#اختصاصی
به قلم: کامیاب گلمحمدی
پیشگفتار
چای و سماور در فرهنگ ایران و روسیه جایگاهی ویژه دارند و از دیرباز نه تنها بخشی از زندگی خانوادگی و اجتماعی، بلکه نمادی از پیوندهای فرهنگی و اقتصادی این دو ملت بودهاند. ورود چای و سپس رواج سماور، فرآیندهای فرهنگی و اجتماعی تازهای را در هر دو کشور رقم زد که اثرات آن تا امروز باقی است. این یادداشت با رویکردی تطبیقی به بررسی جایگاه چای و سماور در ایران و روسیه میپردازد تا روشن کند که آیا این دو عنصر ریشه در میراث مشترک دارند یا هر یک بازتابدهنده ویژگیهای خاص فرهنگی ملت خود هستند. اهمیت چای در رسوم اجتماعی و نقش سماور در آیین چاینوشی، این موضوع را به بستری مناسب برای تحلیل شباهتها و تفاوتهای فرهنگی تبدیل کرده است. چنین مطالعهای میتواند فهمی عمیقتر از روابط تاریخی، فرهنگی و تجاری ایران و روسیه فراهم آورد و مسیرهای تازهای برای شناخت انتقال سنتها و تأثیرات متقابل فرهنگی دو کشور نشان دهد. در نهایت، هدف این تحقیق بازتاب میراث مشترک و در عین حال تمایزات فرهنگی در زمینه چای و سماور است تا نشان دهد این دو نماد چگونه در شکلدهی به ساختارهای اجتماعی و فرهنگی ایران و روسیه نقشآفرین بودهاند.
تاثیرات سیاسی و اقتصادی چای در ایران و روسیه
چای و سماور در ایران و روسیه نه تنها بخشی از فرهنگ روزمره، بلکه عاملی تأثیرگذار بر اقتصاد و سیاست دو کشور بودهاند. در ایران، از قرن نوزدهم چای به عنوان کالایی استراتژیک در تجارت خارجی، بهویژه با روسیه و انگلستان، جایگاه یافت و کشت آن در شمال کشور رونق گرفت؛ هرچند وابستگی به واردات باقی ماند. این محصول در عرصه سیاسی نیز سبب رقابت قدرتهای خارجی شد. در روسیه، چای از قرن هفدهم وارد شد و به یکی از ارکان اصلی اقتصاد و زندگی اجتماعی بدل گشت؛ واردات گسترده از چین و هند، مصرف عمومی در طبقات مختلف و حتی حمایت دولت از تولید داخلی در قرن نوزدهم نشاندهنده اهمیت آن است. تجارت چای میان ایران و روسیه نه تنها روابط اقتصادی و ایجاد اشتغال را تقویت کرد، بلکه در قالب دیپلماسی فرهنگی، به برگزاری آیینهای مشترک چاینوشی و نزدیکی اجتماعی دو ملت انجامید. همچنین انتقال فناوری ساخت سماور از ایران به روسیه و تطبیق آن با فرهنگ محلی، نمونهای از تأثیرات متقابل فرهنگی است. در نهایت، مطالعه تطبیقی این دو سنت نشان میدهد که چای و سماور هم میراث مشترک و هم بازتابدهنده تفاوتهای فرهنگیاند که در کنار هم نقش مهمی در روابط تاریخی، اجتماعی و اقتصادی ایران و روسیه ایفا کردهاند.
تاریخچهی ورود چای به ایران و روسیه
چای که خاستگاه اصلی آن چین است، از دیرباز بهعنوان گیاهی دارویی شناخته میشد و بهتدریج از طریق جاده ابریشم به ایران رسید. هرچند منابعی مانند ابوریحان بیرونی از پیشینهای دوهزار ساله برای ورود چای به ایران سخن گفتهاند، اما رواج گسترده آن از قرن نوزدهم و با تلاش کاشفالسلطنه برای کشت در شمال کشور آغاز شد و به نمادی از مهماننوازی ایرانی بدل گشت. در روسیه نیز نخستین آشنایی با چای به قرن هفدهم و هدیه کاروانهای مغول به تزار بازمیگردد و پس از قرارداد ۱۷۶۹ با چین، مصرف آن در میان طبقات اجتماعی گسترش یافت. سماور، که در لغت به معنای «خودجوش» است، ابتدا در ایران بهعنوان وسیلهای برای دمآوری چای به کار میرفت و سپس در روسیه با الگوبرداری از نمونههای ایرانی و به دست فیودار لیسیتسین در شهر تولا تکامل یافت. این وسیله در هر دو کشور فراتر از یک ابزار کاربردی، به نمادی فرهنگی بدل شد: در ایران بخشی از سنتهای پذیرایی و هنر فلزکاری و در روسیه نشانهای از صمیمیت، مهماننوازی و آیینهای اجتماعی. بدینترتیب، چای و سماور مسیری مشترک اما با ویژگیهای متمایز در فرهنگ ایرانی و روسی پیمودهاند.
