اریتره که در کنار دولت فدرال در درگیری شرکت داشت، به نظر می‌رسد عقب نشینی نیروهای خود از تیگری را به تاخیر می‌اندازد. علاوه بر این، بسیاری از مسائل بین دولتی در منطقه شاخ آفریقا و اطراف آن باقی مانده است، از جمله اختلافات ارضی، مهاجرت‌های فرامرزی و رقابت برای منابع.
- فاجعه انسانی در یمن. در بهار سال گذشته، به نظر می‌رسید فرصتی برای پایان دادن به درگیری داخلی طولانی مدت در یمن وجود داشته باشد که با دخالت عربستان سعودی، امارات متحده عربی و ایران پیچیده شده است. در ماه آوریل، تحت نظارت سازمان ملل متحد، توافقی در مورد آتش بس دو ماهه حاصل شد که سپس دو بار تمدید شد. با این حال، در ماه اکتبر مذاکرات قطع شد و امروز همه طرف‌های درگیری، تا جایی که بتوان قضاوت کرد، خود را برای دور جدیدی از رویارویی نظامی آماده می‌کنند. این دور می‌تواند هر لحظه آغاز شود که بدون شک وضعیت انسانی در یمن را تشدید می‌کند، صادرات نفت عربستان را تهدید می‌کند و روابط عربستان و ایران را پیچیده تر می‌کند.
- شکست دولت سازی در لیبی. این کشور با قدرت دوگانه وارد سال ۲۰۲۳ شد. انتخابات پارلمانی و ریاست جمهوری که قرار بود تا پایان سال گذشته برگزار شود، برگزار نشد، شش ماه پیش خیابان‌های طرابلس صحنه درگیری میان جناح‌های سیاسی مخالف شد و تمام تلاش جامعه جهانی برای آشتی ملی به نتیجه نرسیده است. اکنون انتخابات مورد انتظار برای آگوست-سپتامبر ۲۰۲۳ برنامه ریزی شده است. در صورت شکست مجدد برنامه‌های طولانی مدت دولت سازی در لیبی، احتمالاً دور جدیدی از جنگ داخلی بی پایان آغاز خواهد شد که به لیبی محدود نخواهد شد و تا حدی بر کل منطقه مدیترانه شرقی و شمال آفریقا تأثیر خواهد گذاشت.
- تشدید تنش در سوریه. سوریه نیز مانند لیبی به مدت ۱۲ سال درگیر جنگ داخلی بوده است و هیچ شانس واقعی برای حل و فصل سیاسی پایدار در آینده نزدیک وجود ندارد. وضعیت به دلیل این واقعیت پیچیده می‌شود که نیروهای مسلح کشورهای خارجی برای مدت طولانی در خاک سوریه بعضا بدون رضایت صریح دمشق فعالیت می‌کنند. تعداد سناریوهای منفی برای توسعه اوضاع زیاد است – عملیات گسترده ترکیه علیه کردهای سوریه، حملات مداوم بنیادگرایان اسلامی از قلمرو استان ادلب، افزایش شدت درگیری بین اسرائیل و ایران در سوریه، و احتمال تشدید بحران اقتصادی در این کشور.
- تبدیل افغانستان به یک “دولت شکست خورده”. سال گذشته غم انگیزترین پیش بینی‌ها را محقق نکرد: افغانستان به “دولت شکست خورده” تبدیل نشد، مقامات جدید مهاجرت میلیون‌ها افغان را از کشور تحریک نکردند و علیه همسایگان خود اعلام جهاد نکردند. اما هیچ تضمینی وجود ندارد که سال ۲۰۲۳ نیز نسبتاً آرام باشد. مشکلات اجتماعی-اقتصادی همچنان در حال انباشته شدن است، ایجاد روابط با همسایگان از جمله تاجیکستان، ایران و پاکستان دشوار است، و هنوز هیچ چشم‌اندازی برای “به رسمیت شناختن دیپلماتیک” رژیم جدید کابل وجود ندارد. نمی توان رشد بی ثباتی داخلی در افغانستان را با پیامدهای منفی متعدد هم برای خود افغان‌ها و هم برای کشورهای همسایه آسیای جنوبی و مرکزی کنار گذاشت.
