#اختصاصی
به قلم: میلنا فاوستوا
تقابل کلیسا و دولت در ارمنستان تشدید می‌شود. در تاریخ ۲۰ تا ۲۴ فوریه، جلسه تمدید شده شورای عالی روحانی کلیسای حواری ارمنی (AAC) در اچمیادزین به ریاست اسقف کاتولیکوس همه ارامنه، کارکین دوم برگزار شد. در نتیجه، سندی به تصویب رسید که به ویژه پیشنهاد به روز رسانی قانون اساسی دولت را مورد انتقاد قرار داد و این ابتکار را “بسیار مشکوک” خواند، به ویژه با توجه به اینکه در محافل عمومی گسترده این موضوع به عنوان یک نتیجه فشار خارجی تلقی می‌شود. در متن به این موضوع اشاره شده است که ” اعضای مجمع با تأکید بر اینکه قانون اساسی جمهوری ارمنستان بر اساس نمادهای زندگی ملی و معنوی، حافظه تاریخی گذشته مردم، خواسته‌ها و آرزوهای ملی استوار است، تحقیر یا نادیده گرفتن این ارزش‌ها در بحث‌های عمومی به‌ویژه در زمینه تصویب قانون اساسی جدید را غیرقابل قبول می‌دانند”.
بیانیه AAC حمله به نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان است. او در اواسط ژانویه اعلام کرد که کشور به قانون اساسی جدیدی نیاز دارد که «ارمنستان را در شرایط ژئوپلیتیکی جدید رقابتی‌تر و قابل دوام‌تر کند». در همان زمان، اپوزیسیون، که کلیسا در کنار آنها قرار داشت، ابراز نگرانی کرد که ارجاع به اعلامیه استقلال ۱۹۹۰، که حاوی اشاره به “اتحاد مجدد ارمنستان و قره باغ کوهستانی” و حق ارامنه قره باغ برای خودگردانی و همچنین حمایت از به رسمیت شناختن بین‌المللی نسل کشی ارامنه در امپراتوری عثمانی است، از قانون اساسی حذف خواهد شد. پاشینیان در پاسخ به این موضوع اشاره کرد که حفظ قانون اساسی فعلی می‌تواند به جنگ جدیدی با آذربایجان منجر شود.
AAC همچنین به درخواست استعفای پاشینیان ادامه می‌دهد و این درخواست را “نامحدود” می‌خواند. اولین بار چنین درخواستی چند سال پیش مطرح شد.
رابطه بین گارگین دوم و پاشینیان بلافاصله پس از رسیدن این سیاستمدار به نخست وزیری در سال ۲۰۱۸ تخریب شد. با این حال، رویارویی آشکار در سال ۲۰۲۰ پس از جنگ ۴۴ روزه بین ارمنستان و آذربایجان آغاز شد که منجر به امضای توافقنامه سه جانبه (با مشارکت روسیه) برای توقف درگیری‌ها در قره باغ شد. آذربایجان کنترل مناطق کلبجار، آقدام و لاچین را دوباره به دست گرفت. تظاهرات در سراسر ارمنستان برای استعفای پاشینیان آغاز شد. برای اولین بار در تاریخ جمهوری مستقل، اچمیادزین، اقامتگاه روحانی و اداری رهبری کلیسای حواری ارمنی، به این فراخوان‌ها پیوست. در پیام کاتولیکوس آمده است: «با توجه به تشدید تنش‌های سیاسی داخلی و سطح پایین اعتماد به شخصیت نخست‌وزیر، از وی خواستیم برای جلوگیری از آشوب‌ها در زندگی عمومی، درگیری‌های احتمالی و پیامدهای غم‌انگیز استعفا دهد».
در ماه مه ۲۰۲۳، مقامات این کشور تاریخ کلیسای ارمنی را از برنامه درسی مدارس دولتی به عنوان یک موضوع جداگانه حذف کردند. در تابستان همان سال پاشینیان از نشان ارمنستان انتقاد کرد که باعث نارضایتی AAC نیز شد. به ویژه، نخست وزیر خواستار کنار گذاشتن تصویر کوه آرارات شد که طبق افسانه‌های کتاب مقدس، کشتی نوح پس از طوفان در آن متوقف شد. آرارات از دهه ۱۹۲۰ در قلمرو ترکیه واقع شده است. پس از آنکه پاشینیان در سپتامبر گفت که «مقامات فعلی ارمنستان قره باغ کوهستانی را به عنوان بخشی از آذربایجان به رسمیت می‌شناسند»، گارکین دوم بار دیگر از نخست وزیر خواست که داوطلبانه پست خود را ترک کند. AAC هرگز اسقف نشین آرتساخ را لغو نکرد. آرتساخ نام ارمنی بخش کوهستانی قره باغ است. این نام خود به عنوان یک عامل تحریک کننده برای باکو عمل می‌کند. وب سایت رسمی AAC به طور مداوم مطالبی را منتشر می‌کند که معنای کلی آنها به این بیانیه خلاصه می‌شود: “میهن ارمنستان خدادادی است با بخش تقسیم ناپذیر آن – آرتساخ روشن.”
