#اختصاصی
به قلم: مهدی نوری چورتی؛ دانشجوی دکتری مطالعات روسیه و پژوهشگر میهمان ایراس
مقدمه
از زمان حمله روسیه به اوکراین در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲، بیش از ۱۱۰۰۰ محدودیت تحریمی جدید برای افراد، شرکت‌ها، محصولات و فناوری‌های روسی اعمال شده است. در حالی که تعداد زیادی از چنین محدودیت‌هایی قابل توجه است، اما «تحریم‌های جهنمی» تا کنون به اندازه‌ای که در ابتدا انتظار می‌رفت، جهنمی به وجود نیاورده است. در طول سال ۲۰۲۲، اقتصاد روسیه به طور کلی پیش بینی‌های آخرالزمانی را به چالش کشیده است. با این حال، اگر وضعیت اقتصادی در روسیه وخیم شود، می‌تواند یک چرخه معیوب برای کرملین ایجاد کند که به موجب آن نارضایتی اجتماعی را افزایش می‌دهد که باعث سرکوب داخلی و به نوبه خود منجر به بی ثباتی و نارضایتی بیشتر اجتماعی می‌شود. این وضعیت به شدت کرملین را نگران می‌کند و می‌تواند محدودیت‌هایی در توانایی آن برای ادامه طولانی مدت جنگ در اوکراین ایجاد کند. به طور کلی، این تحلیل نشان می‌دهد که علی رغم کنترل تحریم‌ها توسط کرملین اما تحریم‌ها آثار منفی خود را نیز تا حد زیادی در برخی از بخش‌ها به جا گذاشته است.
تاثیر تحریم‌ها بر روی افراد
تحریم‌ها علیه افراد از آغاز جنگ ۲۰۲۲ به طور چشمگیری گسترش یافته است. ایالات متحده به تنهایی حدود ۲۶۰۰ نفر روسی، بلاروسی و اوکراینی را به دلیل مشارکت یا حمایت از جنگ تحریم کرده است. افراد تحریم شده از ورود به کشورهای غربی منع شده و دارایی‌های آنها مسدود شده است. هدف از این محدودیت‌ها مجازات گروه‌های خاصی از مردم به دلیل دخالت در تخلفات حقوقی محسوس و ایجاد انگیزه برای تقویت جریان‌های داخلی مخالف با ایجاد فاصله‌گیری نخبگان سیاسی و تجاری از رژیم و عدم حمایت عمومی است.
با در نظر گرفتن این ملاحظات، تحریم‌های فردی تا کنون چه تاثیری داشته است؟ در طول سال گذشته، بسیاری از سرمایه‌داران تحریم‌شده، که عمدتاً از گروهی لیبرال‌تر از دوران یلتسین می‌آیند، مانند پتر آون، یک صنعت‌گر روسی و یکی از مالکان آلفا بانک، همواره از موقعیت اجتماعی از دست رفته خود شکایت کرده‌اند. اولگ تینکوف، بانکدار میلیاردر دیگر، در اینستاگرام “عملیات نظامی ویژه” را به عنوان “جنگ دیوانه” محکوم کرد، در حالی که الیگارشی دیگر، میخائیل فریدمن، تهاجم به اوکراین را “یک تراژدی” خواند. چندین الیگارشی، از جمله مالک سابق باشگاه فوتبال چلسی، رومن آبراموویچ، کمک خود را – علنی یا پشت درهای بسته – در میانجی‌گری مذاکرات برای اوکراین و غرب در ازای اجتناب از تحریم‌ها ارائه کرده‌اند.
