فرصت‌های فرهنگی در پرتوی پیشرفت‌‌ فناوری‌‌های رسانه‌ای

#اختصاصی

به قلم: علی اخوان، دانشجوی دکتری مطالعات روسیه، دانشگاه تهران، کارشناس میز روسیه در سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی

پدیده‌های فرهنگی در گذر زمان همراه با پیشرفت تکنولوژی ظهور و بروز می‌یابند. مشهور است که در زمان اتحاد شوروی، در سالن‌های قطار مترو، جمع کثیری از مردم همراه با خود یک کتاب داشتند و آن را مطالعه می‌کردند. تصویر روزانه جمعیتی که بر صندلی قطار نشسته یا حتی افراد ایستاده‌ای که چشمهایشان را به برگه‌های کاغذ دوخته‌اند و با کنجکاوی، صفحات کتاب را ورق می‌زنند در آن روزها مسئله‌ای عجیب نبود. اما به مرور اوضاع تغییر کرد و امروز، وضع به شکل دیگری است. درست است که سرانه‌ی مطالعه در کشور روسیه وضع نسبتاً مطلوبی دارد و هنوز هم دیدن چنین صحنه‌هایی از مطالعه‌ی مردم در اماکن عمومی، پدیده‌ی غریبی نیست اما رفته‌رفته عنصر مدرنیته کتاب‌ها را از دست بسیاری از مردم قاپید. مدرنیته در ابتدا کنار کمربند مردم دستگاهی به نام واکمن قرار داد که با گذاشتن یک نوار کاست در آن و قرار دادن یک جفت هدفون در گوش و فشردن دکمه‌ی پخش، یک همنشین را با آن‌ها همراه و با صدای خوش و نوای آهنگین خود، مسیر رسیدن به محل کارشان را کوتاه می‌کرد. از این ماجرا به بعد، تصویر مردمی که در سالن قطار، منتظر نشسته بودند دیگر یکدست نیست.

همراه افرادی که کتاب در دست داشتند، جوانانی نیز بودند که خیره به نقطه‌ای نشسته یا ایستاده‌ و یک جفت هدفون در گوش خود فرو کرده بودند و با همنشین خود، اوقات خوشی را می‌گذراندند و مسیر طولانی خود تا محل کارشان را می‌پیمودند. رفته‌رفته، ظاهر این واکمن‌ها تغییر کرد و در حجم‌های کوچکتری با نام دستگاه پخش صوتی عرضه شد و مدتی نیز این پدیده میان مردم رایج بود. اکنون اما واضح است که تلفن‌های همراه هوشمند، پدیده‌ی غالبی شده‌اند. اکنون برای یافتن افرادی که در اماکن عمومی مانند ایستگاه اتوبوس یا مترو در حال مطالعه هستند و با دقت نوک انگشتشان را با زبان خیس می‌کنند و با لذت کتاب را ورق می‌زنند باید کمی بیشتر جستجو کرد. اکنون با جمعیتی سروکار داریم که سرشان را خم کرده‌اند و چشمشان را به صفحه تلفن همراه هوشمند خود دوخته‌اند. در ابتدا این تصویر، باعث تاثر ما می‌شد و افسوس می‌خوردیم از اینکه چرا قدر آن روزهای خوب را ندانستیم. قدیمی‌تر‌ها افسوسشان آشکارتر بود اما در مقابل اقبال روزافزون مردم نسبت به این پدیده‌ی جدید و پرنفوذ، کاری از دستشان بر نمی‌آمد و رفته‌رفته خودشان نیز جزئی از آن جمعیت گوشی به‌دست شدند. همه این مطالب گفته شد برای اینکه به این نکته کلیدی برسیم. شاید لازم باشد قضاوتمان را تغییر دهیم و برای سنجش میزان آگاهی ملت‌ها، تنها به سرانه مطالعه اکتفا نکنیم.

