#اختصاصی
به قلم: دکتر شهرام پیرانی
در سالهای اخیر روابط اقتصادی چین و عراق گسترش کمسابقهای یافته است و چین به یکی از شرکای اصلی عراق تبدیل شده است.۲۰ سال پس از اشغال عراق از سوی آمریکا، چین میلیاردها یوان در پروژه های مختلف عراق سرمایه گذاری کرده است. سرمایه گذاریهای چین در عراق طیف وسیعی از سرمایه گذاریها همچون انرژیهای نوین و پاک، نیروگاههای نفت سنگین، ساخت جادهها و مدارس و بسیاری از موارد دیگر را دربرمی گیرد.
تاریخچه روابط اقتصادی چین و عراق
روابط عراق و چین پس از کودتای ۱۹۵۸ عراق و به قدرت رسیدن ژنرال عبدالکریم قاسم در۲۵ اوت همان سال برقرار شد. در چند دهه بعد چین یکی از اصلیترین کشورهای صادرکننده تسلیحات نظامی به عراق بود و در مقابل در اوایل دهه ۱۹۷۰، عراق نیز از جمله کشورهایی بود که از عضویت چین بهعنوان یکی از اعضای دائم شورای امنیت حمایت کرد. پس از حمله آمریکا به عراق و سقوط دولت صدام حسین، به دلیل حضور گسترده آمریکا در عراق، نفوذ چین در عراق به شدت کاهش یافت، با این حال این مسئله مدت زیادی طول نکشید.
سال ۲۰۰۸ را میتوان سرآغاز فصلی نوین در روابط اقتصادی دو کشور دانست. در این سال کشور چین اقدامات فراوانی در راستای افزایش نفوذ خود در عراق انجام داد. چین نزدیک به ۵۰ میلیون یوان برای کمک به ارتقای بهداشت و آموزش در عراق، به دولت این کشور داد و قسمت اعظم بدهیهای عراق به چین را بخشید.در همین سال، شرکت ملی نفت چین قراردادی با دولت عراق در زمینه اکتشاف و تولید نفت در میدان نفتی الاحدب در این کشور به امضا رساند و این نخستین قرارداد نفتی دولت عراق با یک شرکت خارجی پس از سقوط صدام بود. در سال ۲۰۱۳ دولت چین نیمی از نفت تولیدی عراق را خریداری میکرد و در مقابل این کشور اقدام به فروش تسلیحات نظامی موردنیاز عراق برای مقابله با داعش میکرد. در ۲۳ دسامبر ۲۰۱۵، دولتهای عراق و چین از امضای یک توافقنامه مشارکت راهبردی میان دو کشور خبر دادند. در این موافقتنامه دو کشور متعهد شدند که اقدام به گسترش همکاریهای خود در زمینه گسترش، اکتشاف و توسعه میادین نفت و گاز، ایجاد زیرساختهای لازم برای ذخیره و انتقال انرژی و بسیاری از اقدامات زیربنایی دیگر بنمایند.
روابط میان بغداد – پکن در دوره عادل عبدالمهدی، نخستوزیر اسبق عراق، تقویت شد. در این دوره عراق به یکی از شرکای چین در طرح کمربند و راه تبدیل شد و دو کشور در این زمینه توافقنامهای را امضا کردند. عبدالمهدی در سال ۲۰۱۹ روابط دو کشور را بهعنوان” جهش کوانتومی” توصیف کرد. در این سال پکن و بغداد توافقنامه موسوم به ” نفت در برابر ساختمان” را با امضا رساندند. بعد از سه سال، طرحهای متعددی در چارچوب این توافقنامه به اجرا درآمد. در دسامبر ۲۰۲۲ عراق توافقی را با دو شرکت بزرگ ” پاورچاینا” و ” سینوتک”جهت ساخت ۱۰۰۰ مدرسه و یک فرودگاه به عراق منعقد نمود که هزینه آن از طریق درآمد حاصل از فروش نفت تأمین خواهد شد. علاوه بر موارد فوق، در سالهای اخیر قراردادهای متعددی نیز میان چین و عراق به امضا رسیده است که از جمله آنها میتوان به احداث نیروگاه الخیرات در استان کربلا، بازسازی فرودگاه بینالمللی نصیریه و توسعه میدان گازی منصوریه در نزدیکی مرز ایران اشاره نمود.
