نگاهی به  روابط تهران-مسکو در دولت چهاردهم

#اختصاصی

به قلم: مهدی نوری چورتی؛ دانشجوی دکتری مطالعات روسیه و پژوهشگر ایراس

روابط ایران و روسیه در دوره ریاست‌جمهوری مسعود پزشکیان به عنوان یک موضوع کلیدی در سیاست خارجی ایران مطرح است. این روابط که در سال‌های اخیر به دلیل رویکرد “نگاه به شرق” تقویت شده، با چالش‌ها و فرصت‌های جدیدی روبروست.

دیدار ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه و مسعود پزشکیان رئیس‌جمهور ایران در حاشیه نشست بین‌المللی «ارتباط متقابل زمان‌ها و تمدن‌ها-مبنای صلح و توسعه»» که در عشق‌آباد ترکمنستان برگزار شد، این اولین دیدار بین دو رهبر از زمان روی کار آمدن پزشکیان به عنوان رییس جمهور ایران بود. یوری اوشاکوف، مشاور رئیس جمهور روسیه به خبرنگاران گفت که این رویداد نه تنها برای بحث در مورد مسائل دوجانبه، «بلکه برای رسیدگی به بحران به سرعت در حال تشدید در خاورمیانه نیز مهم است». (۱)

در ابتدا قرار بود اولین دیدار پوتین با پزشکیان در اجلاس بریکس در کازان برگزار شود. ایران امسال به عضویت کامل این سازمان درآمد و پزشکیان ماه گذشته دعوتنامه حضور در این رویداد را پذیرفت. این بدان معناست که دو رهبر در هفته آینده دوباره با هم دیدار خواهند کرد. با این حال کنفرانس عشق آباد نیز قابل توجه بود. پوتین از دیدار شخصی با پزشکیان ابراز خرسندی کرد و خاطرنشان کرد که مسکو و تهران در مورد بسیاری از مسائل جهانی دیدگاه های مشابهی دارند. در ایران نیز بسیاری از رسانه ها خاطرنشان کردند که این دیدار علی‌رغم تلاش‌های غرب برای خنثی کردن همکاری‌های ایران و روسیه موجب تقویت روابط دو ملت شد.

با این حال، چند ساعت پس از این نشست، مشخص شد که اتحادیه اروپا تحریم‌های جدیدی را علیه ایران به دلیل انتقال احتمالی موشک‌های بالستیک تهران به روسیه اعمال خواهد کرد. علیرغم این واقعیت که هم مسکو و هم تهران بارها استفاده از تسلیحات ایران در درگیری اوکراین را تکذیب کردند، اتحادیه اروپا هیچ مدرکی برای حمایت از این ادعاها ارائه نکرد و بروکسل به تصمیم خود برای اعمال تحریم‌های جدید در ۱۴ اکتبر ادامه داد.

در روز دیدار پوتین و پزشکیان، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا نیز تحریم‌های جدیدی را علیه ۱۶ شرکت و ۲۳ کشتی نفتکش فعال در تجارت نفت ایران اعلام کرد. جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی آمریکا خاطرنشان کرد که تحریم‌های جدید پاسخی به حملات موشکی ایران علیه اسرائیل است.

علی‌رغم اینکه دیدار پوتین و پزشکیان حدود یک ساعت به طول انجامید و بیشتر جنبه مقدماتی داشت، اما تا حدی مفید بود. رهبر روسیه از رئیس جمهور ایران دعوت کرد تا برای یک سفر رسمی به مسکو بیاید، پیشنهادی که پزشکیان با آن موافقت کرد.

پزشکیان پس از گفتگو با پوتین گفت که ایران و روسیه برای تسریع در پروژه‌های نفت و گاز توافق کردند. پزشکیان با تاکید بر راهبردی بودن و صمیمانه بودن روابط ایران و روسیه، با اشاره به اینکه همکاری‌ها در زمینه‌های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی همواره در حال بهبود است، بر حفظ این روند تاکید کرد. پزشکیان با بیان اینکه ایران و روسیه ظرفیت‌های متقابل و مکمل خوبی دارند و می‌توانند به یکدیگر کمک کنند، افزود: مواضع ما در دنیا خیلی نزدیک‌تر از دیگران به یکدیگر است. (۲)

پزشکیان بر تعهد تهران به نهایی کردن توافقات دوجانبه در اجلاس آتی بریکس تاکید کرد. وی همچنین وضعیت خاورمیانه را پیچیده توصیف کرد و خاطرنشان کرد: اوضاع در منطقه بحرانی است و آمریکا و کشورهای اروپایی دلشان نمی‌خواهد منطقه آرام باشد. (۳)

