نقش تهدیدات هسته‌‌ای روسیه در جنگ با اوکراین

#اختصاصی

به قلم: مهدی نوری چورتی؛ دانشجوی دکتری مطالعات روسیه و پژوهشگر میهمان ایراس

مقدمه

سازمان ملل هشدار داد که خطر استفاده از تسلیحات هسته‌ای در بالاترین میزان خود از زمان تاریک‌ترین روزهای جنگ سرد بوده است. در اکتبر ۲۰۲۲، جو بایدن، رئیس جمهور ایالات متحده، درباره “چشم انداز آرماگدون” هشدار داد (۱).  تهدیدات هسته‌ای روسیه زیربنای هر مرحله از درگیری بوده است. ارزیابی تهدیدات هسته‌ای روسیه و پاسخ‌های بین‌المللی به آنها، می‌تواند سیگنال‌های آینده روسیه و پیامدهای سیاست آن را روشن کند. در حالی که نمی‌توان به طور قطع نیت پوتین را تشخیص داد، تحلیل لفاظی‌های کرملین برای ارزیابی احتمال استفاده از هسته‌‌ای در آینده بسیار مهم است.

روسیه دارای بزرگترین زرادخانه هسته‌‌ای در جهان است .از ماه مه ۲۰۲۳، روسیه در انبارهای هسته‌‌ای خود تقریباً دارای ۴۴۸۹ کلاهک هسته‌‌ای فعال برای استفاده در طیف وسیعی از موشک‌های بالستیک قاره پیما، زیردریایی‌ها، بمب افکن‌ها و سایر سیستم‌های حمل و نقل غیراستراتژیک بوده است.

مهم‌ترین بخش‌های دکترین هسته‌‌ای روسیه شامل موارد ذیل است: ۱٫ دریافت اطلاعات موثق در مورد پرتاب موشک‌های بالستیک علیه روسیه یا متحدانش؛ ۲٫ استفاده از سلاح‌های هسته‌‌ای یا سایر سلاح‌های کشتار جمعی   (WMD)  علیه روسیه یا متحدانش؛ ۳٫ حملات علیه زیرساخت فرماندهی، کنترل و ارتباطات هسته‌‌ای روسیه؛ ۴٫ تجاوز به روسیه با تسلیحات متعارف به گونه‌ای که “موجودیت” دولت روسیه را تهدید‌ ‌کند.

مستقل از دکترین اعلامی خود، کرملین‌ می‌تواند ابتدا از تسلیحات هسته‌‌ای در یک درگیری برای کنترل تشدید تنش و نشان دادن تصمیم خود استفاده کند.

کارشناسان مدت‌هاست که درباره ابهامات دکترین روسیه و شرایط استفاده پوتین از سلاح‌های هسته‌ای بحث کرده‌اند. تا فوریه ۲۰۲۲، این بحث‌ها عمدتاً آکادمیک بود، اما تهاجم روسیه به اوکراین، فوریت این ملاحظات را افزایش داده است. با توجه به خطراتی که پوتین در تلاش‌های خود برای به دست آوردن کنترل سیاسی بر اوکراین متحمل شده است، این امکان وجود دارد که او معتقد باشد که شکست تهدیدی برای “واقعیت” حکومت او باشد.

بحث و بررسی

حمله روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲ به دنبال چندین تلاش ناموفق برای اعمال کنترل سیاسی بر این کشور بود. منشأ مناقشه کنونی در زمستان ۲۰۱۳-۲۰۱۴ است. در دسامبر ۲۰۱۴، پوتین رئیس جمهور اوکراین، ویکتور یانوکوویچ، طرفدار روسیه را تحت فشار قرار داد تا مسیر مشارکت با اتحادیه اروپا را به نفع توافق با کرملین برای کمک ۱۵ میلیارد دلاری و قیمت ارزان‌تر انرژی کنار بگذارد.