تأثیرات فرهنگی ایران بر روسیه در زمینه چای و سماور
چای و سماور بهعنوان دو عنصر فرهنگی، پیوندهای مهمی میان ایران و روسیه ایجاد کردهاند. در ایران، آداب متنوعی چون چای صبحگاهی، چای عروس و پذیرایی با چای تازهدم، جایگاه این نوشیدنی را به نماد مهماننوازی و ارتباط اجتماعی تبدیل کرده است. استفاده از سماور نیز بهعنوان ابزار اصلی دمآوری چای، نه تنها در ایران بلکه در روسیه نیز رواج یافت و به بخشی از سنتهای خانوادگی و اجتماعی بدل شد. روسها با الهام از سماور ایرانی، نمونههای بومی خود را طراحی کردند و آن را به نمادی از صمیمیت و محافل دوستانه ارتقا دادند. همچنین، شیوههای ایرانی در پذیرایی با چای و همراه کردن آن با شیرینیها، خرما یا دسرهای محلی، بر فرهنگ چاینوشی روسی اثر گذاشت و در مقابل، روسها نیز با افزودن دسرهای شیرین و مربا به آیین چایخوری، الگویی تازه پدید آوردند. تأثیر صنایعدستی ایران، بهویژه هنر فلزکاری و نقوش اسلیمی و ختایی، در تزیین سماورهای روسی بهوضوح مشهود است و نشان میدهد که سماور نه فقط یک وسیله مصرفی، بلکه پلی هنری و فرهنگی میان دو ملت بوده است. در مجموع، تبادلات تاریخی و فرهنگی ایران و روسیه در زمینه چای و سماور، هم به شباهتها و هم به تفاوتهای معناداری انجامیده که بیانگر تعامل و تأثیر متقابل این دو فرهنگ است.
نقش چای در محافل اجتماعی ایران و روسیه
چای در ایران و روسیه فراتر از یک نوشیدنی، نمادی از مهماننوازی و تعاملات اجتماعی است. در ایران، چای در مهمانیهای رسمی، نشستهای خانوادگی و حتی جلسات کاری حضور دارد و همراه با سماور، دسرهایی مانند شیرینی خانگی و خرما سرو میشود؛ این آیینها فضایی صمیمی برای گفتگو و تبادل نظر ایجاد میکنند. در روسیه نیز سنت چاینوشی با سماور، نوشیدن چای غلیظ و رقیقکردن آن با آب داغ، همراه با شیرینیها و مربا، به فرصتی برای معاشرت و تقویت پیوندهای خانوادگی و دوستانه بدل شده است. اگرچه در هر دو کشور چای و سماور نقش مشابهی دارند، تفاوتهایی نیز دیده میشود؛ ایرانیان اغلب چای پررنگ و ساده مصرف میکنند، در حالی که روسها به افزودن لیمو، مربا یا شیرینی علاقه دارند و سماور در روسیه علاوه بر کاربردی بودن، نمادی فرهنگی و تزئینی است. این شباهتها و تفاوتها نشاندهنده تأثیرات متقابل فرهنگی ایران و روسیه در زمینه چای و سماور و نقش آنها در محافل اجتماعی و آیینهای روزمره است.
تأثیر شعر و ادبیات ایرانی بر نحوه نگاه روسها به چای و سماور
ادبیات فارسی، به ویژه آثار حافظ، سعدی، خیام و شاعران معاصر، از قرن هجدهم میلادی به روسی ترجمه شد و مورد توجه روشنفکران روس قرار گرفت، که این آشنایی تأثیر قابل توجهی بر فرهنگ روسیه، بهویژه در زمینه زیباییشناسی، عرفان و زندگی روزمره گذاشت. در ادبیات فارسی، چای و سماور نماد آرامش، تأمل و انس هستند و لحظههای چاینوشی اغلب فرصتی برای تفکر و خلق اثر به حساب میآمدند. این مفاهیم از طریق ترجمهها و سفرنامههای روسها به ایران، در ذهن و آثار نویسندگان روسی نیز بازتاب یافت؛ برای مثال، پوشکین و تولستوی تحت تأثیر عرفان و سبک زندگی ایرانی، در رمانها و نامههای خود به جایگاه چای و لحظههای چاینوشی اشاره کردهاند و سماور به نمادی از مهماننوازی و گفتوگوی صمیمانه تبدیل شد. بدین ترتیب، ادبیات فارسی نه تنها هنر و اندیشه روسها را غنی کرد، بلکه فرهنگ چاینوشی و استفاده از سماور را نیز در زندگی اجتماعی و ادبی روسیه تثبیت کرد.
