هند در سازمان همکاری شانگهای: بخشی از رویای اوراسیای بزرگتر روسیه؟

#اختصاصی

به قلم: آیوشی ساینی؛ پژوهشگر مرکز مطالعات روسیه و آسیای مرکزی، دانشگاه جواهر لعل نهرو

مقدمه

ماه گذشته، هند هفت سال عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای (SCO) را به پایان رساند. بیست و چهارمین اجلاس سران کشورهای سازمان همکاری شانگهای که در آستانه برگزار شد توسط نخست وزیر مودی نادیده گرفته شد. اهداف اصلی سازمان همکاری شانگهای تقویت اعتماد متقابل، تضمین امنیت منطقه‌ای همزمان با مقابله با تروریسم و ​​ارتقای همکاری میان کشورهای عضو و در عین حال ترویج توسعه متوازن اقتصادی است. هند با دو هدف اصلی به سازمان همکاری شانگهای پیوست: مبارزه با تروریسم فرامرزی و تقویت روابط خود با آسیای مرکزی. بیانیه نخست وزیر مودی در اجلاس سال ۲۰۱۷ که در آن بر این موضوع تأکید شده که “تروریسم یک تهدید بزرگ برای بشریت است. من اطمینان کامل دارم که همکاری هند و سازمان همکاری شانگهای جهت و قدرت جدیدی به مبارزه با تروریسم خواهد داد،” انگیزه هند برای مبارزه با تروریسم زیر نظر سازمان همکاری شانگهای را نشان می‌دهد. هند این مجمع چندجانبه را در درجه اول به عنوان دروازه‌ای به آسیای مرکزی می‌داند. ملاحظات مهم دیگر امنیت اوراسیا است. فراتر از نگرانی‌های امنیتی سنتی، هند به سازمان همکاری شانگهای پیوست تا در مسائل امنیتی غیرسنتی مانند امنیت انرژی، امنیت سلامت، تغییرات آب و هوا، حفاظت از محیط زیست و امنیت اقتصادی همکاری کند.

تشکیل سازمان همکاری شانگهای اهمیت حیاتی دارد، زیرا این سازمان بزرگترین سازمان منطقه‌‌ای در نوع خود است که کشورهای عمده غیر غربی منطقه اوراسیا را گرد هم آورده است. در سال ۲۰۰۱ به عنوان بلوکی برای مقابله با غرب به وجود آمد. همزمان با حملات ۱۱ سپتامبر به ایالات متحده، این سازمان نقش خود را به عنوان یک ضامن امنیت در منطقه اوراسیا تکرار کرد. هند در سال ۲۰۱۵ به عضویت کامل سازمان همکاری شانگهای درآمد، همان زمانی که رئیس جمهور پوتین مفهوم “مشارکت در اوراسیای بزرگتر[۱]” را معرفی کرد. دستور کار اوراسیای بزرگ با تقویت همکاری در سازمان همکاری شانگهای، به حداکثر رساندن فرصت‌های ذاتی در ماهیت کشورهای مشترک المنافع (CIS) و توسعه یکپارچگی اقتصادی اوراسیا شکل می‌گیرد. سازمان همکاری شانگهای اعضایی را با پیشینه‌های مختلف اقتصادی و نظامی گرد هم آورد. عضویت در سازمان همکاری شانگهای بر خلاف ساختارهای سازمانی هژمونیک غربی شکل گرفته است. روسیه هند را به عنوان بخش مهمی از اوراسیای بزرگ در رابطه با امنیت و ثبات منطقه می‌بیند.

هند در استراتژی اوراسیا بزرگ روسیه

“اوراسیای بزرگ” به دلیل موقعیت جغرافیایی خود، بزرگترین تجلی نظم بین‌المللی مورد نظر روسیه است. در داخل اوراسیای بزرگ، سه قدرت برتر جهان مدرن قرار دارند – روسیه، هند و چین، که هر یک از آنها دیگری را متوازن می‌کند، که تضمینی در برابر شکل گیری پویایی قدرت نابرابر است.

مفهوم سیاست خارجی روسیه در سال ۲۰۲۳ هند را بخش مهمی از نظم نوین جهانی رویایی خود می‌داند که از چندقطبی بودن و برابری حاکمیتی بین کشورها حمایت می‌کند. روسیه به هند به عنوان بخش مهمی از اوراسیای بزرگ در رابطه با امنیت و ثبات منطقه نگاه می‌کند. این مفهوم که به عنوان یکی از “همسایگان بزرگ” تعیین شده است، از اولویت دادن به مشارکت استراتژیک با هند حمایت می‌کند. روسیه می‌خواهد به ایجاد یک مشارکت استراتژیک ممتاز با هند برای مقابله با “اتحادهای غیر دوستانه” ادامه دهد. از زمان خروج ایالات متحده از افغانستان در سال ۲۰۲۲، روسیه به طور فعال هند را در بحث‌های امنیتی افغانستان گنجانده است و هند را به عنوان یک شریک مهم اوراسیا می‌شناسد. روسیه نقش رو به رشد هند در اوراسیا را با خوش‌بینی درک می‌کند و پتانسیل آن را برای افزایش تعامل اقتصادی در منطقه به رسمیت می‌شناسد. روسیه هند را به عنوان یک بازیگر اصلی در ایجاد نظم جهانی چندقطبی می‌بیند. با این حال، حضور دو رقیب منطقه‌ای – هند و چین – چالشی برای دیدگاه اوراسیای بزرگ روسیه است.

