به قلم: ایوان زونکو، کارشناس باشگاه مباحثه والدای روسیه
برای مدت طولانی، انتظار می رفت که پس از ادغام چین با اقتصاد جهانی و افزایش استانداردهای زندگی جمعیت، آزادسازی رژیم ناگزیر از «سناریوی اروپای شرقی» پیروی کند. وقتی مشخص شد که پکن قصد ندارد توسعه مستقل را کنار بگذارد، تمرکز ادراکات غربی به سمت هشدار قرار گرفت. با شروع «جنگ تجاری» و «جداسازی» چین و آمریکا، غرب این موقعیت چین را به عنوان یک تهدید به یک سلاح ژئوپلیتیک واقعی تبدیل کرده است.
خود چین یکی از اولین کشورهایی بود که متوجه شد که برنده شدن در یک بازی در زمین خارجی طبق قوانین دیگران غیرممکن است. چین اکنون نه آنقدر تلاش می‌کند که در رقابت با حریفی که این قوانین را در دائماً بازنویسی می‌کند موفق شود، بلکه تلاش می‌کند تا از فرصت بازی به روش خودش دفاع کند. «قوانین» گفتمان سیاسی-اجتماعی است که در مقیاس جهانی هنوز عمدتاً در ایالات متحده ساخته می شود. تا زمانی که اکثر جهان به چین و تمام اقدامات چین در صحنه جهانی از دید غرب نگاه می کنند، ثبات سیستم ایجاد شده در جمهوری خلق چین همیشه در خطر خواهد بود.
عصر “پایان تاریخ”: اشتیاق به “قدرت نرم”
با این حال، همیشه اینطور نبوده است. چین تنها در اواخر دهه ۱۹۸۰ و اوایل دهه ۹۰، پس از یک دهه “انقلاب فرهنگی” و اولین سالهای اصلاحات اقتصادی، به عنوان یک بازیگر جدی به صحنه جهانی بازگشت. آن زمان، زمان پایان جنگ سرد، فروپاشی نظام دوقطبی و پیروزی ساختار اقتصادی-اجتماعی غربی، شیوه زندگی و فرهنگ به معنای وسیع کلمه بود. مقاومت در برابر وسوسه کپی کردن همه آنها غیرممکن بود.
چین مقاومت نکرد، اگرچه رویدادهای ژوئن ۱۹۸۹، زمانی که مقامات پکن “نظر مخالف” خود را در مورد “جنبش مردمی طرفدار دموکراسی” ابراز کردند، تماس های سیاسی با کشورهای غربی را پیچیده کرد. با این وجود، در طول دهه‌های ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰، چین به سرعت در حال غرب‌گرایی بود. این موضوع نه تنها فناوری‌ها، بلکه معانی که با ایجاد فضای اطلاعاتی و فرهنگی جهانی (به لطف تلویزیون ماهواره‌ای و بعداً اینترنت) و جهانی‌سازی نخبگان تشدید شد را نیز بر می‌گرفت.
در سطح مفاهیم سیاسی نیز وام گیری فعالی از دستاوردهای غربی وجود داشت. در این دوره، مفهوم “قدرت نرم” به مد تبدیل شد. این ایده به آثار جوزف نای برمی‌گردد و موفقیت ایالات متحده در صحنه جهانی را از نظر جذابیت فرهنگ توده‌ای آمریکایی و زندگی روزمره توضیح می‌دهد.
روشنفکران چینی سعی کردند رویکردهای «قدرت نرم» و میراث فرهنگی چین را که هزاران سال قدمت دارد و در مورد عظمت آن اعتقاد شدید وجود دارد، ترکیب کنند. ساختار حاصل از این ترکیب – «قدرت نرم فرهنگی» – برای چند دهه مبنایی برای حرکت بیرونی چین شد.
چین با کمک “قدرت نرم فرهنگی” تلاش کرد تا جذابیت خود را در نظر خارجی ها افزایش دهد و از این طریق ترویج سرمایه چینی را در خارج از کشور و همچنین حل مشکلات سیاست خارجی را با استفاده از روش های غیر نظامی تسهیل کند. به همین دلیل بود که مؤسسه‌های کنفوسیوس در سراسر جهان افتتاح شد و میلیون‌ها رنمینبی صرف برنامه‌های بورسیه، تورهای مطبوعاتی، دوره‌های کارآموزی، المپیک و نمایشگاه‌های جهانی شد.
