چشم‌انداز حضور اقتصادی امارات متحده عربی در آسیای مرکزی و تأثیر آن بر ایران

#اختصاصی

ترجمه و اضافات: دکتر شهرام پیرانی

در دوران حکومت تزارها در روسیه و پس از آن در دوران حاکمیت اتحاد جماهیر شوروی، آسیای مرکزی به طور عمده تحت نفوذ و حاکمیت روس‌ها بود و همین امر باعث شده بود سایر قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای نتوانند نفوذ چندانی در این منطقه داشته باشند. تا دو دهه پیش روس‌ها همچنان بیشترین نفوذ را نسبت به سایر کشورهای منطقه‌ای و جهانی در آسیای مرکزی داشتند. پس از آن چین در راستای اهداف بلندپروازانه خود برای تبدیل‌شدن به یک قدرت سیاسی – اقتصادی جهانی، اقدام به سرمایه‌گذاری‌های فراوانی در بخش‌های انرژی، حمل‌ونقل و ریلی منطقه برای صدور محصولات خود به اروپا نمود. در دهه گذشته نیز به تاسی از چین، توجه برخی کشورهای منطقه خلیج‌فارس به منطقه آسیای مرکزی زیاد شد و در این میان کشور” امارات متحده عربی” یکی از کشورهای پیشرو در زمینه سرمایه‌گذاری در این منطقه است.

بیش از سه دهه از آغاز برقراری روابط دیپلماتیک میان امارات متحده عربی و کشورهای آسیای مرکزی از ابتدای دهه ۱۹۹۰ می‌گذرد. در این برهه زمانی پس از رسمیت یافتن و توسعه روابط سیاسی میان امارات و کشورهای منطقه، این روابط ابعاد اقتصادی بیشتری یافته است. از ابتدای دهه ۱۹۹۰ و پس از افتتاح دفاتر نمایندگی، افزایش چشمگیر سفرهای دوجانبه مقامات بلندپایه سیاسی باعث تعمیق مراودات اقتصادی طرفین در سال‌های اخیر شده است. امارات متحده عربی به‌عنوان یک قدرت متوسط منطقه‌ای، بر اساس یک رویکرد عمل‌گرایانه در پی تنوع‌بخشی به منابع اقتصادی خود، طراحی یک سیاست جامع مالی، بازارهای باز، رشد اقتصادی، تضمین امنیت غذایی به‌وسیله واردات مواد غذایی استراتژیک از آسیای میانه، تقویت بازارهای مالی و تقویت جایگاه خود به‌عنوان یک مرکز جدید، قدرتمند، لجستیکی، هوشمند و عمومی صادراتی و گام برداشتن در راستای برنامه جامع امارات تا سال ۲۰۷۱ است. از طرف دیگر هدف کشورهای آسیای میانه از گسترش تبادلات تجاری با امارات، جذب سرمایه‌های این کشور در امور زیربنایی خویش می‌باشد.

به نظر می‌رسد در شرایط کنونی روابط میان امارات با کشورهای آسیای مرکزی در بالاترین سطح خود باشد. برخلاف برخی کشورهای دیگر، عمده تمرکز امارات بر حوزه‌های اقتصادی بوده است و در این زمینه سرمایه‌گذاری‌های فراوانی توسط این کشور صورت پذیرفته است. در همین حال نگاه امارات به طور ویژه بر زیرساخت‌های راهبردی و حوزه انرژی آسیای مرکزی معطوف شده است. عمده سرمایه‌گذاری‌ها و مبادلات تجاری امارات در آسیای مرکزی  در این حوزه بوده و با تکمیل و بهره‌برداری از این پروژه‌ها، نقش این کشور در آسیای مرکزی ارتقا خواهد یافت. در همین راستا، در سال‌های اخیر انجمن ملی امارات موسوم به” مبادله” در زیرساخت‌های اقتصادی آسیای مرکزی سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجهی انجام داده است که در ادامه به برخی از این سرمایه‌گذاری‌ها اشاره خواهد گردید.