نتیجهگیری
چای و سماور در ایران و روسیه بیش از آنکه صرفاً ابزار مصرف باشند، به نمادهای فرهنگی، اجتماعی و هنری تبدیل شدهاند که نشاندهنده تعامل و تبادل فرهنگی میان دو ملت هستند. در هر دو کشور، چای نقش مهماننوازی، صمیمیت و ایجاد فرصت برای گفتوگو را ایفا میکند و سماور، فراتر از کاربرد عملی، به عنصر نمادین و تزئینی تبدیل شده است. پژوهش تطبیقی نشان میدهد که این دو عنصر هم میراث مشترک و هم بازتابدهنده تفاوتهای فرهنگیاند: شباهتها در شیوههای پذیرایی، استفاده از سماور و توجه به بعد اجتماعی چاینوشی مشهود است، در حالی که تفاوتهایی در نحوه مصرف، همراهی با شیرینیها یا دسرها و جنبههای تزئینی سماور وجود دارد. همچنین، ادبیات و هنر ایرانی با انتقال مفاهیم آرامش، تأمل و مهماننوازی، تأثیر عمیقی بر فرهنگ روسیه گذاشته و جایگاه چای و سماور را در زندگی اجتماعی و ادبی روسها تثبیت کرده است. در نهایت، چای و سماور نمادی از پیوند تاریخی، فرهنگی و اقتصادی ایران و روسیه هستند که هم وحدت فرهنگی و هم تنوع بومی را در بستر تعاملات دو ملت نمایان میکنند.
منابع
- بیرونی، ابوریحان. الصیدنه فی الطب، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۰، ص. ۱۲۹، ۱۶۶٫
- دهخدا، علی. لغتنامه دهخدا، انتشارات سرای کتاب، ۱۳۷۲، ص. ۳۱۷۵٫
- رجبنژاد، محسن. چای و تاریخچه آن، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۵۷، ص. ۷٫
- رحمانی، حسین، رستمی، سارا. فرهنگ سماور در ایران، انتشارات مهتاب، ۱۳۹۲، ص. ۵۲٫
- کاظمی، حسن. تاریخچه چای و اهمیت آن در ایران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۶، ص. ۲۱-۲۳٫
- معزی، محمد. چای در ایران و جهان، انتشارات فردوسی، ۱۳۷۸، ص. ۹٫
- معین، محمد. فرهنگ معین، انتشارات آگاه، ۱۳۵۷، ص. ۱۹۱۸٫
- میرشکرایی، حسن. مجموعه مقالات در زمینه تاریخ پزشکی، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۸، ص. ۱۰، ۲۹-۳۱۰٫
- فیاضی، عباس، یوسفی قلعه رودخانی، مرتضی. کاشت چای در ایران، انتشارات علمی، ۱۳۹۰، ص. ۱۲۸٫
- قربانی، مهدی. فرهنگ چای در ایران و اهمیت آن، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۹۵.
- کریمی، محمد. تاریخچه چای در ایران: تأثیرات فرهنگی و اجتماعی، نشر مطالعات فرهنگی ایران، ۱۳۹۷.
- مهدوی، مرتضی. تاریخ چای در ایران؛ از ورود تا گسترش، نشر پژوهش، ۱۳۹۰. دانشنامه فرهنگ مردم ایران. (بیتا). «اسباب چای». بازیابیشده از https://www.cgie.org.ir/fa/article/238345
- رهنما، س. (۱۴۰۰). «نقش چای در آیین مهماننوازی ایرانی». فصلنامه مردمشناسی ایران، ۱۲(۳)، ۵۲–۶۱.
- صادقی، ن. (۱۳۹۵). فرهنگ نوشیدن چای در ایران. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
- بصیرت (۱۴۰۲). «چگونگی آشنایی مردم روسیه با فرهنگ و ادبیات ایران». بازیات. دریافتشده از: https://basirat.ir/fa/news/63285/
- چای سهیل (۱۴۰۰). «چای در شعر و ادبیات: نوشیدنی الهامبخش». دریافتشده از: https://soheiltea.com
- جنیدی (۱۴۰۲). «شاعران پارسیزبان و عشق به چای». دریافتشده از: https://joneydi.com
- سیویلیکا (۱۴۰۱). «بررسی تأثیر ادبیات فارسی بر ادبیات روسیه». دریافتشده از: https://civilica.com/doc/1498542/
- شهرامنیا، ر. و اسلامی، ن. (۱۴۰۰). «تحلیل بازتاب فرهنگ ایرانی در سفرنامههای روسی قرن ۱۹». نشریه مطالعات شرقشناسی, ۹(۳)، ۱۳۹–۱۲۳.
- منصوری، ع. (۱۴۰۱). «بررسی تطبیقی مفاهیم عرفانی در آثار تولستوی و ادبیات فارسی». مجله پژوهشهای ادبی, ۱۴(۲)، ۷۲–۵۵.