طبیعی است که متناسب با گذر زمان و پیشرفت روزافزون تکنولوژی، پدیده‌های فرهنگی نیز تغییر می‌کنند. امروزه بشر به دنبال کسب حداکثر اطلاعات در کمترین زمان و به ساده‌ترین روش ممکن است. سال گذشته در نمایشگاه کتاب (زمانی که در غرفه بنیاد سعدی مشغول به کار بودم) با یک نویسنده رمان اهل روسیه صحبت کردم. اتفاقاً صحبت من درباره همین موضوع بود. چرا مردم روسیه نسبت به دوران شوروی کمتر کتاب می‌خوانند؟ چرا اقبال عمومی نسبت به رمان‌های بلند کم شده است. او نیز در پاسخ به من گفت که نسل جدید به دلایل مختلف نیاز دارد تا اطلاعات زیادی را در حداقل زمان ممکن کسب کند. مخاطب امروزی وقتی به یک تارنما مراجعه می‌کند و می‌خواهد مطالبی را بخواند ابتدا نگاهی می‌اندازد به بخش «زمان مورد نیاز برای مطالعه»؛ این نوشته در سایت‌های ایرانی نیز زیاد به چشم می‌خورد. مخاطب ابتدا با خود کمی فکر می‌کند که آیا می‌ارزد این زمان را برای خواندن این مطلب اختصاص دهد یا خیر؟ اگر زمان مطالعه زیاد باشد از خواندن آن مطلب صرف‌نظر می‌کند و وقت خود را در جای دیگری صرف می‌کند. بنابراین خواندن رمان‌های چند صد صفحه‌ای دیگر طرفدار سابق را ندارد و کمتر کسی به آن روی می‌آورد. در حال حاضر، تمرکز رسانه‌ها بر ارسال پیام‌های کوتاه با بیشینه‌ی اثربخشی است. البته این موضوع را صد سال پیش نیز چخوف فهمیده بود. این نویسنده‌ی پرآوازه، جمله‌ی معروفی دارد: «اختصار خواهر استعداد است»[۱].

شرکت‌های فناوری نیز به این موضوع اشراف کاملی دارند و در الگوریتم‌های خود، این موضوع را لحاظ کرده‌اند. استوری‌ها و ریلزهای اینستاگرامی[۲] دقیقاً در این راستا طراحی شده‌اند که مطالبی جذاب را در کمترین زمان ممکن به مخاطب خود انتقال دهند. ویدئوهای کوتاه یوتیوب[۳] نیز از این الگوریتم استفاده می‌کنند تا با ارائه‌ی مطالب جذاب کوتاه، مخاطب را با خود همراه کنند. یکی از دلایل محبوبیت این سکوهای دیجیتالی در سال‌های اخیر، همین موضوع است.

تمامی مطالب گفته شده نافی جایگاه رفیع کتاب و کتاب‌خوانی در جوامع نیست اما در جهت اثبات این واقعیت است که ذائقه‌های فرهنگی مخاطبان تغییر کرده است و لازم است تا برای تبلیغات فرهنگی در خارج از کشور، این موضوع مدنظر قرار داده شود. سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی به‌عنوان قرارگاه مرکزی دیپلماسی فرهنگی در خارج از کشور، تاکنون مبادرت به انتشار کتاب‌های گوناگونی کرده است که در جایگاه خود شایسته تقدیر است اما در دنیای امروز، این نکته باید در نظر گرفته شود که بیشتر مردم به‌خصوص نسل جوان به شبکه‌های مجازی و پیام‌های موجز و مزین، علاقه بیشتری نشان می‌دهند. لذا لازم است تا این رویکرد با اتخاذ تدابیری اصلاح شود و ابزارهایی که فضای مجازی در اختیار ما قرار داده است، بیش از پیش مورد توجه سیاست‌گذاران و سیاست‌ورزان فرهنگی قرار گیرد.