پروژه‌های ارتباطی مانند کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب (INSTC) و ابتکار کمربند و جاده (BRI) در مشارکت بزرگ اوراسیا نقش اساسی دارند. هند INSTC را به عنوان یک جایگزین مناسب برای BRI چین می‌داند، با این پتانسیل که با تسهیل جریان تجاری قوی بین هند و کشورهای آسیای مرکزی، به یک «توانمندکننده رفاه» تبدیل شود.

هند و همسایگانش در سازمان همکاری شانگهای

منشور سازمان همکاری شانگهای پرداختن به اختلافات دوجانبه را ممنوع می‌کند، با این حال بستری مساعد برای یافتن زمینه‌های مشترک و تقویت گفتگو بین کشورها ارائه می‌دهد. هر گونه بدتر شدن روابط دوجانبه هند با کشورهای عضو به طور قابل توجهی کارایی این سازمان را تضعیف می‌کند. مشارکت هند در سازمان همکاری شانگهای بر استراتژی این کشور برای تقویت روابط با آسیای مرکزی و روسیه و در عین حال مدیریت روابط ظریف خود با چین و پاکستان تاکید می‌کند.

چین به عنوان نیروی محرکه سازمان همکاری شانگهای اهمیت محدودی برای هند به عنوان شریک در سازمان دارد. روابط متشنج به دلیل تنش‌های مرزی مانع از برگزاری نشست‌های دوجانبه در سازمان همکاری شانگهای از سال ۲۰۲۱ شده است. تنها تعاملات کوتاه در جریان اجلاس سران گروه ۲۰ در بالی و اجلاس بریکس در آفریقای جنوبی در سال ۲۰۲۳ رخ داد. برخلاف سایر اعضای سازمان همکاری شانگهای، حمایت هند از اهداف تبت و امتناع از حمایت از سیاست چین واحد، روابط را پیچیده‌تر می‌کند. با این وجود، هند و چین زمینه‌های مشترکی در سطح چندجانبه پیدا کرده‌اند. هر دو کشور در سازمان ملل متحد همکاری کرده‌اند و روی موضوعاتی مانند تغییرات آب و هوا و اهداف توسعه پایدار با هم کار کرده‌اند. هند همچنین یکی از اعضای بانک سرمایه گذاری زیرساخت آسیا (AIIB) است و بر خلاف BRI، ساختار مبتنی بر قانون خود را ارزش‌گذاری می‌کند. با این حال، زمینه‌های همکاری بین هند و چین از سال ۲۰۱۷ کاهش یافته است و اختلافات در حال افزایش است.

لغو وضعیت ویژه جامو و کشمیر در سال ۲۰۱۹، تلاش‌های صلح بین هند و پاکستان را متوقف کرده است. زرداری پس از نشست وزرای خارجه سازمان همکاری شانگهای در گوا در سال ۲۰۲۳ اعلام کرد که لغو این تصمیم تنها مانع از سرگیری مذاکرات است. پاکستان مدعی است که «تا زمانی که هند گام‌های سال ۲۰۱۹ خود را برنگرداند، تعامل معنادار دوجانبه دشوار خواهد بود». پاکستان این اقدام را خلاف اهداف سازمان همکاری شانگهای اعلام کرد.

تلاش‌های هند برای تقویت روابط با کشورهای آسیای مرکزی با سیاست “اتصال آسیای مرکزی[۲]” در سال ۲۰۱۲ و به دنبال آن “قانون سیاست شرقی[۳]” در سال ۲۰۱۴ آغاز شد. عضویت هند در سازمان همکاری شانگهای این روابط را بیشتر تقویت کرد. اولین اجلاس سران هند و آسیای مرکزی در سال ۲۰۲۲ با هدف ترویج توسعه منطقه‌ای، صلح و رفاه تحت شعار “حمایت از همه، توسعه برای همه، اعتماد به همه، تلاش همه” برگزار شد. آسیای مرکزی، که “همسایگی گسترش یافته[۴]” هند در نظر گرفته می‌شود، در قلب اوراسیا قرار دارد. غنای منابع انرژی و موضع سیاست خارجی چندجانبه آن‌ها، کشورهای آسیای مرکزی را به‌ویژه در چارچوب نظم جهانی در حال تحول، از اهمیت راهبردی برای هند برخوردار می‌کند.

