پوشکین نویسنده و پوشکین شاعر

#اختصاصی #فرهنگی

به قلم: فائزه محمدنیا حنائی، کارشناس ارشد ادبیات روسی

اگر هنوز اثر «دختر سروان» نوشته‌ی الکساندر پوشکین را نخوانده‌اید توصیه می‌کنم بعد از مطالعه این مطلب حتما این اثر را به لیست آثاری که باید مطالعه کنید؛ اضافه کنید.

در نگاه اول اثر «دختر سروان» یک روایت تاریخی تلفیق شده با اندکی هنر نویسندگی داستانی ساده و معمولی به نظر می‌آید. اما چون دیگر آثار ادبیات روسیه برای درک بهتر این اثر باید اندکی از متن فاصله بگیریم، عینک ریزبینی و نکته سنجی را به چشم بزنیم و با دیده‌ی دقت به این اثر بنگریم.

نام پوشکین کم و بیش به گوش تمام علاقه‌مندان ادبیات روسیه خورده است؛ پوشکینی که اثر ماندگار «یوگنی آنگین» را خلق کرد و تاتیانا را به عنوان یک زن زیبا و درخشان روس به همگان معرفی کرد. اما آن‌چه پوشکین را از سایر نویسندگان روسیه جدا می‌کند حرکت بزرگی است که این نویسنده‌ی نام آشنا در رابطه با ادبیات روسی انجام داد و خدمتی که به زبان مادری‌اش کرد.

در سال‌های کودکی پوشکین زبان مرسوم میان خانواده‌های رده بالا و ثروت‌مندان زبان فرانسوی بود. همه در خانه به این زبان صحبت می‌کردند و زبان آموزش به کودکان این خانواده‌ها نیز زبان فرانسوی بود و کودکان در موسسات آموزشی به زبان فرانسوی علم را می‌آموختند. آن روزها روسیه تحت تاثیر فرهنگ غربی-اروپایی بود و فرانسه به عنوان نمادی از پیش‌رفت معرفی می‌شد.

در منزل مسکونی پوشکین اما دایه‌ی سال‌خورده‌ی او مسیر زندگی‌اش را تغییر داد. این پیرزن سپیدموی روس سرنوشت پوشکین را تغییر داد. او از کودکی قصه‌های سنتی و ترانه‌های فولکلور روسی را در غالب لالایی و بازی‌های کودکانه برای پوشکین بازگو می‌کرد. این زمزمه‌ها باعث شد تا پوشکین از کودکی با زبان مادری آشتی کند و کلمات آهنگین این زبان را بر روی کاغذ بنویسد و آثاری را به این زبان خلق کند.

این عمل پوشکین؛ یعنی نوشتن به زبان روسی به جای نوشتن به زبان فرانسوی هرچند که نثر پوشکین از لحاظ ساختاری شباهت زیادی به نثر فرانسوی داشت؛ اما گامی بزرگ در جهت آشتی همه‌ی اقشار جامعه با زبان روسی بود. به همین دلیل جایگاه پوشکین در ادبیات روسیه جایگاهی والا است.

اثر«دختر سروان» یکی از نخستین آثار بلند نثر به زبان روسی در ادبیات روسیه است. باید در نظر داشت که در زمان نگارش این اثر هنوز رمان‌های بلند تالستوی و داستایفسکی متولد نشده بودند. پس نباید این اثر را در مقایسه با «آناکارنیا»، «جنگ و صلح»، «برادران کارامازوف» و «ابله» قرار داد.

پس اگر داستان این اثر در نگاه نخستین به نظر بسیار ساده می‌آید که سرنوشت هر قهرمان قابل تصور است، هر شخصیت پلیدی به سزای اعمال بدش می‌رسد، شخصیت‌های نیکو صفت پایان خوشی دارند، یک پایان شاد در انتظار داستان است و ملکه شخصیتی فروتن و قابل دسترس برای همه‌ی اعضای جامعه است؛ بهتر است کمی دقیق‌تر هنر پوشکین را در ابعاد مختلف این اثر بشناسیم.

