#اختصاصی
به قلم: پریسا پارسا، دانش آموخته ی کارشناسی ارشد روابط بین الملل، دانشگاه علامه طباطبایی
جنوب آسیا منطقهای حساس و مشتمل بر هند، پاکستان، افغانستان، بنگلادش، سریلانکا، مالدیو، بوتان و نپال میباشد. این منطقه همواره صحنه تضادهای درونی و تعارضات ژئوپلیتیکی بوده و به همین دلیل تحلیلگران کوشیدهاند از طریق کاربست دامنهای از برداشتهای گوناگون چون، در آستانه تبدیل شدن به قلمرویی ژئواستراتژیک، یا هلال بی ثباتی ژئواستراتژیک، انعکاس دهنده شرایط پیچیده آن باشند. در این شرایط تمرکز بر نقش ایران و هند در چارچوب الگوهای متصور معطوف به نظم امنیت منطقهای برای فهم ضروریات تحلیلهای متصور به شدت راهگشا خواهد بود. از یک سو، سابقه نقشآفرینی هند در چارچوب نظم شکننده امنیت منطقه جنوب آسیا، به دهههای گذشته بازگشته و متناسب با توسعه و تعمیق ابعاد کمی و کیفی منابع قدرت دهلی و چگونگی دغدغههای اقتصادی و امنیتی منطقهای آن، این منطقه از موقعیت حساستری در دکترین استراتژیک هند برخوردار شده است. همچنین، دامنه ملاحظات امنیتی ایران نیز بیش از گذشته متوجه تحولات درونی منطقه و الگوی نقشآفرینی بازیگران درون / برون منطقهای شده است. با توجه به این موضوع به بررسی وجه تفاوت و تشابه الگوی نقشآفرینی هند و ایران در منطقه آسیای جنوبی پرداخته میشود.
با توجه به اهمیت آسیای جنوبی برای ایران و هند وجه مشترک الگوی رفتاری ایران و هند در منطقه آسیای جنوبی ضرورت نقش آفرینی نفوذ گذار بوده است. اما درمورد وجه تفاوت باید اذعان نمود که الگوی رفتاری هند در منطقه متاثر از جهت گیری نقش آفرینی در فضای رقابت یا همکاری با قدرتهای بزرگ بوده است. در واقع هند به عنوان یکی از قدرتهای بزرگ، سیاست منطقهای خود را بر مبنای رقابت یا همکاری با دیگر قدرتهای بزرگ در این منطقه تنظیم میکند. برای هند، هدف تثبیت موقعیت قدرت منطقهای برای تضمین امنیت سرزمینی و همچنین ایجاد یک سکوی پرش محکم برای تبدیل شدن به یک قدرت جدید در جهان است. بر همین اساس منطقه جنوب آسیا جایگاه مهمی در دکترین استراتژیک هند دارد و دهلی نو در جهت برطرف کردن این تهدیدات نظامی، اقدام به شکل دادن اشکال متفاوتی از همکاری بین هند و همسایگان خود کرده است. این همکاری دو جانبه هند و همسایگان بعدها میتواند مبنای شکلگیری امنیت منطقهای باشد. همچنین مسئله خیزش نظامی و اقتصادی چین دو کشور هند و آمریکا را که در منطقه جنوب آسیا و اقیانوس هند دارای منافع مشترکی هستند، به همکاری راهبردی با یکدیگر ترغیب کرده است. از سوی دیگر هند بزرگترین قدرت نظامی -اقتصادی این منطقه است و چین نیز به عنوان یکی از بزرگترین قدرتهای نظامی -اقتصادی جهان همجوار این منطقه است. اهمیت چند بعدی این منطقه به قدری گسترده است که دو کشور چین و هند پیوسته میکوشند با استفاده از تمام ابزارها و فرصتهای موجود در جنوب آسیا به برتری دست یابند. و نظم منطقهای در جنوب آسیا را بر اساس منافع خود شکل دهند. و رقابت این دو کشور در این منطقه حالتی امنیتی به خود گرفته است. در واقع ماهیت این رقابت بر این مبنا است که به دلیل رشد و توسعه چین، هند احساس تهدید کرده و در جست و جوی تقویت پیوندها با دیگر رقبای چین و شرکای خود است. به عبارت دیگر، هند که در همسایگی این کشور قرار داشته و به قدرت اقتصادی و تواناییهای نظامی آن واقف است، گسترش نفوذ این کشور را تهدیدی علیه خود تلقی میکند. اما سیاست منطقهای ایران برخلاف هند از متغیر مزیت ژئوپلیتیک اثر پذیرفته است. شاید رد پای ایران در این منطقه چندان عمیق نباشد، اما در حال تغییر و تحول است. ایران سعی دارد که از فرصتهای حاصل از موقعیت ژئوپلیتیکی خود در منطقه برای نقش آفرینی استفاده کند که این رویدادهای ژئوپلیتیکی میتواند چشم انداز ایران در این منطقه را پیش از پیش تقویت کند. بنابراین در رابطه با وضعیت و موقعیت سرزمینی ایران برای گسترش روابط منطقهای با کشورهای آسیای جنوبی، میتوان از مفهوم وابستگی ژئوپلیتیکی استفاده کرد. وابستگی منافع و اهداف ملی یک کشور یا بازیگر سیاسی به ارزشها و مزیتهای جغرافیایی کشورها و بازیگران سیاسی دیگر، وابستگی ژئوپلیتیکی گفته میشود. حکومتها و دولتها تلاش میکنند سطح وابستگی ژئوپلیتیکی خود به دیگر بازیگران را کاهش دهند و در شرایط اجتناب ناپذیر از ابزارها و سازوکارهای تعادل بخش بهره ببرند. و وابستگی دیگر واحدهای سیاسی را به خود افزایش دهند. مزیتهای ژئوپلیتیکی و جغرافیایی از طیف گستردهای برخوردارند، برخی از آنها عبارتند از: مسیر و راه گذار ارتباطی، بندرگاه، منبع تامین انرژی، منابع آب، بازارهای صادراتی، پایگاه دفاعی و نظامی، مراکز و موسسات علمی، فرهنگی، تاریخی، دینی. بنابراین موقعیت ژئوپلیتیک ایران میتواند منافع اقتصادی و سیاسی ایران را گسترش دهد.
در نتیجه وجه مشترک الگوی رفتاری ایران و هند در منطقه آسیای جنوبی به «ضرورت نقش آفرینی نفوذ گذار» برمیگردد اما وجه تفاوت در این است که الگوی رفتاری هند در منطقه متاثر از جهت گیری «نقش آفرینی در فضای رقابت یا همکاری با قدرتهای بزرگ» بوده و سیاست منطقهای ایران نیز از متغیر مزیت ژئوپلیتیک اثر پذیرفته است.