آمارها نشان می‌دهد که در سال‌های گذشته، تعداد کاربران شبکه‌های اجتماعی رشد چشمگیری داشته‌اند و این روند رشد، «اکیداً صعودی» بوده است. طبق آمار مرکز استاتیستا[۴]، تعداد کاربران شبکه‌های اجتماعی در دنیا از ۲.۷۳ میلیارد نفر در سال ۲۰۱۷ به ۵.۱۷ میلیارد نفر در سال ۲۰۲۴ رسیده‌اند و پیش بینی می‌شود که این رقم تا سال ۲۰۲۷ به ۵.۸۵ میلیارد نفر برسد. این آمار نشان می‌دهد که در دنیای امروز، شبکه‌های اجتماعی و به طور کلی فضای مجازی دارای ابعاد تأثیرگذار جهانی است و به همین جهت برای موضوع دیپلماسی فرهنگی، نیاز به توجه بیش از پیش به این مقوله داریم.

تعداد کاربران جهانی فضای مجازی (در مقیاس میلیارد نفر)  از سال ۲۰۱۷ و پیش بینی رشد آن تا سال ۲۰۲۷ – استاتیستا

   مطابق نمودار زیر که در مرکز دیتاریپورتال[۵] تهیه شده است، شبکه‌های مجازی پرطرفدار در سال ۲۰۲۵ عبارتند از فیس‌بوک، اینستاگرام، یوتیوب، واتس‌اپ، تیک تاک و… که همه این شبکه‌ها بر ارسال پیام‌های کوتاه ویدئویی تمرکز دارند.

محبوب‌ترین شبکه‌های مجازی در سال ۲۰۲۵ (کاربران فعال ماهانه در مقیاس میلیارد نفر) – دیتاریپورتال

در آمار بعدی که در مرکز اسپروت سوشیال^[۶] تهیه شده است نشان داده شده که ویدئوهای کوتاه محبوب‌ترین محتوا در شبکه‌های مجازی هستند. در جایگاه بعدی، تصاویر، ویدئوهای زنده (لایو) و… قرار دارند.

محبوب‌ترین محتواهای موجود در شبکه‌های مجازی در سال ۲۰۲۵ – اسپروت سوشیال

 نوع دیگری از محتواها که در سال‌های اخیر در میان مخاطبان فضای مجازی پرطرفدار شده‌اند، پادکست‌هایی هستند که از طریق سکوهای متنوعی منتشر می‌شوند. پادکست به فایل‌های صوتی اطلاق می‌شود که دارای محتواهای متنوع است و مخاطبین آن‌ها معمولاً به‌دنبال ارتقای دانش و یا سرگرمی هستند. پادکست‌ها به‌دلیل جذابیت روزافزونی که پیدا کرده‌اند، می‌توانند جایگاه شایسته‌تری در تبلیغات خارجی جمهوری اسلامی ایران داشته باشند. اگر زمانی در ایستگاه متروی کیفسکایا[۷] در شهر مسکو در میان انبوهی از جمعیت که شتابان به سمت محل کار خود می‌رفتند، یک کتاب در دست هر کس مشاهده می‌شد اکنون بیش از کتاب، یک جفت ایرپاد در گوش هر نفر دیده می‌شود که از طریق بلوتوث به یک گوشی هوشمند متصل است و آن گوشی هوشمند با اتصال به اینترنت می‌تواند هزاران پادکست رایگان برای شخص فراهم کنند که آن فرد بتواند همزمان با گوش دادن به آن‌ها به کارهای دیگری بپردازد. این پادکست‌ها با توجه به اینکه با صدای یک گوینده به شخص منتقل می‌شوند می‌توانند احساسات را درگیر کنند و احساس لذت بیشتری فراهم آورند. لحن، مکث و تزریق هیجان با تغییر تن صدا از ویژگی‌های پادکست است که باعث شده مخاطبین، اقبال بیشتری نسبت به آن داشته باشند. محتوای پادکست‌ها معمولاً به‌روز هستند و با کیفیتی مناسب عرضه می‌شوند. همچنین، پادکست‌های صوتی، روند یادگیری را تسهیل می‌کنند. اشاره به نقاط قوت پادکست‌ها به معنی این نیست که کتاب، دیگر جایگاهی میان مردم نخواهد داشت چراکه جایگاه والای کتاب و کتاب‌خوانی بر کسی پوشیده نیست، بلکه این اشارات، مؤید تغییرات جوامع متناسب با مدرنیته است که ما را به این نتیجه می‌رساند که دیگر برای سنجش سطح آگاهی ملت‌ها نمی‌توان فقط به آمارهای مربوط به سرانه‌ی مطالعه اکتفا کرد. مطابق آمار اکسپلودینگ تاپیکس[۸]، مخاطبان پادکست در جهان از سال ۲۰۱۹ تاکنون رشدی اکیداً صعودی داشته‌اند و از ۲۷۴٫۸ میلیون نفر در سال ۲۰۱۹ به ۵۰۴٫۹ میلیون نفر در سال ۲۰۲۴ رسیده‌اند. این روند رشد همچنان ادامه دارد و این نشان می‌دهد که مخاطبان کتاب، رفته‌رفته به محتواهایی همچون پادکست نیز روی آورده‌اند.

