تنش میان آذربایجان-روسیه و بازتعریف معادلات قدرت در قفقاز

#اختصاصی

به قلم: معصومه فلاحتی، دکتری روابط بین الملل

قفقاز جنوبی، تاریخی طولانی به عنوان عرصه رقابت قدرت های بزرگ دارد، اما تحولات اخیر از جمله جنگ دوم قره باغ، حمله روسیه به اوکراین و تشدید تنش‌های روسیه و جمهوری آذربایجان، می‌تواند نشانگر گذار به نظم ژئوپولتیکی جدیدی باشد. در این نظم نوین، جمهوری آذربایجان با بهره گیری از حمایت ترکیه و غرب، جسورتر در برابر روسیه قد علم کرده و روسیه نیز در پی حفظ نفوذ سنتی خود با ابزارهای جدید است و در این میان، ایران با داشتن مرز مشترک با کشورهای قفقاز با چالش‌ها و فرصت‌های بی سابقه‌ای مواجه شده است.

دوران پساجنگ قره‌باغ موجب اعتماد به نفس ژئوپولتیکی جمهوری آذربایجان شده است. پیروزی نظامی جمهوری آذربایجان در قره‌باغ نه تنها موجب بازپس گیری سرزمین‌های از دست رفته این کشور شد، بلکه اساس موزانه قدرت منطقه را تغییر داد. این پیروزی، قدرت منطقه‌ای باکو را افزایش و سبب شد تا در برابر روسیه، حامی سنتی ارمنستان، بایستد. اتهامات اخیر مسکو به فرزند الهام علی اف درباره فرار مالیاتی و قتل شهروندان آذربایجانی در یکاترینبورگ، بهانه‌ای برای تشدید این رویارویی بوده است.۱ ابزارهایی که باکو برای ابراز وجود در برابر روسیه از آن بهره می‌برد همکاری با ناتو و اسرائیل، غرب‌گرایی و کریدور زنگزور است. آذربایجان با گسترش همکاری های نظامی با ترکیه و اسرائیل، به حلقه امنیتی غرب-ناتو نزدیک شده است و حضور احتمالی پایگاه ناتو در باکو، تهدیدی مستقیم برای منافع امنیتی روسیه و ایران محسوب می‌شود. ۲ ابزار دیگر آذربایجان کریدور زنگزور است و این مسیر ترانزیتی اهرم اصلی آذربایجان برای کاهش وابستگی به روسیه و ایران است. باکو با حمایت غرب و ترکیه اصرار دارد کنترل این کریدور را حتی به قیمت نقض حاکمیت ارمنستان بر استان سیونیک، در دست بگیرد. در مساله گرایش آذربایجان به غرب، این کشور به دنبال جایگزینی کامل روسیه با غرب نیست بلکه در پی توان سازی است.

در مقابل حمله به اوکراین، منابع سیاسی و اقتصادی روسیه را تحلیل برده و موجب کاهش نفوذ روسیه در منطقه قفقاز شده است. در جنگ دوم قره باغ، روسیه با حمایت از آذربایجان یا به تعبیری دیگر، عدم حمایت از ارمنستان، قصد داشت ارمنستان را از غرب دور کند، اما نتیجه معکوس گرفت. ترکیه و ناتو در قفقاز نفوذ عمیق‌تری یافتند و ارمنستان به سمت اتحادیه اروپا گرایش پیدا کرد.۳ روسیه با ابزارهای جدید به دنبال جبران کاهش نفوذ خود است و دیپلماسی انرژی در قالب طرح ادغام شبکه برق روسیه، آذربایجان و ایران، تلاشی برای حفظ اتصال با منطقه از طریق وابستگی متقابل اقتصادی است. ۴ از سوی دیگر روسیه با فشار بر ارمنستان و با استفاده از پایگاه نظامی در گیومری، می کوشد پاشینیان را به اتحاد با مسکو وادار یا وی را با کودتا جایگزین کند تا جلوی پیشروی غرب را بگیرد.

در روسیه رسانه‌ها در واکنش به تنش‌های اخیر با جمهوری آذربایجان، رویکردی چندبعدی شامل دیپلماسی آشتی‌جویانه همراه با هشدارهای ضمنی، تاکید بر منافع راهبردی و جنگ رسانه‌ای کنترل شده را پیش گرفته‌اند. رسانه‌های نزدیک به کرملین ترکیب تهدید و انکار را دنبال می‌کنند. اسپوتنیک با تاکید بر شهروندی روسیه بودن بازداشت‌شدگان آذربایجانی در یکاترینبورگ، ادعای قتل قومی را رد کرده و اقدامات پلیس را در چارچوب قانونی عنوان کرده است، همچنین این رسانه با انتشار اخبار درباره فرار مالیاتی فرزند الهام علی اف سعی در تخریب رهبری آذربایجان دارد.