هنر پوشکین در خلق شخصیت‌ها در اثر «دختر سروان» در استفاده از ظرافت‌های ادبی در توصیف روس‌های واقعی جامعه‌ی روسیه است. شخصیت‌های خلق شده توسط پوشکین در این اثر در بطن جامعه‌ی روسیه زندگی می‌کردند، زایده‌ی تخیلات نویسنده نبودند و به اصلاح پایشان روی زمین قرار داشت. این شخصیت‌ها در بازار و خیابان‌های روسیه حضور داشتند و با مردم رو در رو می‌شدند. اما آن‌چه خوانندگان این اثر و مفسران ادبی آن‌را به شگفتی وا می‌دارد این مسئله است که نویسنده بدون بیان هیچ جزئیاتی از ظاهر افراد حاضر در رمان، آن‌ها را در برابر خوانندگان ترسیم می‌کند. این اتفاق تنها با بیان ویژگی‌های رفتاری به وقوع می‌پیوندد. بیان جزئیات شخصیت در عین اختصار، هنر انکار ناپذیر پوشکین در این اثر است.

بسیاری از ویژگی‌های عامیانه‌ی روسی که ریشه در باورهای مسیحیت ارتدکس دارد نیز در متن این اثر جاری‌ست. آیین دین‌داری دارای فضیلت است و نه تنها در رفتار شخصیت‌های مثبت این آیین قابل لمس است بلکه در برخی رفتارهای شخصیت‌های منفی که برخواسته از وجدان اوست نیز دیده می‌شود. رفتارهایی چون تکریم یتیم، دعای خیر برای سفر کردگان، دعای خیر پیش از اعدام و … قابل ستایش است.

اما آن‌چه نمی‌توان منکر شد آن است که هنر الکساندر پوشکین در نوشتن شعر بسیار ارزنده‌تر از هنر الکساندر پوشکین در نوشتن نثر است؛ اگرچه که الکساندر پوشکین نخستین رمان‌نویس روسی شناخته می‌شود. اما باید در نظر داشت که او دو اثر کامل به نثر را در میان آثارش دارد که آن‌ها «دختر سروان» و «بی بی پیک» نام دارند، و تنها اثر نثری که او در زمان حیاتش منتشر کرد «دختر سروان» است.

هنر پوشکین در سرودن اشعار زیبای روسی قابل مقایسه با هنر او در نوشتن نثر نیست و اشعار پوشکین در مرتبه‌ای بسیار بالاتر از متون منثور او قرار دارند. اگر چه شعر در زبان روسی وزن و اهنگ کلامی هم‌چون اشعار ادبیات شرق را ندارد اما موزون بودن کلمات اشعار که منجر به خلق شعر می‌شوند در اشعار پوشکین بسیار قابل توجه است هم‌چنین توصیفات لطیف و زنده‌ای که این هنرمند از طبیعت و وقایع اطراف خود دارد بسیار لطیف و دل‌نشین است. پوشکین در ادای دین به دایه‌ی پیری که هم او را با زبان مادری آشتی داد و هم در تبعیدها پوشکین را همراهی می‌کرد و او را تنها نمی‎گذاشت، شعری زیبا با عنوان «Няня» سروده است که در بندهای اول این شعر به توصیف دست‌های چروک و ظریف این بانوی پیر در حالی‌که دوک نخ ریسی به دست دارد صحبت می‌کند. این توصیفات به قدری زیبا و قابل لمس است که شما به هنگام خواندن شعر دایه‌ی پیر پوشکین را در مقابل خود می‌بینیند.

با وجود ویژگی‌های منحصر به فرد شعر پوشکین آثار منثور او نیز از جنبه‌ی بیان تاریخ در روسیه حائز اهمیت است. اگرچه تاریخ در این اثار، و به خصوص در اثر «دختر سروان» دست‌کاری شده است و الکساندر پوشکین شخصیت طغیان‌گر اثر را بسیار لطیف‌تر از آن‌چه در واقعیت وجود داشته است، توصیف کرده است؛ و تمام مظلومان به حق خود می‌رسند و ظالمان نابود می‌شوند. اما پوشکین برهه‌ای از تاریخ را بیان کرده است که در تاریخ روسیه بی اهمیت نیست و نباید مورد غفلت واقع شود.

این اثر در ادبیات جهان نیز بازتاب بسیاری داشته است و به زبان‌های آلمانی، اسپانیولی، انگلیسی، ایتالیایی، پرتغالی، ترکی، چک، دانمارکی، سوئدی، فرانسه، لهستانی، نروژی، هلندی، یونانی و زبان فارسی ترجمه شده است و از جمله آثار مهم کلاسیک روسی به شمار می‌رود.