تضادهای ارمنستان و آذربایجان، به ویژه تغییرات اخیر در منطقه، پاتریارک مسکو را در موقعیت نسبتاً ناراحت کننده‌ای قرار داده است. از یک سو، کلیسای ارتدکس روسیه باید در تئوری با مسیحیان ارمنی همدلی کند.
به ویژه نمایش واضح همبستگی نه در بین مقامات کلیسا که در بین مؤمنان و فعالان عادی مورد تاکید قرار گرفته است. از سوی دیگر، داشتن روابط با رهبری کشوری تأثیرگذار در ماوراء قفقاز مانند آذربایجان برای سلسله مراتب کلیسا بسیار مهم است.
باکو دارای اسقف نشین کلیسای ارتدکس روسیه است که در سال ۱۹۹۸ تشکیل شد و تا سال ۲۰۲۱ توسط اسقف اعظم الکساندر (Ishchein) اداره می‌شد. در دوره او بود که سوء تفاهم بین AAC و پاتریارک مسکو ایجاد شد، زمانی که ایشچین در نوامبر ۲۰۲۰ به رئیس جمهور الهام علی‌اف به خاطر “پیروزی ارتش آذربایجان در آزادی سرزمین‌های اشغالی و رهایی از اشغال قلب قره باغ – شوشای باستانی-” تبریک گفت.
در عین حال، کلیسای ارتدکس روسیه بیش از سه دهه است که خود را به عنوان میانجی در مذاکرات بر سر مشکل قره‌باغ بین رهبران روحانی ارمنستان و آذربایجان قرار داده است و جلسات سه جانبه بین پاتریارک کریل، گارکین دوم و رئیس اداره روحانیون مسلمانان ماوراء قفقاز، الله شکور پاشازاده، در مسکو، ایروان و باکو برگزار می‌کند. پس از اینکه پاتریارک مسکو به نمایندگی از ایشچین از طرف آذربایجان در مبارزه برای قره باغ حمایت کرد، روابط با کلیسای ارمنی تا حدودی سرد شد.
در اکتبر ۲۰۲۱، اسقف نشین ایروان-ارمنی کلیسای ارتدکس روسیه ایجاد شد. این موضوع نیز سوالاتی را ایجاد کرد. در ارمنستان معتقدان زیادی به کلیسای ارتدکس روسیه وجود ندارد. کلیسای حواری ارمنی متعلق به خانواده کلیساهای شرقی پیش از کالسدونی است که شورای جهانی چهارم را که در سال ۴۵۱ در شهر کلسدون (منطقه کادیکوی مدرن در ساحل آسیایی استانبول) برگزار شد، به رسمیت نمی شناختند.
علاوه بر این، منشور کلیسای ارتدوکس گرجستان بیان می‌کند که حوزه قضایی آن نه تنها شامل «تمامی مسیحیان ارتدوکس ساکن گرجستان» و «آن دسته از گرجی‌های ارتدوکس ساکن خارج از گرجستان که تحت صلاحیت کلیسای ارتدکس محلی دیگری نیستند، می‌شود»، بلکه به طور کلی “مسیحیان ارتدکس ساکن جمهوری ارمنستان” را نیز شامل می‌شود. در سال ۱۹۴۳ توافقی در این مورد حاصل شد. یعنی کلیسای ارتدکس روسیه با «ورود» به قلمرو ارمنستان بر منافع کلیسای گرجستان تأثیر می‌گذارد که اصل تقسیم محلی حوزه‌های قضایی نقض شده است.