روابط اقتصادی امارات و قزاقستان

طی چند سال گذشته روابط اقتصادی امارات متحده عربی و قزاقستان پویایی ویژه‌ای داشته است. امارات متحده عربی بزرگ‌ترین و مهم‌ترین شریک اقتصادی قزاقستان در میان کشورهای عربی بوده است و اصلی‌ترین مقصد سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی امارات در منطقه است. حجم سرمایه‌گذاری‌های امارات در قزاقستان  بالغ بر ۳ میلیارد دلار و از طرف دیگر میزان سرمایه‌گذاری‌های قزاقستان در امارات بالغ بر یک میلیارد دلار بوده است. در انتهای سال ۲۰۲۲ حجم تجارت دوجانبه میان دو کشور از مرز ۶٫۴ میلیارد دلار عبور نمود.

واقعیت این است که امارات نگاه ویژه‌ای به زیرساخت‌های اقتصادی، منابع (خصوصاً منابع نفت، گاز و اورانیوم)  و موقعیت ژئوپلیتیک قزاقستان دارد. فرصت‌های اقتصادی کم‌نظیر قزاقستان می‌تواند باعث تنوع‌بخشی به منابع اقتصادی امارات، کاهش وابستگی اقتصاد این کشور به نفت، تأمین سوخت موردنیاز رآکتورهای هسته‌ای آن و رسیدن به اهداف مدنظر مندرج در استراتژی ۲۰۵۰ انرژی این کشور گردند. این کشور سرمایه‌گذاری‌های مستقیم فراوانی در پروژه‌های زیر بنایی قزاقستان از قبیل پروژه‌های اقتصادی، مسکن و حمل‌ونقل انجام داده است.

شرکت” DP World” که در زمینه حمل‌ونقل فعال است و دفتر مرکزی آن در دبی قرار دارد، نقشی کلیدی در پروژه احداث منطقه ویژه اقتصادی” اکتائو” قزاقستان واقع در سواحل دریای خزر و منطقه آزاد تجاری موسوم به” خورگاس” دارد. بیش از ۴۹ درصد از سهام منطقه ویژه اقتصادی” اکتائو” و نیز ۵۱ درصد از سهام منطقه آزاد تجاری خورگاس متعلق به کشور امارات است. یکی دیگر از شرکت‌های اماراتی فعال در آسیای مرکزی، شرکت”Dragon Oil” است که دفتر اصلی آن در دبی قرار دارد و در زمینه مخازن نفتی و استخراج نفت و گاز سرمایه‌گذاری‌های فراوانی را در آسیای مرکزی انجام داده است. “صندوق الفلاح” یکی دیگر از ارکان سرمایه‌گذاری امارات در قزاقستان است که بالغ بر ۵۰۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری در این کشور انجام داده است. افزون بر آن، امارات بیش از ۲۴ درصد از سهام شرکت گازی” قزمونیا گاز” را خریداری نموده است.

علاوه‌برآن، ابوظبی حضور فعالی در بخش‌های مختلف اقتصاد قزاقستان همچون صنایع پتروشیمی، انرژی، حمل‌ونقل، لجستیک، خدماتی، کشاورزی، منابع فسیلی قزاقستان انجام داده است.  بیش از ۲۰۰ شرکت اماراتی در سرمایه‌گذاری چند صد میلیارددلاری در یک مجتمع پتروشیمی عظیم در قزاقستان مشارکت دارند. همچنین امارات در پی سرمایه‌گذاری در بخش‌هایی همچون تکنولوژی اطلاعات، دولت الکترونیک و هوش مصنوعی می‌باشد. دولت امارات نقش مهمی در تأسیس مرکز مالی آستانه(AIFC) ، مجمع سرمایه‌گذاری مشترک امارات – قزاقستان و ابوظبی پالاز دارد که در صورت تحقق موارد یاد شده می‌توان انتظار داشت که روابط اقتصادی دو طرف گسترش بیشتری یابد.