برخی از نشانه‌های کمتر آشکار ممکن است نشان دهنده تأثیر مؤثر تحریم‌های فردی باشد. به عنوان مثال، به نظر می‌رسد بسیاری از سلبریتی‌های روسی تا حدودی تمایلی به ارتباط علنی با رویدادهای مرتبط با جنگ ندارند. در سپتامبر ۲۰۲۲ تنها چند خواننده شناخته شده در کنسرتی که پوتین برای جشن الحاق چهار منطقه اوکراین به روسیه برگزار کرد، شرکت کردند و ستاره‌های جوان‌تر و محبوب‌تر تصمیم گرفتند در این کنسرت اجرا نکنند. این در تضاد با مشارکت قبلی سلبریتی‌های معروف در کنسرت‌های سازماندهی شده توسط کرملین است که به الحاق کریمه اختصاص یافته بود. با این حال، تحریم‌های فردی، تا کنون، منجر به اختلافات عمده در نخبگان روسیه نشده است. از زمان اعمال تحریم‌ها، تعداد کمی از نخبگان مرتبط با روسیه پوتین به طور جدی تلاش کرده‌اند خود را از این سیستم جدا کنند.
به طور کلی، به نظر نمی‌رسد که کمپین تحریم‌های فردی در سال گذشته باعث ایجاد شکاف در سیستم کرملین شده باشد. به جای خروج از سیستم، سازماندهی علیه آن، یا ابراز علنی مخالفت خود با جنگ، تغییر عمده مشهود این است که نخبگان تحریم شده روسیه به جای اتحادیه اروپا تعطیلات خود را در ترکیه، امارات متحده عربی و دبی می‌گذرانند. اگر نارضایتی یا دسیسه‌کاری توسط الیگارش‌های ناراضی انجام می‌شود، پشت درهای بسته و به دور از چشم عموم انجام می‌گیرد. در حالی که به نظر می‌رسد پوتین چندان نگران چشم انداز تضعیف رژیم خود توسط الیگارش‌های ناراضی نیست، او در هفته‌های اول جنگ هشداری عمومی برای کسانی که منافعی در غرب دارند، صادر کرد. این هشدار پس از آن صورت گرفت که تعدادی از الیگارش‌ها علناً از جنگ انتقاد کردند.
در شرایط موجود حتی کسانی که با خط رسمی مخالف هستند، وحشت زده، اتمیزه و منزوی می‌شوند، زیرا دیگران همچنان از پوتین حمایت می‌کنند. بنابراین مخالفان بالقوه فاقد توانایی سازماندهی و اعمال فشار بر پوتین هستند و حتی ممکن است توانایی خروج از سیستم را نداشته باشند. در چنین شرایطی، حداقل در حال حاضر، به نظر می‌رسد که رضایت از وضع موجود راهبرد غالب آنها باشد.
محدودیت‌های فردی ممکن است بر محاسبات نخبگان تأثیرگذار باشد. مهم‌تر از همه، این محدودیت‌ها به عنوان ابزار مهمی برای کاهش قدرت کرملین در جامعه یورو-آتلانتیک از طریق مسدود کردن دسترسی الیگارشی‌های همسو با پوتین و دیگران به بازارهای غربی عمل می‌کنند. علاوه بر این، الیگارشی‌ها اغلب توسط سازمان‌های اطلاعاتی غربی به عنوان منابع بالقوه اطلاعات در مورد روسیه و کرملین مورد هدف قرار گرفته‌اند.
در آینده، احتمالا تحریم‌های فردی ممکن است گسترش یابد تا نه تنها نخبگان روسیه، بلکه خانواده‌های آنها را نیز که اغلب در اروپا اقامت دارند، هدف قرار دهد. علاوه بر این، اتحادیه اروپا و ایالات متحده در حال بررسی امکان لغو تابعیت الیگارشی‌های مرتبط با پوتین که ممکن است بررسی‌های امنیتی معمول را دور زده باشند، هستند. به عنوان مثال، تعدادی از الیگارش‌های روسی عملاً تابعیت اتحادیه اروپا را از طریق قبرس خریداری کردند.