موضع گیری روسیه در مورد کریدور زنگزور در ماه های اخیر روابط ایران و روسیه را وارد چالش جدیدی کرده بود. ایران به شدت با ایجاد کریدور زنگزور مخالفت کرده و آن را تهدیدی برای منافع خود می‌داند. این موضع گیری با شروع ریاست جمهوری مسعود پزشکیان انجام شد. همین چند هفته پیش، بسیاری از کارشناسان (به ویژه کارشناسان غربی) وضعیت کنونی روابط روسیه و ایران را منفی ارزیابی کرده بودند و معتقد بودند که این روابط رو به وخامت است. حتی برخی ناظران سیاسی معتقد بودند که همکاری روسیه و ایران به پایان رسیده است، زیرا پزشکیان سیاستمداری اصلاح طلب است که خواستار تجدید تماس با غرب و احیای توافق هسته‌ای در ازای لغو تحریم‌های کلان علیه تهران شده است. با این حال، ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور فقید ایران، که از اصول‌گرایان میانه‌رو به شمار می‌رفت، نیز از آمریکا و اروپا خواسته بود که به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام یا همان توافق هسته‌ای ایران) بپیوندند و تحریم‌ها را لغو کنند.

در آن زمان، دیپلمات‌های ایرانی در حال مذاکره با همتایان غربی خود در قلمرو بی‌طرف بودند، اما این مذاکرات هیچ نتیجه‌ای نداشت. پزشکیان در دیدار با پوتین گفت که تهران می تواند با اجرای همه توافقات با همسایگان خود، به ویژه روسیه و شرکای منطقه‌ای، تاثیر منفی تحریم‌ها را به میزان قابل توجهی کاهش دهد.

روابط روسیه و ایران در حال حاضر به دلیل مدیریت جدید در تهران در حال  تنظیم مجدد است. این تعجب‌آور نیست، زیرا زمانی که یک دولت جدید در هر کشوری به قدرت می رسد، همیشه تغییرات خاصی در ارتباطات و رویکردهای جدید وجود دارد. ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست و پزشکیان به صراحت گفته است که روسیه جایگاه ویژه‌ای برای ایران دارد و یک شریک کلیدی است. ایران همچنین متعهد به امضای توافقنامه مشارکت راهبردی جامع با روسیه است.

تحلیلگران سیاسی در ایران بر این باورند که مذاکرات اخیر در عشق آباد می تواند گام مهمی در جهت ایجاد نگاه جدیدی از روابط با روسیه باشد که می تواند در مقابل غرب قرار گیرد. تهران همچنین بر این باور است که تلاش‌های مشترک روسیه و ایران می‌تواند چارچوب امنیتی جدیدی ایجاد کند و همکاری پایدار را تقویت کند که بر فرآیندهای ژئوپلیتیک منطقه‌ای و جهانی تأثیر می‌گذارد.

در دیدار با پزشکیان، پوتین همچنین به روابط اقتصادی روسیه و ایران پرداخت و به روند مثبت در تجارت متقابل اشاره کرد. وی افزایش حجم مبادلات تجاری در سال جاری را تصدیق کرد، اگرچه هنوز کمتر از شاخص های ۲۰۲۲ است. حجم مبادلات تجاری روسیه و ایران در سال ۲۰۲۳ با ۱۷٫۳ درصد کاهش به ۴ میلیارد دلار رسید (سال ۲۰۲۲ یک سال رکورد بود و حجم مبادلات تجاری بالغ بر ۵ میلیارد دلار بود). با این حال، کالاهای ایرانی همچنان در حال گسترش حضور خود در بازار روسیه هستند. انتظار می رود با شروع به کار سیستم پرداخت میر روسیه در ایران (که تا ژانویه ۲۰۲۵ پیش بینی می‌شود) وضعیت به طور قابل توجهی بهبود یابد. پزشکیان در ادامه دیدار با پوتین، همکاری‌های روسیه و ایران را سازنده خواند و از توافق‌هایی برای تسریع در پروژه‌های گاز، راه‌سازی و راه‌آهن، آب و سایر ابتکارات در حوزه‌های انرژی، پتروشیمی و برق خبر داد.