روابط اقتصادی امارات و ترکمنستان

امارات متحده عربی در روابط خود با ترکمنستان رویکردی بلندمدت دارد که شامل سرمایه‌گذاری در بخش انرژی و پروژه‌های زیربنایی است. شرکت ” دراگون اویل” ابوظبی  تنها شرکت خارجی بزرگی است که در تولید و صادرات نفت ترکمنستان فعال می‌باشد. احداث نیروگاه هیبریدی، توسعه همکاری‌ها در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر، احداث نیروگاه خورشیدی ۱۰۰ مگاواتی، مشارکت در توسعه بندر” ترکمن‌باشی”، ساخت فرودگاه، توافقنامه همکاری با شرکت” ترکمن گاز” در تولید و بهره‌برداری از منابع گازی ترکمنستان و مشارکت در خرید ۶ کشتی به‌عنوان برخی از سرمایه‌گذاری‌های انجام شده توسط شرکت‌های اماراتی در ترکمنستان می‌باشند.

همچنین در شش‌ماهه نخست سال ۲۰۲۳ حجم مبادلات تجاری میان دو کشور به بیش از ۶۵۳ میلیون دلار افزایش یافت. تأسیس مجمع تجاری مشترک امارات – ترکمنستان، امضای بیش از ۵۰ قرارداد دوجانبه، امضای توافق‌نامه تقویت همکاری‌های دوجانبه، تأسیس بانک مشترک، ایجاد کمیته‌های مشورتی مشترک و بازبینی فرصت‌های دوطرفه از جمله اقداماتی است که در راستای توسعه همکاری‌های اقتصادی دوطرفه انجام شده است. افزون بر آن امارات یکی از بزرگ‌ترین تأمین‌کنندگان خودرو، کامیون، تجهیزات الکترونیکی و تکنولوژی‌های پیشرفته ترکمنستان است. علاوه بر موارد ذکرشده، حضور شرکت عملیاتی” خط لوله تاپی” در امارات، باعث به‌وجودآمدن فرصت مشارکت امارات در پروژه خط لوله انتقال گاز” تاپی” می‌گردد که قرار است در صورت اجرایی‌شدن، گاز ترکمنستان با عبور از کشورهای افغانستان و پاکستان به هند صادر گردد.

همکاری‌های اقتصادی امارات با ازبکستان

در سال‌های اخیر روابط اقتصادی ازبکستان و امارات گسترش فراوانی یافته است و” ابوظبی” بیش از ۷ میلیارد دلار در ازبکستان سرمایه‌گذاری اقتصادی انجام داده است. صندوق سرمایه‌گذاری” مبادله” بیش از ۱۰ میلیارد دلار قرارداد سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف اقتصاد ازبکستان همچون انرژی، توسعه ظرفیت نیروگاه‌های حرارتی، ساخت نیروگاه‌های بادی و خورشیدی، کارخانه‌های تولیدی، کشاورزی، بخش‌های زیربنایی و مواردی ازاین‌قبیل انجام داده است. در حال حاضر ۱۰۷ شرکت اماراتی در ازبکستان فعالیت دارند و در مقابل ۲۸ شرکت ازبک نیز در امارات متحده عربی در حال فعالیت‌های اقتصادی هستند.

شرکت ملی انرژی ابوظبی که بیشتر به نام Taqa شناخته می‌شود، اخیراً توافقنامه‌هایی را با دولت ازبکستان به‌منظور سرمایه‌گذاری در صنعت برق این کشور به ارزش بیش از ۳ میلیارد دلار امضا کرده است. این شرکت هدف خود از این توافقنامه را گسترش سبد سرمایه‌گذاری بین‌المللی خود و همچنین تقویت موقعیت این کشور به‌عنوان بازیگر مطرح جهانی در بخش آب و برق عنوان کرده است. هدف دیگر این توافقنامه کمک به ازبکستان برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار است. به طور مثال یکی از این توافقنامه‌ها شامل احداث نیروگاه سیکل ترکیبی با ظرفیت تقریبی ۱٫۵ گیگاوات می‌باشد که برنامه‌ریزی‌های لازم برای ساخت آن در حال انجام است.