شرکتهای چینی از اصلیترین سرمایهگذاران در پروژههای انرژی عراق هستند. مهمترین میدان نفت و گاز عراق که چین در آن حضوری پررنگ دارد، میدان نفتی الاحدب در استان واسط است که شرکت ملی نفت چین، بهعنوان تنها شرکت سرمایهگذار، در آن حضوری پررنگ دارد. در رتبه دوم میدان نفتی حلفایه در شهر العماره است که شرکت CNPC، تأمینکننده ۵۰ درصد از سرمایهگذاری انجام شده در این میدان است. در میدان نفتی الرمیله هم که بزرگترین میدان نفتی عراق است، چین و شرکت بریتیشپترولیوم به طور مشترک اقدام به سرمایهگذاری در آن نمودهاند.
در ۱۳ نوامبر ۲۰۲۳ اعلام شد که شرکت نفتی پترو چاینا متعلق به دولت چین موفق شده است جای شرکت نفتی بزرگ آمریکایی اکسون را در پروژه بهرهبرداری از میدان نفتی”قورنا۱″ عراق بگیرد. لازم به ذکر است که میدان نفتی قورنا۱ از جمله بزرگترین میادین نفتی در جهان بوده و ذخائر نفتی آن بیش از ۲۰ میلیارد بشکه برآورد شده است. این میدان نفتی همچنین ظرفیت تولید ۵۰۰ هزار بشکه نفت در روز را داشته و به همین دلیل در کانون توجه وزارت نفت عراق و سرمایه گذاران خارجی قرار دارد. پیشتر شرکت اکسون در سال ۲۰۲۰ اعلام کرده بود که در پی آغاز مذاکرات وزارت نفت عراق برای فروش سهام به دو شرکت چینی، دیگر تمایلی برای مشارکت در بهرهبرداری میدان نفتی قورنا۱ ندارد. علاوه بر موارد فوق، صادرات نفت خام عراق به چین ۴۴درصد از حجم صادرات نفتی عراق را در برمیگیرد که نشاندهنده میزان بالای مراودات اقتصادی میان دو کشور میباشد.
بنا به گفته سخنگوی وزارت امور خارجه چین، این کشور به طور فعال در بازسازی اقتصاد عراق مشارکت دارد و بغداد شریکی مهم در طرح کمربند و راه است. بنا بر برخی آمارها میزان مبادلات تجاری میان دو کشور در سالهای اخیر گسترش فراوانی داشته است. چین بزرگترین شریک تجاری عراق است و عراق نیز سومین صادرکننده بزرگ نفت به این کشور محسوب میگردد. در سال ۲۰۲۰ میزان مراودات تجاری میان دو کشور ۳۰ میلیارد دلار رسید که نسبت به سال های قبل افزایش قابل ملاحظهای داشت.در سال ۲۰۲۱ چینی ها۴/۵ میلیارد دلار سرمایه گذاری خارجی در بخش صنعت گاز داشتند و نکته جالب توجه اینکه بیشترین میزان این سرمایه گذاریها در عراق صورت پذیرفته است. در این سال حجم سرمایه گذاری چین در عراق بالغ بر۵/۱۰میلیارد دلار بوده است که قسمت اعظم این سرمایه گذاریها در بخش صنایع نفت و گاز بوده است. با این میزان جذب سرمایه، عراق پس از پاکستان و روسیه به سومین شریک مهم چین در بخش انرژی تبدیل شده است. حجم مبادلات تجاری عراق و چین نیز در سال ۲۰۲۲ به بیش از ۵/۴۸ میلیارد دلار رسیده است. افزون بر آن حجم تبادلات اقتصادی دو کشور در نیمه نخست سال ۲۰۲۳ به ۱۶/۲۴میلیارد دلار رسیده است.