کنترل‌های صادراتی
تاکنون، به نظر می‌رسد که کنترل صادرات توسط متحدان غربی یکی از موفقیت‌های رژیم تحریم‌ها بوده باشد. عدم صادرات فناوری حساس تولید شده توسط غرب به روسیه عمدتاً بخش‌های دفاعی، هوانوردی و دریایی روسیه را هدف قرار داده است و منجر به کاهش چشمگیر برخی از این صنایع شده است. اگر جنگ سرد راهنما باشد، کنترل صادرات می‌تواند در محدود کردن پتانسیل رشد صنایع کلیدی در یک اقتصاد تحریم شده بسیار موثر باشد. اتحاد ضد کمونیستی با هدف قرار دادن مهمات، فناوری هسته ای و مواد و اجزای صنعتی حیاتی، توانست پیشرفت تکنولوژیک بلوک شوروی را محدود کند. شکاف تکنولوژیکی که در پایان جنگ سرد ظاهر شد، زمانی که اقتصادهای غربی به وضوح از اتحاد جماهیر شوروی از نظر فناوری الکترونیک و انقلاب اطلاعاتی در حال ظهور پیشی گرفته بودند، برجسته‌تر بود. در واقع، در مقوله‌های حیاتی خاص، مانند هوش مصنوعی(AI)، مواد شیمیایی خاص، مواد پیشرفته و نیمه‌رساناها، روسیه کمبود فناوری‌ها را تجربه کرده است. این امر با خروج حدود ۱۲۰ (۸٫۵ درصد) شرکت و گروه‌های وابسته به اتحادیه اروپا و G7 پس از تهاجم تشدید شده است.
به عنوان مثال، در صنعت هوانوردی، حدود ۹۵ درصد از حجم مسافر روسیه با هواپیماهای ساخت خارجی حمل می‌شود و عدم دسترسی به قطعات یدکی وارداتی می‌تواند منجر به کوچک شدن ناوگان با خارج شدن از سرویس هوایی شود. در واقع، تا اواسط سال ۲۰۲۲، خطوط هوایی روسیه شروع به استفاده از هواپیماهای مسافربری از کار افتاده کردند تا قطعات یدکی را که دیگر از خارج در دسترس آنها نبود، را به دست آورند. این محدودیت‌ها همچنین به تولید داخلی هواپیما لطمه می‌زند. بر اساس برخی برآوردها، ساخت هواپیما در سال ۲۰۲۲ حدود ۲۵ درصد کاهش یافت و به پایین ترین سطح از سال ۲۰۰۸ رسید. این کاهش به دلیل ممنوعیت قطعات وارداتی است که برای مثال بیش از ۵۰ درصد از سوپرجت SSJ-100 روسیه را تشکیل می‌دهد. با این وجود، در سال ۲۰۲۲، به دلیل کمبود قطعات یدکی لازم، روسیه بیش از چندین سانحه هوایی غیرنظامی را تجربه کرد.
وضعیت همچنین در صنعت ماشین سازی وخیم است، جایی که تنها حدود ۳۰ درصد ماشین آلات در روسیه ساخته می‌شود. بر اساس برخی پیش‌بینی‌ها، انتظار می‌رفت صنعت ماشین‌سازی در سال ۲۰۲۲ حدود ۱۰ درصد کاهش یابد. در نتیجه خروج خودروسازان بزرگ خارجی پس از اعمال تحریم‌ها و کنترل صادرات، تولید خودروهای سواری روسیه در سه ماهه سوم سال ۲۰۲۲ حدود ۵۰ درصد کاهش یافت. علاوه بر کاهش شدید تولید، آمار Autostat حاکی از آن است که میانگین قیمت خودروهای داخلی حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد افزایش یافته است، در حالی که شواهد میدانی حاکی از افزایش بسیار بیشتر آن در بازار است.