- درگیری چین و هند در هیمالیا. آخرین درگیری‌های مرزی مهم هند و چین در بهار و تابستان ۲۰۲۰ رخ داد، اما از آنجایی که اختلافات ارضی بین دو کشور را نمی‌توان حل شده در نظر گرفت، حوادث بعدی در مقیاس و مدت زمان متفاوت در سال ۲۰۲۳ کاملاً محتمل است. حتی اگر بتوان از این حوادث جلوگیری کرد، تنش ها در روابط هند و چین موانعی اساسی برای اجرای هر گونه طرحی برای اتحاد اوراسیا ایجاد می کند و مشکلات متعددی را برای ساختارهایی مانند سازمان همکاری شانگهای و بریکس که هند و چین نیز در آن مشارکت دارند، و همچنین کشورهایی که به دنبال شراکت همان زمان با دهلی و پکن هستند (از جمله برای روسیه)، ایجاد می کند.
- بی ثباتی در ایران و درگیری در خلیج فارس. سال گذشته، اعتراضات گسترده در ایران به سطحی رسید که از زمان جنبش سبز در سال ۲۰۰۹ دیده نشده بود. همزمان، امیدها برای احیای سریع توافق هسته‌ای چندجانبه ایران (برجام) از بین رفت و احتمال خروج تهران از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای را افزایش داد. به نوبه خود، چنین چشم‌اندازی می‌تواند اسرائیل را در سال جاری برای انجام یک حمله پیشگیرانه علیه زیرساخت‌های هسته‌ای ایران تحریک کند و همچنین منجر به حوادثی برای نفتکش‌ها در تنگه هرمز شود. پیامدهای این تحولات برای ثبات در خاورمیانه و انرژی جهانی را نمی توان نادیده گرفت.
- شیوع جدید همه گیری ویروس کرونا. سال ۲۰۲۲ به سال پیروزی نهایی بر کووید-۱۹ تبدیل نشد: برعکس، بشریت از نزدیک با تغییراتی از “omicron” که قبلاً برای ما به عنوان “kraken”، “centaur”، ” cerberus ” شناخته شده بود، آشنا شد. خوشبختانه، در حالی که تکامل ویروس به سمت سویه‌های عفونی تر، اما کمتر کشنده تر می‌رود، با این حال، هیچ تضمینی وجود ندارد که امسال با انواع جدید و بسیار بیماری زا ویروس کرونا مواجه نشویم. این چشم‌انداز به‌ویژه با توجه به نرخ بسیار پایین واکسیناسیون در اکثر کشورهای جنوب جهانی و تلاش‌های آشکار ناکافی برای هماهنگ کردن استراتژی‌های دولت‌ها در مبارزه با همه‌گیری، نگران‌کننده به نظر می‌رسد.
- رکود اقتصادی چرخه‌ای. مبارزه قاطع اقتصادهای پیشرو جهان با کاهش تورم در سال گذشته می‌تواند مشکل معکوس را ایجاد کند – اقتصاد جهانی در سال ۲۰۲۳ به یک بحران چرخه‌ای دیگر خواهد رفت. هرگونه تشدید جنگ تجاری بین غرب و چین در همین راستا عمل خواهد کرد. . تصادفی نیست که طی چند ماه گذشته صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی به طور مداوم پیش بینی‌های رشد اقتصادی خود را برای سال جاری به سمت پایین اصلاح کرده‌اند. برخی از کارشناسان از این هم فراتر می‌روند و از تهدید نه تنها یک بحران چرخه‌ای، بلکه همچنین یک بحران ساختاری عمیق در اقتصاد جهانی صحبت می‌کنند. پیامدهای این بحران ناگزیر بر وضعیت سیاسی-اجتماعی کشورهای آسیب دیده تأثیر خواهد گذاشت.
تقریباً اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسد که دست‌کم برخی از این رویدادهای منفی به هر طریقی در سال جدید اتفاق بیفتد و تأثیر تجمعی آنها بر سیاست و اقتصاد جهانی بیشتر از مجموع مکانیکی آنها باشد. اگر از هر ۱۵ “فیلم ترسناک” دو یا سه فیلم به واقعیت تبدیل شود، سیستم احتمالاً می‌تواند با آنها کنار بیاید. اگر تعداد آنها هفت یا هشت یا بیشتر باشد، ممکن است آن واکنش زنجیره‌ای فروپاشی نظام بین‌الملل که سال گذشته در مورد آن بسیار صحبت و نوشته شد آغاز شود. در این صورت، سال ۲۰۲۴ حتی سخت‌تر، پرتلاطم‌تر و خطرناک‌تر از سال جاری خواهد شد.