در سال ۲۰۲۲، حجم مبادلات غیرنفتی میان دو کشور رشد قابل‌ملاحظه‌ای داشت و به رقم بی‌سابقه ۹۹۳ میلیون دلار رسید. دو طرف با اقداماتی همچون تأسیس صندوق سرمایه‌گذاری مشترک در پی افزایش مراودات تجاری میان خود تا ۱۰ میلیارد دلار در میان‌مدت هستند. ازبکستان پرجمعیت‌ترین کشور آسیای مرکزی است و این کشور قصد دارد با برنامه‌ریزی‌های وسیع، زمینه‌های حضور بیشتر و فعال‌تر شرکت‌های ازبک در امارات را مهیا سازد.

همکاری‌های اقتصادی امارات و قرقیزستان

در حال حاضر امارات متحده عربی بزرگ‌ترین شریک تجاری قرقیزستان در میان کشورهای خاورمیانه است. عمده‌ترین محصولات صادراتی قرقیزستان به امارات شامل محصولاتی همچون طلا، قطعات یدکی هواپیما و نفت تصفیه شده هستند و حجم مبادلات تجاری دو طرف در سال ۲۰۲۲ به بیش از ۱۷۴ میلیون دلار رسید.

برخی از فعالیت‌های اقتصادی انجام شده توسط امارات در قرقیزستان به شرح زیر می‌باشد: احیای بزرگراه بیشکک – توروگارت، ایجاد مشوق‌های لازم برای سرمایه‌گذاری‌های دوطرفه، همکاری‌های دوجانبه در زمینه‌هایی همچون تجارت و اکتشاف معادن، ایجاد و راه‌اندازی نیروگاه، تسهیل روندهای صادرات و واردات خدمات و کالا و بهبود آینده امنیت غذایی دو کشور از جمله این اقدامات می‌باشند. افزون بر آن، جدای از فعالیت‌های مجمع تجاری مشترک امارات و قرقیزستان برخی شرکت‌های بزرگ اماراتی همچون DP World Masdar، صندوق توسعه ابوظبی و بسیاری از شرکت‌های دیگر در بسیاری از بخش‌های اقتصادی قرقیزستان همچون انرژی، کشاورزی، توریسم و لجستیکی حضوری فعال دارند.

افزون بر موارد ذکر شده فرصت‌های اقتصادی زیادی برای قرقیزستان در زمینه صادرات گوشت، سبزیجات، میوه‌های ارگانیک، عسل و بسیاری از محصولات غذایی دیگر به امارات وجود دارد. علاوه‌برآن تلاش‌های انجام شده برای سرمایه‌گذاری در بخش توریسم، برگزاری نمایشگاه‌های کالا در دو کشور، افزایش تعداد پروازهای هواپیماهای مسافربری و سرمایه‌گذاری در بخش‌های اقتصادی نوظهور موجب گسترش روابط اقتصادی دو کشور می‌گردد.

روابط اقتصادی امارات و تاجیکستان

در سال ۲۰۲۲، امارات بالغ بر ۹۰ میلیون دلار کالا و خدمات به تاجیکستان صادر نموده است و در مقابل نیز میزان صادرات تاجیکستان به امارات بالغ بر ۱۱ میلیون دلار بوده است. عمده‌ترین محصولات صادراتی امارات به تاجیکستان شامل کالاهایی همچون الیاف، سیستم‌های تهویه‌مطبوع و خودرو بوده است و در مقابل صادرات تاجیکستان به امارات شامل کالاهایی همچون فلزات و کتان می‌باشد. شرکت‌های اماراتی در نمایشگاه‌هایی که برای جذب سرمایه‌گذاری در تاجیکستان برگزار می‌گردد حضوری فعال دارند.