با این حال، در اواخر دهه ۲۰۰۰ و اوایل دهه ۲۰۱۰، مشخص شد که «قدرت نرم فرهنگی» آنطور که پکن می‌خواست کارآمد نیست. برخلاف احساس «پایان تاریخ» که مشخصه دهه ۱۹۹۰ بود، رقابت در صحنه جهانی از بین نرفته است. چین که به طرز ماهرانه‌ای از فضای باز غرب استفاده می کرد، اما حاضر نبود حاکمیت خود را با جایگاه‌های بالا در رتبه‌بندی‌های غربی معاوضه کند، به طور فزاینده ای به عنوان یک تهدید تلقی می شد. هر چه تلاش‌های چینی برای ترویج «قدرت نرم فرهنگی» خود در خارج از کشور بیشتر می‌شد، تلاش‌های متقابل ایالات متحده فعال‌تر و کثیف‌تر می‌شد.
در اوایل سال ۲۰۰۸، در آستانه المپیک پکن، گزارش‌های رسانه‌های غربی از اعتراضات ضد چینی «تبت آزاد» و فرقه فالون دافا، اخبار مربوط به آماده‌سازی پایتخت چین برای جشنواره بزرگ ورزشی را تحت‌الشعاع قرار داد. آنچه در مورد ایالات متحده «سرمایه گذاری و انتقال فناوری» در مورد چین نامیده می شد، «گسترش و استعمار نو» نامیده شد. بعدها، در حالی که تمام فیس بوک برای ایتالیا دعا می کرد، ایتالیایی که به دلیل کووید-۱۹ متحمل خسارات سنگینی شده بود، چینی ها به عنوان جذامی نگریسته شدند، عادات غذایی آنها مورد انتقاد قرار گرفت و برخی از سیاستمداران آمریکایی حتی تا آنجا پیش رفتند که میلیاردها دلار به عنوان غرامت از چین طلب کردند.
روشن شد که تا زمانی که غرب تصمیم می‌گیرد چه کسی «بد» و چه کسی «خوب» است، اوضاع غیر از این نمی‌تواند باشد. علیرغم این واقعیت که شکاف در توسعه اقتصادی-اجتماعی بین قدرت های استعماری سابق و جنوب جهانی در حال کاهش بود، سلطه کلی غرب همچنان باقی بود. در تلاش برای توضیح این پدیده، روشنفکران چینی به جستجوی اشکال جدید حمایت اطلاعاتی برای سیاست خارجی روی آوردند.
عصر “دنیای در حال فروپاشی”: جستجو برای “قدرت گفتمانی”
به طرز متناقضی، پاسخ دوباره در غرب پیدا شد. ایده‌های میشل فوکو (۱۹۲۵-۱۹۸۴) و دیگر پساساختارگرایان در مورد گفتمان به‌عنوان نظامی از معانی نهفته در اطلاعات، و در مورد تحقق قدرت از طریق کنترل بر گفتمان، در خاک حاصلخیز چین رشد کرد.
درست است، چینی ها با میراث خلاق اروپایی ها کاملا آزادانه رفتار می کردند. «گفتمان قدرت است»، «گفتمان قدرتی است که مردم باید برای آن بجنگند» و «کسی که گفتمان را کنترل می‌کند، جهان را سازمان می‌دهد»، این نقل قول‌ها از آثار چینی درباره نظریه گفتمان به ما می‌رسد که به شکل مبهمی شبیه آن چیزی بود که فوکو و همکارانش در مورد آن نوشتند.
علاوه بر این، روشنفکران چینی محدودیت های این مفهوم را تا حد امکان گسترش داده اند، که در تفسیر آنها شروع به پوشش موضوعاتی مانند استانداردهای تکنولوژیکی و اصول اخلاقی کرد. در همه این زمینه ها، توسعه و تقویت قدرت گفتمانی چین (话语权 huayuquan، که می تواند به عنوان “حق رای” نیز ترجمه شود، ضروری است. تنها در این صورت است که می توان با غرب به صورت برابر صحبت کرد و در برابر هژمونی گفتمانی غرب مقاومت کرد. علاوه بر این، این موضوع هم در کشورهای همسایه و هم در خود چین که قدرت نفوذ اطلاعاتی غرب را نیز تجربه می کند، صادق است.