صنعت داروسازی نیز به طور قابل توجهی تحت تاثیر تحریم‌ها قرار گرفته است و نزدیک به ۸۰ درصد از تولیدات داخلی به مواد اولیه وارداتی وابسته است. در طول سال ۲۰۲۲، روسیه به طور مداوم با کمبود انواع مختلف تجهیزات پزشکی، از جمله برخی داروهای مهم و حیاتی مواجه بود. قیمت آنتی بیوتیک‌ها و سایر داروهای حیاتی افزایش یافته است، زیرا داروخانه‌ها برای جایگزینی واردات از دست رفته تلاش‌های زیادی کرده‌اند. البته، این مشکلات با فرار برخی از متخصصان پزشکی جوان تر و با سابقه تر از کشور تشدید شده است.
در صنعت دفاعی، تحریم‌ها بر توانایی کرملین برای دسترسی به لوازم الکترونیکی دو منظوره غربی و قطعات لازم برای ساخت تجهیزات نظامی کلیدی روسیه تأثیر گذاشته است. در برخی موارد، گزینه‌های پیشرفته غربی با فناوری‌های دوران شوروی که در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ تولید شده بودند، جایگزین شده‌اند. هدف از محدودیت‌های صادراتی متحدان غربی بر روی لوازم الکترونیکی و قطعات ساخت خارجی نیز بر توانایی روسیه برای تولید هواپیماهای بدون سرنشین پیشرفته (پهپاد) است که نقشی حیاتی در میدان نبرد در اوکراین بازی می‌کنند. بسیاری از موشک‌ها و پهپادهایی که در روسیه ساخته شده‌اند – مانند پهپاد KUB-BLA “kamikaze”، پهپاد هدف E95M و پهپاد Orlan-10 – بر قطعات کلیدی غربی، از جمله سیستم‌های ارتباطی، ماژول‌های GPS و ریزتراشه‌ها که اکنون محدود شده‌اند، وابسته هستند. با این حال، دلایلی برای این باور وجود دارد که روسیه همچنان از طریق کانال‌های غیرقانونی یا بازار سیاه به کالاهای غربی محدود شده دسترسی دارد. در ماه اوت، گزارشی نشان داد که فناوری نظامی تولید شده توسط شرکت‌های مستقر در ایالات متحده و سایر شرکت‌های غربی همچنان در تجهیزات نظامی روسیه که در میدان نبرد در اوکراین یافت می‌شود، فراوان است. برخی شواهد حاکی از آن است که موشک‌های کروز که روسیه در اواخر نوامبر در اوکراین مستقر کرد، ماه‌ها پس از اعمال کنترل‌های جدید صادراتی تولید شده‌اند. البته، این ممکن است به دلیل ذخایر قطعات و لوازم الکترونیکی غربی باشد که مسکو قبل از تهاجم سال ۲۰۲۲ ذخیره کرده بود. کارشناسان همچنین نسبت به ظهور زنجیره‌های تامین تحریمی که از چین و کشورهای شوروی سابق می‌گذرد و قطعات محدود شده غربی را به روسیه می‌رسانند، هشدار می‌دهند. با گذشت زمان، روسیه به احتمال زیاد راه‌هایی برای دور زدن تحریم‌ها پیدا کرده است، حتی اگر این به معنای خرید تجهیزات از فروشندگان ناشناس یا خرید محصولات با کیفیت پایین باشد.
با این حال، اتکای روسیه به بازار سیاه و زنجیره‌های تأمین غیرقانونی مستعد تأخیر و اختلال است، که زمان مورد نیاز برای تولید سیستم‌های جدید را افزایش می‌دهد و هزینه‌های کرملین را افزایش می‌دهد، زیرا در تلاش برای دستیابی به فناوری حساس است. علاوه بر این، مسکو ممکن است مجبور شود کاربردهای نظامی چنین اقلامی را بر مصارف غیرنظامی اولویت دهد. به عنوان مثال، در اوایل فوریه ۲۰۲۳، پورتال رسمی خدمات دولتی روسیه، به طور موقت پذیرش درخواست‌ها برای پاسپورت‌های بیومتریک خارجی را متوقف کرد و اشاره به مشکل در تامین ریزتراشه‌های لازم برای تولید پاسپورت‌های بیومتریک داشت.
