#اختصاصی
به قلم: حسن بهشتی پور
روز یکشنبه ۱۴ خرداد، آرمن گریگوریان، دبیر شورای امنیت ارمنستان، در مصاحبه با تلویزیون ملی این کشور گفت :« مذاکرات بسیار فشرده در جریان است. اگر ما بتوانیم این روند را حفظ کنیم و حمایت قوی از سوی جامعه بین المللی برای دستیابی به پیشرفت وجود داشته باشد، آن‌گاه فرصتی برای امضای معاهده صلح تا پایان سال وجود دارد.»[۱] قرار است در جولای آینده چارلز میشل، رئیس شورای اروپا، نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان و الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان در بروکسل مذاکرات را ادامه دهند. در همین حال “الکسی اورچوک”، “شاهین مصطفی‌اُف” و “مغر گریگوریان” معاونان نخست وزیر روسیه، جمهوری آذربایجان و ارمنستان طی مذاکراتی در مسکو درباره برقراری مجدد خط آهن بین دو کشور به توافق رسیدند.[۲] این خط آهن در دوره حکومت شوروی به موازات رود ارس احداث شده بود و تا زمان آغاز جنگ نخست قره‌باغ در سال ۱۳۷۰ فعال بود، طی ۳۰ سال گذشته و به علت قطع روابط ارمنستان و آذربایجان غیرفعال و تخریب شده است.
انتظار می‌رود با راه اندازی دوباره خط راه آهن مذکور، بخش شرقی جمهوری آذربایجان از طریق ۴۳ کیلومتر از خاک ارمنستان به جمهوری خودمختار نخجوان متصل شود. اگر موانع موجود بر سر راه اجرای این توافق برداشته شود انتظار می‌رود پس از سه دهه ارتباط خط آهن جمهوری آذربایجان، ارمنستان و روسیه دوباره برقرار شود. در این ارتباط آلکسی اوورچوک معاون نخست وزیر روسیه، جلسه احیای این خط آهن را سازنده خواند و اعلام کرد: «توافق کلی در مورد اجرای گام ملموس برای برقراری دوباره همکاری و احیا و تعمیر خط آهن مسیر جلفا (جمهوری خودمختار نخجوان) ـ مغری (ارمنستان) ـ هورادیز(جمهوری آذربایجان) حاصل شده است و نتیجه این مذاکره و توافق طی گزارشی به سران سه کشور ارائه خواهد شد.»[۳]
پس از برقراری آتش بس در جنگ دوم قره‌باغ، مذاکره برای عادی سازی روابط و امضای پیمان صلح بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان با میانجیگری روسیه، اتحادیه اروپا و آمریکا در سه جبهه متفاوت اما همسو جریان دارد. به نظر می‌رسد مقامات ارمنستان و جمهوری آذربایجان پس از سه دهه و رفع اشغال از مناطق جمهوری آذربایجان، دو طرف پذیرفته اند زمان برای پیدا کردن راه حلی برای آینده قره‌باغ و در نهایت استقرار صلح و ثبات دائم در قفقاز جنوبی، فرا رسیده است. در همین ارتباط پاشینیان نخست وزیر ارمنستان روز پنجشنبه ۱۱ خرداد در مورد مهم‌ترین گره مذاکرات یعنی آینده قره‌باغ گفت: «ارمنستان و جمهوری آذربایجان بر سر به رسمیت شناختن متقابل تمامیت ارضی به توافق رسیده‌اند. او همچنین تاکید کرد که دو کشور در جهت عادی سازی روابط «پیشرفت خوبی دارند، به شرطی که امنیت مردم ارمنی قره‌باغ تضمین شود.»[۴] همزمان الهام علی‌اف رئیس جمهور آذربایجان با بیان اینکه باکو هیچ ادعای ارضی علیه ارمنستان ندارد، گفت: «با توجه به اینکه ارمنستان قره‌باغ را به عنوان بخشی از آذربایجان به رسمیت شناخته است، در حال حاضر فرصتی برای دستیابی دو کشور به توافق صلح وجود دارد. الزامات جدی برای عادی سازی روابط بر اساس به رسمیت شناختن تمامیت ارضی طرف مقابل، وجود دارد.»[۵]