مقامات و هیئت‌های تجاری دو کشور با انجام اقداماتی همچون سفرهای منظم دوجانبه، تشکیل کمیته مشترک تاجیکستان – امارات، افزایش تعداد پروازهای دوطرفه، توجه ویژه به پتانسیل‌های همکاری در زمینه‌هایی همچون انرژی، آب، معدن، توریسم  در پی افزایش همکاری‌های اقتصادی میان دو کشور هستند(Ramezani Bonesh,2023)..

چشم‌انداز روابط اقتصادی امارات با کشورهای آسیای مرکزی

به‌رغم وجود برخی موانع همچون وجود چالش‌های متعدد در برخی از کشورهای منطقه، عدم تصویب کنوانسیون حقوقی دریای خزر توسط کشورهای ساحلی این دریا، وضعیت امنیتی حاد افغانستان و بسیاری از عوامل دیگر، کشورهای آسیای مرکزی از حضور اقتصادی امارات در این منطقه استقبال کرده و علاوه بر مزایای اقتصادی، این حضور را در راستای ایجاد توازن میان حضور روسیه و چین در منطقه ارزیابی می‌کنند. نحوه حضور امارات در آسیای مرکزی و ماهیت روابط تجاری، سرمایه‌گذاری‌ها، تعاملات اقتصادی و تمرکز این کشور در زمینه‌هایی همچون امور زیربنایی و… نشان از رویکرد آینده‌نگرانه این کشور دارد.

به نظر می‌رسد که  حضور امارات در آسیای مرکزی متأثر از عوامل متعددی همچون تأمین منافع اقتصادی، افزایش رفاه منطقه‌ای، رونق اقتصادی بلندمدت، تقویت روابط اقتصادی با اقتصادهای برتر جهان، حمایت از تجارت آزاد جهانی، بهبود امنیت غذایی و منابع وارداتی محصولات غذایی، تداوم کمک‌های اقتصادی و حفظ تعادل و تنوع‌بخشی به منابع اقتصادی خود در نظم جهانی کنونی هست. در این زمینه نقش اقتصادی امارات متفاوت از سایر رقبای منطقه‌ای متفاوت‌تر است و نوع رویکرد امارات باعث شده که نگرانی‌های اندکی درباره فعالیت‌های سیاسی – اقتصادی امارات در منطقه به وجود آید. شواهد حاکی از آن است که کشورهای منطقه در پی جذب سرمایه‌ها و حضور اقتصادی امارات در منطقه هستند؛ از سوی دیگر امارات نیز به تلاش‌های خود برای حضور اقتصادی بیشتر در منطقه و تبدیل‌شدن به یک بازیگر اقتصادی مهم در آسیای مرکزی ادامه خواهد داد.

تأثیر حضور اقتصادی امارات در آسیای مرکزی بر ایران

واقعیت این است که در سال‌های گذشته بنا به دلایل متعددی همچون اعمال تحریم‌های یک‌جانبه بر علیه ایران و وجود برخی تنش‌های منطقه‌ای، حجم مبادلات اقتصادی ایران در آسیای مرکزی به‌شدت کاهش‌یافته است. باتوجه‌به محصور بودن کشورهای منطقه در خشکی از یک سو، و گسترش روابط تجاری میان کشورهایی همچون امارات که در حاشیه جنوبی خلیج‌فارس قرار دارند، ایران می‌تواند با توسعه مسیرهای ترانزیتی خود، به‌عنوان پل ارتباطی میان کشورهای منطقه آسیای مرکزی و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس همانند امارات باشد و از این راه ضمن کسب درآمدهای ترانزیتی، وزن سیاسی خود در معادلات منطقه‌ای را افزایش دهد. افزون بر آن اعزام رایزن‌های اقتصادی به کشورهای منطقه، برگزاری نمایشگاه کالاهای ایرانی در این کشورها و بررسی زمینه‌های سرمایه‌گذاری ایران در این کشورها می‌تواند  منجر به گسترش مبادلات تجاری ایران با کشورهای آسیای مرکزی گردد.

منبع:

-Ramezani Bonesh(April 19, 2023).”UAE-Central Asia Multilateral Trade: Status&Prospects”. Middle East Briefing.