شمار مخاطبین پادکست ها در جهان (در مقیاس میلیارد نفر) از سال ۲۰۱۹ تا سال ۲۰۲۴ – اکسپلودینگ تاپیکس

همانطور که گفته شد، میزان آگاهی ملت‌ها را دیگر با متر و معیار کتاب نمی‌توان اندازه‌گیری کرد بلکه محتواهای دیگری نظیر ویدئوهای مفید و آموزنده و پادکست‌ها نیز در افزایش آگاهی مردم دنیا دخیلند.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

 همزمان با پیشرفت تکنولوژی ابزارهای جدیدی نیز در دنیا ظهور و بروز می‌یابند که می‌توانند به‌عنوان ابزار تبلیغات فرهنگی نیز به کار گرفته شوند. شناخت این ابزار و شیوه‌ی تأثیر آن‌ها بر فرهنگ ملل، نقش به سزایی در اتخاذ تصمیمات درست فرهنگی دارد. در قرن گذشته، کتاب به‌عنوان مهم‌ترین ابزار ارتقای آگاهی ملل محسوب می‌شد اما امروزه، ابزارهای دیگری در اختیار مردم جهان است که می‌تواند مفاهیم را به افراد منتقل کند. در دنیای امروز، مردم به‌دنبال بیشینه‌سازی بازدهی با صرف زمان کمتر هستند بنابراین محتواهای کوتاه و فشرده برای جهان امروز، جذاب‌تر است. طبق بررسی‌های آماری بیش از هر محتوای دیگری، مخاطبین به ویدئوهای کوتاه اقبال دارند. پادکست‌های کوتاه نیز می‌تواند محتوای جذابی برای مخاطبین فرهنگی باشد. آمار نیز نشان می‌دهد که مخاطبین پادکست در دنیا رشد روزافزون دارند. یکی از فعالیت‌هایی که رایزنان فرهنگی می‌توانند آن را مورد بررسی قرار دهند، ترجمه پادکست‌های ایرانی به زبان مقصد به‌شکل مستمر و مداوم است.

منابع و مآخذ:

مطالب ارائه شده، حاصل مطالعه، بررسی و تحلیل شخصی با استفاده از سند و آمار زیر می باشد:

• Statista
• Datareportal
• Sproutsocial
• Exploding Topics

[۱] Короткость –  сестра таланта

[۲] Instagram reels / Instagram stories

[۳] Youtube shorts

[۴] Statista

[۵] Datareportal

[۶] Sproutsocial

[۷] Kievskaya metro station \ Станция метро Киевская

این ایستگاه مترو، یکی از زیباترین ایستگاه های مترو در جهان است که در مرکز شهر مسکو واقع شده است و به دلیل موقعیتی که در خطوط متروی مسکو دارد، محل تقاطع خطوط زیادی است و تردد در این ایستگاه بالاست.

[۸] Exploding Topics