اکنون این پرسش مهم مطرح می‌شود که آیا پس از سه دهه جنگ بی حاصل که موجب نابودی امکانات دو کشور شده زمان برای برقراری صلح و ثبات دایمی در منطقه قفقاز جنوبی فرار رسیده است؟ با توجه به آنکه طی ۳۱ سال گذشته این منطقه به محلی برای منازعات قدرت‌های بزرگ تبدیل شده است؛ آیا قدرت‌های خارجی که منافع آنها در ادامه این جنگ و نا امنی و بی ثباتی در قفقاز جنوبی است، اجازه می‌دهند که خرد ورزی بر دشمنی پیروز شود و سرانجام پس از بیش از سه دهه صلح و امنیت بر منطقه حاکم شود؟
در پاسخ به این پرسش مهم باید گفت به نظر می‌رسد که توافق نهایی جمهوری آذربایجان و ارمنستان در مورد قره‌باغ و اجرای صحیح آن هنوز با مشکلات متعددی روبرو است. زیرا از یک سو جنگ طلبان در ارمنستان، سیاست پاشینیان را همسویی با آمریکا تبلیغ می‌کنند و معتقدند او در اوج ضعف تن به رسمیت شناختن حاکمیت جمهوری آذربایجان بر قره‌باغ داده است. در حالی که آنها اصلا توجه ندارند که قره‌باغ در چند ماه گذشته در بدترین وضعیت انسانی خود طی سه دهه اخیر قرار دارد. ضمن آنکه هیچ راه حل صلح آمیزی به جز به رسمیت شناختن حق حاکمیت آذربایجان بر قره‌باغ وجود ندارد. از سوی دیگر زیاده خواهان در باکو که بعد از آزادسازی سرزمین‌های اشغالی گمان قدرت برتر منطقه پیدا کرده‌اند، همچنان حاضر به تامین حقوق اکثریت مردم ارمنی قره‌باغ نیستند. آنها تصور می‌کنند می‌توانند همانطورکه حقوق تالشی‌ها، لزگی‌ها و سایر اقوام را درجمهوری آذربایجان نادیده گرفتند، می‌توانند به راحتی ارمنیان را نیز یا مجبور به ترک قره‌باغ کنند و یا در نهایت حق خودمختاری آنها را زیر پا بگذارند.
با این حال، نتایج مذاکرات نشان می‌دهد که دو کشور برای رسیدن به یک توافق صلح دائم، در حال پیشروی هستند و برخی تلاش‌های بین‌المللی برای کمک به صلح دائم بین آنها به پیشبرد این روند کمک می‌کند. توافق برای احیای خط راه آهن مشترک بین جمهوری آذربایجان، ارمنستان و روسیه می‌تواند نشان دهنده تلاش‌های دو کشور برای افزایش همکاری‌های اقتصادی و حمل و نقل در سطح منطقه باشد. بویژه با توجه به تحریم‌های تحمیل شده از سوی غرب به روسیه، این توافق برای فعال شدن مسیر شمال و جنوب و دسترسی روسیه به ارمنستان و افزایش همکاری‌های اقتصادی در سطح منطقه برای مسکو با اهمیت تلقی می‌شود.
با این حال برای حل مشکلات موجود و بدست آوردن توافق و صلح دائمی بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان با توجه به مسائل پیچیده سیاسی و تاریخی، و ادعاهایی که از سوی عناصر تند رو هر دو طرف مطرح می‌شود، باید ابتکارات صلح را همه جانبه‌تر و در ابعاد وسیع‌تری دنبال کرد.
اعلام نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان در باره شناخت تمامیت ارضی قره‌باغ که به عنوان بخشی از آذربایجان محسوب می‌شود، برای دستیابی به توافق صلح، قدمی مهم به نظر می‌رسد. البته این اعلام پاشینیان شرطی را همراه داشت که امنیت مردم ارمنی در این منطقه تضمین شود، اما با این حال، قابلیت دستیابی به توافق صلح و عادی سازی روابط بین دو کشور را بیشتر کرده است.
اهمیت توافق صلح برای جنوب قفقاز و همچنین برای منطقه در قالبی بزرگتر، از لحاظ توسعه اقتصادی و همکاری‌های فرهنگی و اجتماعی، چشمگیر است. در اینجا باید به این نکته هم اشاره کرد که تلاش برای خاتمه دادن به منازعات و تضمین صلح و امنیت در این منطقه، نه تنها برای غرب و روسیه بلکه برای تمام کشورهایی که در این منطقه قرار دارند، بسیار مهم است.