از سوی دیگر، گارکین دوم از پاتریارک کریل خواست تا اسقف نشینی کلیسای ارتدکس روسیه در ارمنستان تأسیس کند. در دیدار با پاتریارک مسکو در ۱۲ اکتبر ۲۰۲۱، گارکین دوم اظهار داشت: «امروز روزهای سختی برای مردم و کشور ما فرا رسیده است. ما بر این باوریم که با یاری خداوند و به لطف ایمان خود و همچنین حمایت کشورهای دوست، در درجه اول فدراسیون روسیه، می‌توانیم از این آزمون نیز عبور کنیم. این نشست همچنین فرصتی برای بحث در مورد مسائل مربوط به نمایندگی کلیسای ارتدکس روسیه در ارمنستان است که متأسفانه به تأخیر افتاده است، اما ما امیدواریم که این موضوع به زودی حل شود و کلیسای ارتدکس روسیه در بالاترین سطح در ارمنستان نماینده داشته باشد که به تحکیم بیشتر روابط ما کمک خواهد کرد.» در روسیه، از اواخر دهه ۱۹۹۰، دو اسقف از کلیسای حواری ارمنی وجود داشته است: در مسکو و کراسنودار. با این وجود، کارشناسان بر این باورند که ایجاد اسقف نشین ارمنی کلیسای ارتدکس روسیه نه چندان با انگیزه‌های معنوی، بلکه انگیزه‌های سیاسی، از جمله انگیزه‌های مرتبط با شخصیت پاشینیان، دیکته شده است.
متروپولیتن لئونید (گورباچف) ابتدا مسئولیت ساختار ایجاد شده را بر عهده گرفت. با این حال، گورباچف تنها یک بار -در مارس ۲۰۲۳- در ایروان حضور پیدا کرد. در دسامبر ۲۰۲۳، مدیر دیگری منصوب شد – اسقف اعظم آکسی (لوبوف). اسقف حاکم جدید از ۹ تا ۱۵ فوریه امسال به طور فعال در ارمنستان حضور داشت. از ایروان بازدید کرد، جلسه شورای اسقف نشین را در آنجا برگزار کرد، از پایگاه نظامی روسیه در گیومری بازدید کرد و همچنین با گارکین دوم دیدار کرد.
در همان زمان پاتریارک مسکو در باکو دچار مشکل شد. شورای کلیسای ارتدکس روسیه در دسامبر ۲۰۲۳ نه تنها رئیس جدید ایروان، بلکه اسقف باکو را نیز منصوب کرد. پس از مرگ ایشچین، این بخش برای مدت طولانی اسقف خود را نداشت و توسط اسقف اعظم پیاتیگورسک تئوفیلاکت (کوریانوف) اداره می‌شد. اکنون فیلارت ۴۳ ساله (تیخونوف) مسئولیت آن را بر عهده گرفته است. بلافاصله پس از تصمیم کلیسایی، او به عنوان یک ارشماندریت منصوب شد، اما مشکلاتی در ارتقای اسقفی او به وجود آمد. تأخیر در ارتقاء تیخونوف به درجه اسقف ممکن است به این دلیل باشد که انتصاب وی باعث طرد روحانیون و مؤمنان آذربایجان شد. به گفته آنها، تیخونوف “دور از فرآیندهای قفقاز جنوبی و کاملاً غریبه با منطقه است.” جامعه ارتدکس از انتصاب الکسی (نیکونوروف)، دبیر اداره اسقف نشین باکو، شهروند آذربایجان که به خاطر نوشته‌هایش در مورد تاریخ کلیسای آلبانی قفقاز برای عموم مردم شهرت داشت، حمایت کرد. این روحانی ادعا می‌کند که مسیحیان اودین آذربایجان وارثان کاتولیکوس باستانی آلبانیایی هستند و تمام کلیساهای باستانی قره باغ زمانی متعلق به ارمنی‌ها نبوده، بلکه متعلق به کلیسای آلبانیایی بوده است. از سال ۲۰۰۳، جامعه مسیحی آلبانیایی – اودین در این کشور فعالیت می‌کند.
در مصاحبه ای با Baku-TV در ۱۲ فوریه امسال، نیکونوروف اظهار داشت: «تیخونف هنوز اسقف باکو نشده است… این لحظه هنوز اتفاق نیفتاده است و من فکر می‌کنم که برخی از ترس‌ها و تردیدهای ما تا حدی زودرس است، زیرا پاتریارک کریل در تصمیم‌گیری‌های خاص خرد عمیقی دارد.» او به طرز مرموزی گفت: “و اگر تصمیمی تحت تأثیر برخی از نیروهایی که به دنبال ایجاد اختلاف در زندگی کلیسا هستند، صورت بگیرد، چنین تصمیماتی معمولاً لغو می‌شوند.” وی افزود: نیروهای سیاسی وجود دارند که علاقه ای به کار من در باکو ندارند.
وضعیت جوامع مسیحی ماوراءقفقاز نشان دهنده همه دشواری‌ها و تضادهایی است که این روزها این منطقه با آن مواجه است. مردم بدون وقفه اطلاعات زیادی در مورد این پیچیدگی‌های منافع و جاه طلبی‌های سیاسی از منابع خبری سیاسی دریافت می‌کنند.