اعتراضات به تصمیم یانوکوویچ او را در فوریه ۲۰۱۴ مجبور به فرار از کشور کرد. پوتین با تصرف کریمه و ارائه حمایت نظامی از جدایی‌طلبان در دونباس به این امرپاسخ داد. بین سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۲، خطوط مقدم در دونباس تا حد زیادی ثابت بود، اما روابط اوکراین با غرب قوی‌تر شد، همانطور که ارتش اوکراین قوی‌تر شد. کرملین به طور فزاینده‌‌ای در مخالفت خود با پیوندهای اوکراین با ناتو حساس‌تر است.

پیش از تهاجم فوریه ۲۰۲۲، روسیه چندین خواسته از ایالات متحده و ناتو مطرح کرد:
۱٫ گسترش ناتو را متوقف کنید.
۲٫ از روسیه برای رزمایش ناتو در اروپای شرقی مجوز بگیرید.
۳٫ خروج نیروهای ناتو از کشورهای سابق عضو پیمان ورشو.
۴٫ تسلیحات هسته‌‌ای آمریکا را از اروپا خارج کنید.

رهبران ائتلاف در مقابل پاسخ دادند که در حالی که درهای دیپلماسی باز است، تمایلی به بحث درباره بستن درهای ناتو به روی اعضای جدید ندارند. بلینکن‌ می‌گوید: «اصول اساسی وجود دارد که ما متعهد به حمایت و دفاع از آنها هستیم، از جمله حق حاکمیت و تمامیت ارضی اوکراین و حق دولت‌ها برای انتخاب ترتیبات امنیتی و اتحاد خود» (۲).

در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲، پس از ماه‌ها تقویت نظامی و در پی یک تمرین هسته‌ای بزرگ، پوتین حمله‌‌ای تمام‌عیار به اوکراین را آغاز کرد. هدف از این حمله، سرنگونی دولت ولادیمیر زلنسکی طرفدار غرب در عرض ۷۲ ساعت بود. هنگامی که نیروهای روسی از مرز اوکراین عبور کردند، ولادیمیر پوتین اولین تهدید از بسیاری از تهدیدات ضمنی علیه مداخله مستقیم ناتو در درگیری را صادر کرد .در مرحله اولیه جنگ، رهبران غربی به دنبال متعادل کردن تلاش‌ها برای مجازات روسیه و حمایت از اوکراین برای اجتناب از تشدید تنش بودند. برای انجام این کار، غرب رویکردی افزایشی را در پیش گرفت که در آن دولت‌های غربی به تدریج میزان و پیچیدگی کمک به اوکراین را افزایش دادند. نیروهای روسی پس از ناکامی در حمله به کیف، حمله‌‌ای را در دونباس آغاز کردند. در ۲۷ فوریه ۲۰۲۲، پوتین نیروهای هسته‌‌ای روسیه را در “آمادگی جنگی بالا” قرار داد. پوتین مدعی شد که این تصمیم پاسخی به «تحریم‌های غیرقانونی» و «اظهارات تهاجمی» مقامات ارشد کشورهای عضو ناتو است. پوتین در سخنرانی خود در این مورد‌ می‌گوید: «می‌بینید که کشورهای غربی نه تنها اقدامات غیردوستانه اقتصادی علیه کشور ما انجام‌ می‌دهند. اما مقامات ارشد کشورهای پیشرو ناتو در اظهارات تهاجمی علیه کشور ما افراط‌ می‌کنند. بنابراین، به وزیر دفاع و رئیس ستاد کل ارتش دستور می‌دهم که نیروهای بازدارنده ارتش روسیه را در حالت آماده باش رزمی بالا قرار دهند» (۳). اهمیت نظامی این تغییر در وضعیت هشدار نامشخص بود. مقامات آمریکایی اعلام کردند که معنای این اعلامیه را به طور کامل درک نکرده‌اند و هیچ تغییری در موضع هسته‌‌ای روسیه مشاهده نکرده اند. برخی از کارشناسان حدس‌ می‌زنند که روسیه ممکن است شبکه فرماندهی و کنترل خود را به وضعیت بالاتری از آمادگی برساند، اگرچه این نظریه هرگز تأیید نشد. اعلام پوتین در مورد این وضعیت هشدار ویژه و محکومیت فوری مقامات کاخ سفید و ناتو را به‌عنوان اقدامی «تحریک‌آمیز»، «خطرناک» و «افزایش خطر اشتباه محاسباتی» به دنبال داشت.