اهمیت موضع ایران در توافق صلح بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان
ایران باید از توافق بین باکو و ایروان استقبال کند. در حالی که برخی در ایران حتی راه اندازی یک خط آهن را بین دو کشور به ضرر ایران می‌دانند. به دلیل اینکه نیاز آذربایجان به ایران برای دسترسی به نخجوان از بین می‌رود. اما در پاسخ به آنها باید گفت کشش اقتصادی برای همکاری‌های منطقه‌ای بیشتر از خط آهن است که بخواهد با راه‌اندازی دوباره آن دچار مشکل شود. با برقراری ارتباط زمینی بین جمهوری آذربایجان با نخجوان از طریق خاک ارمنستان، هیچ مشکلی در روابط ایران با آذربایجان و نخجوان پیش نمی‌آید به شرط آنکه مرز استراتژیک مغری در بین ایران و ارمنستان همچنان به صورت قبلی برقرار باشد. جمهوری آذربایجان و ارمنستان به عنوان دو کشور مستقل تا زمانی که جغرافیای سیاسی قفقاز جنوبی را به همان شکلی که پیش از استقلال آنها وجود داشت و در بیانیه آلماتی در دسامبر ۱۹۹۱ به رسمیت شناختند، در عمل محترم بشمارند؛ هیچ مشکلی با ایران نخواهند داشت. بلکه توافق آنها و استقرار صلح مادامی که توافق‌های بین‌المللی را مخدوش نسازد، تضمین کننده صلح و امنیت است و به همین جهت به نفع همه کشورهای منطقه از جمله ایران به شمار می‌رود.
مخالفت کردن بیهوده با برقراری ارتباطات همه جانبه بین دو کشوری که سه دهه جنگ را پشت سر گذاشتند، موجب فاصله گرفتن بیشتر آنها از ایران خواهد شد. در حالی که پیام ایران باید خیلی صریح و روشن به هر دو طرف منتقل شود. ایران جنگ و ناآرامی در قفقاز خواست قدرت های فرامنطقه می‌داند؛ آنها هستند که برای فروش سلاح بیشتر و توجیه حضور نامشروع خود در منطقه، دنبال دامن زدن به اختلاف‌ها بین باکو و ایروان هستند.
بنابراین اگر جمهوری آذربایجان و ارمنستان بتوانند به توافق صلح دست پیدا کنند حتما موجب گسترش همکاری‌های منطقه ای در کلیه زمینه های اقتصادی و امنیتی و سیاسی خواهد شد.
باید توجه داشت که مشکلات بین این دو طرف خیلی عمیق و گسترده است و برای توافق و از آن مهم‌تر اجرای دقیق آن، به زمان بیشتری تا پایان سال ۲۰۲۳ نیاز است. زیرا مشکلات موجود عمیق و چند جانبه است و در نتیجه به سرعت حل نخواهد شد. اما می‌توان گفت ارمنستان و جمهوری آذربایجان بیش از هر زمان دیگر، به برقراری صلح پایدار نزدیک شده‌اند بنابراین برای منافع ایران بهتر است از این نوع همکاری‌ها استقبال کرده و به دنبال کمک به رسیدن به توافق نهایی باشد.
دوستی آذربایجان و ارمنستان در تعارض با منافع ملی ایران نیست. ایران به خوبی در سه دهه گذشته به دو طرف نشان داده است حاضر نیست برای خوشایند طرف مقابل منافع خود را در کشورهای همسایه نادیده بگیرد. به عبارت دیگر بر اساس سیاست مستقل ایران، دوستی و همکاری همزمان با هر دو کشور ارمنستان و جمهوری آذربایجان در دستور کار قرار داشته و ایران به هیچ وجه حاضر نیست منافع یکطرف را فدای منافع طرف مقابل کند.
[۱] خبرگزاری تاس ۴ جون ۲۰۲۳
[۲] شبکه خبری تی.آر.تی ترکیه ۶ جون ۲۰۲۳
[۳] همان
[۴] ایسنا ۴ خرداد ۱۴۰۲
[۵] همان.