دلایل اهمیت عراق برای چین
عراق همانند بسیاری دیگر از کشورهای منطقه اهمیت فراوانی برای چین دارد. موقعیت ژئوپلیتیکی حساس عراق بهعنوان پل ارتباطی شرق به غرب، مجاورت این کشور با کشورهای حاشیه دریای مدیترانه و خلیجفارس برای طرح کمربند – راه (BRI)چین اهمیت فراوانی دارد و این کشور را به منطقهای استراتژیک برای این طرح تبدیل نموده است. افزون بر آن یکی دیگر از دلایل توجه چین به عراق به دلیل وجود ذخائر نفتی عظیم این کشور و نیاز فراوان چین به آن است. عراق بیش از ۱۵۰ میلیارد بشکه ذخائر اثبات شده نفت دارد که با توجه به بکر بودن اکثر میادین نفتی این کشور، منبع بزرگی برای تامین انرژی چین به عنوان بزرگترین وارد کننده نفت در جهان است. کشوری با ویژگیهای اقتصادی چین قطعا دسترسی به منابع انرژی را در اولویت استراتژیهای خود قرار میدهد تا جایگاه خود در اقتصاد جهانی را بیش از پیش مستحکمتر نماید. با چنین رویکردی، چین در عراق سرمایه گذاری می کند و در قبال آن، علاوه بر کسب امتیازات قابل توجه، آینده انرژی خود را نیز تضمین می کند.
به اعتقاد” جان کالابرز”، رئیس پروژه خاورمیانه و آسیا در مؤسسه خاورمیانه، در پس اهداف تجاری آشکار چین، جاهطلبیهای این کشور برای به نمایش گذاشتن کار خود، بهبود تصویر عمومی این کشور در صحنه بینالمللی و تثبیت عمق خود در کشور و منطقهای که مدتها تحت سلطه کشورهای غربی بوده، نهفته است.
دلایل استقبال عراق از سرمایهگذاریهای چین
واقعیت این است که مقامهای بلندپایه عراقی نیز مشتاق هستند که سرمایهگذاری چین در عراق منجر به ارتقای زیرساختهای ویران شده این کشور گردد و از سرمایهگذاریهای چین در عراق استقبال میکنند. ” جان کالابرز” در گفتوگویی به این نکته اشاره کرد که کشور عراق نیاز شدیدی به سرمایهگذاری خارجی، بهویژه در زمینه زیرساختهای مربوط به انرژی دارد. در اینجا بود که چین از فرصت استفاده نمود تا علاوه بر تأمین نیازهای انرژی خود، حضور پررنگتری در بخشهای مختلف اقتصاد عراق داشته باشد.
به طور خلاصه بایستی گفت که عواملی که باعث تمایل عراق به گسترش روابط اقتصادی – سیاسی با چین شده است عبارتاند از: عدم وجود سابقه استعماری چین تاریخ در عراق، امتناع چین از دخالت در امور سیاسی سایر کشورها، پایینبودن هزینههای طرحهای چین در مقایسه با قیمت پروژههای غربی، عدم تمایل بسیاری از شرکتهای غربی به سرمایهگذاری در عراق (غیر از نفت و گاز) به دلیل بیثباتیهای سیاسی این کشور.
چشمانداز آینده نفوذ چین در عراق و تأثیر آن بر ایران
به نظر میرسد مقامات عراق و چین تلاش دارند تا در آینده روابط اقتصادی دوطرفه بیشازپیش گسترش یابد. همانگونه که ذکر گردید نیاز عراق به ورود سرمایههای خارجی از یک سو و نیازهای انرژی چین و نقش عراق در پروژه کمربند – راه و بسیاری از موارد ذکر شده در سطور قبلی از سوی دیگر باعث میگردد که دو کشور انگیزههای فراوانی برای گسترش روابط اقتصادی دوطرفه داشته باشند.
واقعیت این است که در حال حاضر عراق یکی از مهمترین شرکای اقتصادی ایران در منطقه و جهان محسوب میگردد و عراق یکی از خریداران مهم گاز، برق و بسیاری از محصولات کشاورزی و صنعتی ایران است. به نظر میرسد که با سرمایهگذاریهای صورتگرفته، در آینده حجم واردات گاز و برق عراق از ایران بهشدت کاهش یابد؛ بهعبارتدیگر قراردادهای اخیر عراق با چین معادلات صادرات ایران را برهم خواهد زد. به همین دلیل برای حضور فعالتر در بازار عراق میبایست زیرساختها را برای حضور فعالان اقتصادی در عرصههای مختلف اعم از تجارت، خدمات فنی – مهندسی، حوزه IT، صنعت، انرژی و هر حوزه دیگری که حضور ما را در این بازار پررنگتر کند، فراهم نماییم.