در طول مرحله اولیه جنگ، روسیه از ترکیبی از تهدیدها و سیگنال‌ها از طریق تمرین‌ها، آزمایش‌ها و به‌روزرسانی‌های نوسازی هسته‌ای برای هشدار به ناتو نسبت به مداخله مستقیم در اوکراین استفاده کرد. مقامات روسی به دکترین هسته‌‌ای روسیه اشاره‌های مکرری کردند، هم به عنوان راهی برای انکار استفاده روسیه از سلاح‌های هسته‌‌ای و هم برای ایجاد ابهام در مورد اینکه آیا شرایط اوکراین‌ می‌تواند استفاده هسته‌‌ای را توجیه کند یا خیر. مقامات غربی علناً اعلام کردند که استفاده روسیه از تسلیحات هسته‌ای یا سایر سلاح‌های کشتار جمعی باعث واکنش ناتو خواهد شد، اما ماهیت این پاسخ را روشن نکردند.

مقامات روسیه در ماه اوت ۲۰۲۳ همزمان با کنفرانس بازنگری معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌‌ای (NPT) یک حمله دیپلماتیک را آغاز کردند. رهبران روسیه، از جمله پوتین، بارها اعلام کردند: “در جنگ هسته‌‌ای هیچ برنده‌‌ای وجود ندارد و هرگز نباید راه اندازی شود.” کرملین لفاظی‌های تهدیدآمیز خود را در سپتامبر از سر گرفت، پس از آن که کنفرانس به دلیل مانع تراشی روسیه نتوانست سند توافقی ارائه کند.  لفاظی‌های روسیه با پیشروی نیروهای اوکراینی تشدید شد. رمضان قدیروف، رئیس جمهوری چچن، خواستار استفاده روسیه از سلاح‌های هسته‌ای تاکتیکی در اوکراین شد و مقامات وزارت خارجه روسیه نسبت به خطرات هسته‌ای ناشی از کمک غرب به اوکراین هشدار دادند. شاید به دنبال وادار کردن غرب به محدود کردن حملات متقابل اوکراین، مقامات روسی همچنین نشان دادند که روسیه می‌تواند از سلاح‌های هسته‌ای برای دفاع از سرزمین‌های ضمیمه شده در اوکراین استفاده کند.

با بدتر شدن وضعیت میدان جنگ روسیه در ماه اکتبر، روایت روسیه روی تهدید بمب کثیف اوکراینی متمرکز شد. از ۲۳ اکتبر، مقامات روسی یک کمپین اطلاعاتی با شدت بالا را پیرامون این روایت به راه انداختند. سرگئی شایگو، وزیر دفاع روسیه و والری گراسیموف، رئیس ستاد ارتش روسیه با همتایان خود در ایالات متحده و بریتانیا تماس گرفتند تا در مورد تهدید ادعایی بمب کثیف گفتگو کنند، در حالی که سفیر روسیه در سازمان ملل متحد نامه‌‌ای به دبیرکل سازمان ملل نوشت. وزارت دفاع روسیه نیز از آمادگی برای عملیات در یک محیط رادیواکتیو خبر داد. کارشناسان غربی‌ می‌ترسیدند که این روایت ممکن است برای ایجاد بهانه‌‌ای برای استفاده هسته‌‌ای یا پوششی برای یک عملیات با پرچم دروغین باشد. رهبران غربی تهدیدهای روسیه را محکوم کردند و علناً نسبت به عواقب شدید استفاده هسته‌ای هشدار دادند، در حالی که به طور خصوصی تهدیدهای مشابهی را برای همتایان روسی صادر کردند.