چالش‌های هند در سازمان همکاری شانگهای

با وجود پتانسیل همکاری اقتصادی در چارچوب سازمان همکاری شانگهای، چالش‌های مربوط به امنیت و اتصال همچنان ادامه دارد. هند تنها کشور عضو سازمان همکاری شانگهای است که بخشی از BRI نیست. این تصمیم ناشی از نگرانی‌های حاکمیتی است، به ویژه در مورد کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC)، که از کشمیر تحت اشغال پاکستان (PoK) می‌گذرد. با توجه به هدف اصلی این گروه برای مقابله مشترک با افراط‌گرایی که منجر به “افراط‌گرایی، تروریسم و ​​جدایی طلبی” می‌شود، تروریسم دولتی پاکستان علیه هند مانع مهمی برای مشارکت موثر هند در سازمان همکاری شانگهای است. حمله تروریستی اخیر ریسی[۵] به دلیل نقض شعار هند “به سوی سازمان همکاری شانگهای امن”، این نگرانی را  شعله‌ورتر کرد. عدم کارایی سازمان همکاری شانگهای در عملکرد ساختار منطقه‌‌ای ضد تروریسم می‌تواند ارتباط سازمان همکاری شانگهای با هند را کاهش دهد.

دیپلماسی چند جانبه هند، که از نامزدی آن در سازمان همکاری شانگهای و QUAD مشهود است، در عین حال که شریک تجاری کلیدی چین است، با هدف متوازن‌سازی جاه طلبی‌های منطقه‌ای چین صورت می‌گیرد. حضور هند در اجلاس سران گروه هفت، علیرغم عدم عضویت در آن، در تضاد با غیبت آن در نشست آستانه است. حضور نامنظم نخست‌وزیر مودی در اجلاس سران کشورهای سازمان همکاری شانگهای، چالش‌های پیش روی تعامل هند در سازمان همکاری شانگهای را برجسته می‌کند. نخست وزیر در اجلاس ۲۰۲۱ تاجیکستان به صورت مجازی شرکت کرد و پس از شرکت در نشست ازبکستان در سال ۲۰۲۲، میزبان نشست مجازی در سال ۲۰۲۳ بود که نگرانی‌هایی را در میان اعضا ایجاد کرد. تصمیم برای عدم شرکت در اجلاس آستانه ۲۰۲۴ این نگرانی‌ها را تقویت کرده است. این ناهماهنگی در سازمان همکاری شانگهای نشان می‌دهد که اختلافات هند و چین و هند و پاکستان فراتر از تنش‌های مرزی است و مانع مشارکت فعال در سازمان‌های منطقه‌‌ای و خنثی کردن گفتگوهای دوجانبه می‌شود.

علاوه بر این، تحریم‌های غرب علیه روسیه تجارت بین اعضای سازمان همکاری شانگهای را پیچیده می‌کند. درخواست پوتین از هند و چین برای تجارت با ارزهای محلی به دلیل نوسانات نرخ مبادله روپیه-روبل و روبل-یوآن با چالش‌هایی مواجه می‌شود.

نتیجه

بدون شک سازمان همکاری شانگهای به نفع هند بوده است. با این حال، هند مستقل از این گروه، روابط نزدیکی با روسیه و آسیای مرکزی دارد. روسیه همچنان تامین کننده اصلی تسلیحات هند است، حتی اگر هند منابع خود را در غرب و در داخل متنوع کند. هند مکانیسم‌های نهادی مانند گفتگوی هند و آسیای مرکزی و نشست هند و آسیای مرکزی را برای تعامل با کشورهای آسیای مرکزی ایجاد کرده است. با این حال، سازمان همکاری شانگهای بستر خوبی را برای تعامل اقتصادی افزایش یافته هند و آسیای مرکزی فراهم می‌کند. هند به جز تامین نیازهای انرژی خود، هیچ مزیت امنیتی از این گروه دریافت نکرده است. با توجه به سطح تعامل با این گروه، آینده حضور هند در سازمان همکاری شانگهای روشن به نظر نمی‌رسد، زیرا به نظر می‌رسد ارتباط خود را با موقعیت ژئوپلیتیک منطقه‌‌ای هند از دست داده است. این ناهماهنگی ممکن است ضربه‌‌ای به دیدگاه “اوراسیای بزرگ” روسیه باشد. هند ضمن انتقاد از جنگ و عدم حمایت کلی از اقدام روسیه، موضع بی‌طرفی در قبال مسئله اوکراین حفظ کرده است. هند برای ایجاد توازن در روابط جهانی خود تلاش می‌کند به رقیب ژئوپلیتیکی چین – آمریکا و قوی ترین متحدش – روسیه نزدیک شود. با این حال، بسیار مهم است که ببینیم هند تا چه حد می‌تواند «اقدام متعادل کننده» خود را بین روسیه و ایالات متحده پیش ببرد. سفر اخیر نخست وزیر مودی به مسکو در ماه جاری را می‌توان به عنوان تلاش هند برای حفظ روابط خوب با روسیه علیرغم غیبت در نشست سازمان همکاری شانگهای تلقی کرد. در حالی که ممکن است خیلی زود باشد که بگوییم آیا عضویت هند در خطر است یا خیر، هند بدون شک به این گروه برخورد سرد می‌کند.

لینک متن اصلی

[۱] Greater Eurasian Partnership

[۲] Connect Central Asia

[۳] Act East Policy

[۴] extended neighbourhood

[۵] Reasi