باید گفت چینی ها اولین کسانی نبودند که غرب را در شکل گیری معانی به چالش کشیدند. می توان شبکه تلویزیونی الجزیره قطر یا فعالیت های شرکت رسانه ای RT روسیه را به یاد آورد (به هر حال، هر دو مورد توجه دقیق محققان چینی هستند و پایگاه علمی چینی CNKI شامل ده ها مقاله دانشگاهی است که به تجزیه و تحلیل تأثیر گفتمانی آنها اختصاص داده شده است).
در همان زمان، شاید این چینی‌ها بودند که خیلی دقیق درخواست مخالفت با گفتمان غربی را به‌عنوان یک وظیفه وجودی فرمول‌بندی کردند و به‌طور سیستماتیک شروع به عملیاتی کردن مفهوم قدرت گفتمانی کردند. تصادفی نیست که در چین مفاهیم «گفتمان» و «نظام گفتمان» در گزارش‌های رهبری کشور گنجانده شده است – این مفاهیم در بیستمین کنگره اخیر حزب کمونیست حاکم بیان شد. شاید در هیچ جای دنیا چنین توجهی به این مفاهیم ندارند.
در عین حال چین هنوز در ابتدای راه دشواری است و اشتباهات زیادی مرتکب می شود. سبک قاطعانه و قاطع سخنرانان غربی در رسانه های اجتماعی (به اصطلاح «دیپلماسی گرگ جنگجو») اغلب علیه چین بازی می کند. مفاهیم سیاست خارجی، که شامل ایده «جامعه با سرنوشت مشترک برای بشریت» و ابتکار کمربند و جاده است، برای خارجی ها گیج کننده و اغلب بی معنی به نظر می رسد. تلاش برای آزمایش ابزارهای دیجیتالی شدن با معرفی «سیستم اعتبار اجتماعی» رسوایی به همراه داشت. تصویر چین به عنوان کشوری با استراتژی توسعه حساب شده و بلندمدت توسط حماسه سه ساله کووید-۱۹ تضعیف شده است – چینی ها نتوانسته اند به طور قانع کننده‌ای برای جهانیان پافشاری خود را در پی گیری موضوع سیاست «تحمل صفر» و سپس حذف یکباره همه محدودیت‌ها توضیح دهند.
در عین حال، نمی‌توان گفت که چین اصلاً از هیچ موفقیتی برخوردار نبوده است. قدرت گفتمانی توانایی تحمیل زبانی است که واقعیت‌ها را توصیف می‌کند و این موضوع زمان می‌برد. چینی‌ها مفهوم «عصر جدید» را ترویج می‌کنند (در واقع، این دوره از سال ۲۰۱۲، زمانی که شی جین‌پینگ به قدرت رسید، آغاز می‌شود) – و اکنون سرفصل‌های رسانه‌های روسی درباره «عصر جدید روابط روسیه و چین» است. عباراتی مانند “رویای چینی” و “کمربند و جاده” به طور محکم وارد فرهنگ لغت تخصصی شده است – و ما اغلب حتی بدون اینکه به منشا و معنای آنها فکر کنیم، از آنها استفاده می کنیم.
مثال دیگر عبارت “ایالت قطب شمال نزدیک ” (近北极国家 jin beiji guojia) است. پیشرفت آن در عرصه جهانی، همراه با این مفهوم که قطب شمال میراث مشترک بشریت است و نه فقط قدرت های قطبی، یک مطالعه موردی خوب از چیستی «قدرت گفتمانی» و نحوه کاربرد آن در عمل است. به طور تقریبی، اگر مدام تکرار کنیم که چین یک کشور نزدیک به قطب شمال است، ۱۰ تا ۲۰ سال دیگر هیچکس نمی‌پرسد که چرا کشوری به اندازه چین از قطب شمال در امور قطب شمال دخالت می‌کند.
بنابراین، مرحله کنونی در توسعه روابط بین‌الملل در بحبوحه «فروپاشی» نظم جهانی که برای یک دوره کوتاه، با استانداردهای تاریخی، چند دهه، در حدود قرن بیستم و بیست و یکم ایجاد شد، رخ می‌دهد. اما “فروپاشی” مستلزم ایجاد ساختارهای جدید است: شکل‌گیری «واقعیت‌های گفتمانی» جدید و بدیل یکی از آنهاست.