با این حال، ایالات متحده ناتو ماهیت پیامدهای استفاده هسته‌ای را مشخص نکردند. راجنات سینگ، وزیر دفاع هند، طی تماسی با شایگو در ۲۶ اکتبر، به همتای روسی خود در مورد استفاده از سلاح هسته‌ای هشدار داد و تاکید کرد که استفاده از هسته‌ای «برخلاف اصول اولیه بشریت است».  هشدارهای روسیه در مورد بمب کثیف اوکراینی همزمان با رزمایش‌های هسته‌ای روسیه در مقیاس بزرگ و به دنبال هشدارهایی مبنی بر اینکه حملات به سرزمین‌های ضمیمه شده می‌تواند منجر به استفاده هسته‌ای شود، انجام شد.

ادعاهای روسیه مبنی بر اینکه اوکراین و شرکای غربی‌اش ممکن است با استفاده از تجهیزات هسته‌‌ای یا رادیولوژیکی “تحریک” انجام دهند، چیز جدیدی نیست. روایت بمب کثیف یا سلاح هسته‌ای اوکراینی به ابتدای تهاجم بازمی‌گردد. با این حال، این بار ادعاها درباره بمب کثیف متفاوت بود. نه تنها تعداد ادعاها افزایش یافت، بلکه به نظر می‌رسید هماهنگی در پیام‌رسانی و نشانه‌ای از قریب‌الوقوع بودن این اقدام تحریک‌آمیز وجود دارد. مقامات کرملین این هشدارها را در حالی صادر کردند که ارتش روسیه با شکست‌هایی در برخی جبهه‌ها روبه‌رو شد و این نگرانی را در غرب و در سطح بین‌المللی ایجاد کرد که روسیه ممکن است از سلاح‌های هسته‌ای تاکتیکی برای جلوگیری از شکست استفاده کند. در مقاله‌‌ای در ماه نوامبر نیویورک تایمز گزارش شد که رهبران نظامی روسیه در ماه اکتبر در مورد شرایط استفاده از سلاح هسته‌‌ای بحث کردند، اگرچه این گفتگوها با حضور رئیس جمهور پوتین انجام نشد. این واقعیت که مقامات هندی و در نهایت چینی برای اولین بار در این دوره علناً با استفاده از سلاح هسته‌‌ای مخالفت کردند، گواهی بر میزان نگرانی بین‌   المللی در این دوره است.

در دسامبر ۲۰۲۲، نیروهای روسی حملاتی را در سراسر خط مقدم در شرق اوکراین آغاز کردند. این فشار، همراه با یک کمپین اعتصابی مداوم علیه زیرساخت‌های انرژی اوکراین، دستاوردهای محدودی با هزینه‌های هنگفت در طول زمستان و بهار داشت. پس از یک دوره سیگنال‌های کاهش تنش در نوامبر، مقامات روسیه هشدارهای هسته‌‌ای خود را از سر گرفتند. این تهدیدها بر تامین مهمات اورانیوم ضعیف شده در حملات علیه کریمه و سرزمین روسیه، تلاش برای بازپس گیری کریمه و احتمال شکست روسیه متمرکز بود. پوتین در ۲۱ فوریه ۲۰۲۳ با هشدار به غرب اعلام کرد که مشارکت روسیه در معاهده استارت جدید را تعلیق خواهد کرد. در ۲۵ مارس زمانی که پوتین اعلام کرد روسیه سلاح‌های هسته‌‌ای تاکتیکی را در بلاروس مستقر خواهد کرد، چشم انداز هسته‌‌ای دوباره تغییر کرد. مسکو و مینسک پیش از این مقدمات استقرار را فراهم کرده بودند. الکساندر لوکاشنکو، رئیس‌جمهور بلاروس در فوریه ۲۰۲۲ قانون اساسی کشور را برای حذف وضعیت غیرهسته‌ای آن اصلاح کرد و پوتین در ژوئن ۲۰۲۲ موافقت کرد که سیستم‌های ارسال با قابلیت دوگانه را در اختیار بلاروس قرار دهد.