دیدار روسای جمهور روسیه و ایران برای تقویت بیشتر روابط دوجانبه مهم بود. بر کسی پوشیده نیست که ایالات متحده از افزایش همکاری بین روسیه و ایران نگران است. متیو میلر، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا اخیرا اعلام کرد که ایالات متحده بر این باور است که روابط رو به رشد ایران و روسیه نه تنها خاورمیانه، بلکه در کل جهان را بی ثبات می کند. این اظهارات در پاسخ به اظهارات پزشکیان مبنی بر اینکه روابط روسیه و ایران به طور پیوسته و مستمر به توسعه خود ادامه خواهد داد، بیان شد.

در ماه سپتامبر، چندین مقام بلندپایه روسیه از تهران دیدن کردند. در ۱۷ سپتامبر، سرگئی شایگو، دبیر شورای امنیت روسیه، از ایران بازدید کرد و میخائیل میشوستین، نخست وزیر روسیه نیز در ۳۰ سپتامبر وارد ایران شد. هر دو مسئول با پزشکیان دیدار کردند. عباس علی آبادی وزیر نیرو و علی احمدیان دبیر شورای عالی امنیت ملی نیز اخیرا به روسیه سفر کرده و با پوتین دیدار کرده‌اند. این گفت‌وگوی سیاسی در سطح بالا، فرصت‌های جدیدی را برای همکاری همه جانبه ایجاد می‌کند، به‌ویژه با توجه به فشار تحریم‌هایی که هر دو کشور با آن مواجه هستند.

ایران و روسیه به عنوان شرکای استراتژیک در چند سال اخیر همکاری‌های نزدیک‌تری داشته‌اند، به ویژه در زمینه‌های نظامی و امنیتی. این همکاری‌ها تحت تأثیر تحولات منطقه‌ای و جهانی، بیشتر شده است. مسعود پزشکیان در نشست‌های خبری خود تأکید کرده است که دولت او به ادامه این روابط متعهد است و قصد دارد همکاری‌ها را در قالب‌هایی مانند بریکس و سازمان همکاری شانگهای گسترش دهد.

با این حال، چالش‌هایی نیز در روابط وجود دارد. دولت پزشکیان ممکن است با فشارهایی از سوی غرب برای کاهش روابط با روسیه مواجه شود، به ویژه پس از ادعاهای کمک تسلیحاتی ایران به روسیه در جنگ اوکراین. همچنین، برخی نمایندگان مجلس و کارشناسان نسبت به موضع‌گیری‌های اخیر روسیه در مورد زنگزور و جزایر سه گانه خلیج فارس انتقاد کرده‌اند که می‌تواند بر روابط دو کشور تأثیر منفی بگذارد.

پزشکیان تصریح کرده است که روابط با کشورهایی که در برابر تحریم‌ها با ایران همراه بوده‌اند، ادامه خواهد یافت و بر اهمیت این دوستی تأکید کرده است. او همچنین اشاره کرد که اگر کشورهای عضو بریکس با یکدیگر تعامل کنند، اثرات تحریم‌ها کاهش خواهد یافت. یکی از اهداف اصلی دولت جدید بازگرداندن توازن به سیاست خارجی ایران است. انتظار می‌رود که پزشکیان تلاش کند تا همزمان با حفظ روابط نزدیک با روسیه، بهبود روابط با غرب را نیز مدنظر داشته باشد. این رویکرد می‌تواند به تقویت موقعیت ایران در معادلات بین‌المللی کمک کند.

در اجلاس آینده بریکس که از اول تا سوم آبان ۱۴۰۳ (۲۳ تا ۲۵ اکتبر ۲۰۲۴) در کازان روسیه برگزار خواهد شد، جمهوری اسلامی ایران به عنوان یکی از اعضای جدید این گروه، نقش فعالی ایفا خواهد کرد.

نتیجه گیری

روابط ایران و روسیه در دوره جدید بستگی به چگونگی مدیریت چالش‌های داخلی و خارجی دارد. دولت پزشکیان به دنبال ایجاد توازن در روابط بین الملل است. اگرچه تمایل برای ادامه همکاری‌ها وجود دارد، اما فشارهای داخلی و بین‌المللی و تغییرات ژئوپولیتیکی می‌تواند بر این روابط تأثیرگذار باشد. به طور کلی، دولت پزشکیان تلاش دارد تا ضمن حفظ روابط نزدیک با روسیه، فضای دیپلماتیک را برای تعاملات گسترده‌تر با دیگر کشورها فراهم کند.

منبع

1. https://www.niacouncil.org/news/10-11-24/
2. https://www.sharghdaily.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%D8%AA-6/945302-%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%B6%D8%B9
3. https://parsi.euronews.com/2024/10/11/putin-masoud-pezeshkian-meet-in-ashgabat-israel-must-stop-killing-innocent-people.