اعلامیه ماه مارس پوتین با واکنش انتقادی اما محدود غرب مواجه شد. پوتین در توجیه خود برای استقرار تسلیحات هسته‌‌ای در بلاروس، به ماموریت هسته‌‌ای در حال انجام ناتو به عنوان سابقه و توجیه اشاره کرد.  اگرچه مقامات روسی از اواخر سال ۲۰۲۲ تا اواسط سال ۲۰۲۳ به لفاظی‌های تهدیدآمیز هسته‌‌ای خود ادامه دادند، اما فوریت و شدت این سیگنال‌ها در مقایسه با سپتامبر و اکتبر ۲۰۲۲ کمرنگ تر شد. به دنبال این رویدادها، اگرچه مقامات غربی همچنان درباره عواقب شدید استفاده از سلاح هسته‌ای هشدار می‌دادند، اما به طور فزاینده‌ای به کاهش خطر اشاره کردند. در غیاب تهدیدات هسته‌ای تهاجمی‌تر، روسیه ریسک را با ابزارهای دیگری افزایش برد. کرملین تنها معاهده کنترل تسلیحات استراتژیک بین روسیه و ایالات متحده را به تعویق انداخت و اعلام کرد که قصد دارد تسلیحات هسته‌‌ای را در یک کشور شریک نیمه باثبات مستقر کند که قبلاً باعث تنش با ناتو شده بود.

در این مرحله از درگیری، روسیه مستقیم‌تر نظم هسته‌ای را به چالش کشید، از جمله از طریق تعلیق مشارکت خود در کنترل تسلیحات. تهدیدات و لفاظی‌های هسته‌ای کرملین با تحولات میدان نبرد مرتبط است و به نظر می‌رسد قصد دارد از مداخله و حمایت غرب از اوکراین جلوگیری کند.

نتیجه گیری

ارسال علائم از سوی روسیه در مورد خطر آغاز یک جنگ هسته‌ای در ابتدا موفقیت محدودی در دستیابی به این اهداف خود داشته است، زیرا حمایت ایالات متحده و ناتو از اوکراین از زمان شروع جنگ به طور فزاینده‌‌ای افزایش یافته است. اما تهدیدات هسته‌ای روسیه باید جدی گرفته شود، زیرا اگر نیروهایش با شکست مواجه شوند، روسیه می‌تواند استفاده از سلاح هسته‌ای را در نظر بگیرد. واکنش غرب به تهدیدهای روسیه، حمایت ظریف از اوکراین را با نیاز به اجتناب از تشدید تنش و استفاده هسته‌ای متعادل کرده است. الگوها و روندها در سیگنال‌دهی هسته‌ای روسیه و غرب از زمان آغاز جنگ، فرصت‌هایی را برای ایالات متحده و ناتو برای ادامه برقراری این تعادل نشان می‌دهد.

تسلیحات هسته‌‌ای روسیه سایه دائمی بر جنگ در اوکراین بوده است. به نظر‌ می‌رسد روسیه برای جلوگیری از مداخله و حمایت غرب از اوکراین به آنها اتکا کرده است. روسیه همچنین زمانی که با شکست‌های میدان جنگ مواجه شده است، تلاش کرده است تا ریسک استفاده از سلاح  هسته‌‌ای را به عنوان تهدید استفاده کند. کرملین احتمالاً به استفاده از تهدیدات هسته‌‌ای برای تأثیرگذاری بر رفتار غرب ادامه خواهد داد.

شکست ارتش روسیه در اوکراین بعید به نظر‌ می‌رسد و هیچ دلیلی وجود ندارد که انتظار تشدید تنش هسته‌‌ای در آینده نزدیک را داشته باشیم. با این حال، ادامه نظارت و تجزیه و تحلیل سیگنال‌های هسته‌ای روسیه برای درک و کنترل خطرات استفاده از سلاح هسته‌ای با ادامه جنگ حیاتی خواهد بود.

منابع

(۱) – Joe Biden, President of the United States, October 6, 2022.

(۲) – Antony Blinken, U.S. Secretary of State, January 26, 2022 .

(۳) -​​Vladimir Putin, President of Russia, February 27th, 2022.