خبرگزاری رسمی دولتی TASS با تاکید بر حفظ روابط راهبردی و هشدار ضمنی به باکو، خواهان بازگشت روابط با آذربایجان به سطح همکاری راهبردی است و بیان می‌دارد اقدامات تنش‌زا مانند بازداشت شهروندان روس، مغایر با روح اتحاد تاریخی ماست. همچنین تنش‌ها را ناشی از تحریک غرب دانسته و کریدور زنگزور را پروژه‌ای برای حذف روسیه از قفقاز معرفی می‌کند. ۵

محور اصلی خبرگزاری Gazeta.Ru، هشدار درباره پیامدهای اقتصادی برای آذربایجان است و بیان می‌دارد که وابستگی صادرات کشاورزی آذربایجان به بازار روسیه اهرم قدرتمند مسکو است و تداوم تنش‌ها می‌تواند اقتصاد باکو را تا حد زیادی تحت تاثیر قرار دهد. این رسانه، همکاری نظامی آذربایجان با ناتو را تهدیدی برای امنیت جمعی منطقه توصیف می‌کند.۶

استراتژی غرب در منطقه قفقاز، حذف روسیه و ایران است و به گفته حسن بهشتی پور در تسنیم: “سیاست غرب در قفقاز با هدف حذف ایران و روسیه تنظیم شده است”. در تحولات منطقه قفقاز، ایران میان فرصت‌ها و مخاطرات امنیتی قرار گرفته است. از یک سو با تهدیدهای چندلایه از جمله حضور اسرائیل در آذربایجان، رشد ناسیونالیسم آذری و انزوای اقتصادی در صورت اجرایی شدن کریدور زنگزور مواجه هست و از سوی دیگر فرصت‌های راهبردی برای ایران وجود دارد که می‌تواند از آن ها بهره‌مند شود. کریدور شمال- جنوب و توافق با روسیه و آذربایجان برای توسعه این مسیر می‌تواند ایران را به قطب ترانزیت منطقه‌ای تبدیل کند و همچنین در بخش انرژی همکاری با روسیه، توافق احتمالی انتقال گاز روسیه به ایران و پاکستان از خاک آذربایجان، موقعیت چانه‌زنی تهران را تقویت می‌کند.

با توجه به تنش‌های اخیر روسیه و جمهوری آذربایجان در منطقه سناریوهایی مطرح است که محتمل‌ترین آن، تشدید تنش‌ها در منطقه است که احتمال تحریم‌های مسکو علیه باکو و افزایش حضور ناتو در آذربایجان به بهانه مهار روسیه وجود دارد. سناریویی که با احتمال نسبی مطرح می‌شود، تغییر حکومت در ارمنستان است که ممکن است کودتای طرفدار روسیه علیه پاشینیان در صورت امضای صلح با آذربایجان تحت فشار غرب صورت گیرد و همچنین ممکن است ارمنستان به پایگاه نظامی روسیه برای مقابله با ناتو در باکو تبدیل شود.

سناریوی مطلوب در ارتباط با موضوع تنش میان آذربایجان و روسیه، همکاری منطقه‌ای از طریق پلتفرم ۳+۳ می‌باشد که در قالب این پلتفرم اختلافات بر سرکریدورها مدیریت خواهد شد. سناریوی دیگری که در بلند مدت و در صورت شکست روسیه از اوکراین مطرح می‌شود این است که گرجستان و ارمنستان به سمت ناتو گرایش پیدا کنند که در این صورت منطقه قفقاز به منطقه نفوذ ترکی- غربی تبدیل می‌شود و ایران در محاصره کامل قرار می گیرد.

تحولات کنونی قفقاز نشانگر پایان هژمونی انحصاری روسیه و ظهور نظمی چندقطبی است که در آن آذربایجان با حمایت ترکیه و غرب، روسیه با اهرم‌های باقیمانده اقتصادی- نظامی و ایران با محاسبه‌های پیچیده امنیتی- اقتصادی به بازتعریف نقش‌های خود می‌پردازند و آینده منطقه بیش از هر چیز به دو متغیر وابسته است: یک نتایج جنگ اوکراین (تضعیف یا احیای روسیه) و دیگر کارکرد پلتفرم‌های چندجانبه مثل پلتفرم ۳+۳ و نقش آن در مدیریت رقابت‌ها.

برای ایران، عبور از چالش‌های پیش رو مستلزم پیگیری فعال‌تر دیپلماسی اقتصادی در قالب کریدور شمال – جنوب است و ایران با بهره گیری از مزیت جغرافیایی، همچنان می‌تواند به بازیگری کلیدی در معادلات انرژی و ترانزیت اوراسیا تبدیل شود. البته سناریوی جنگ محدود ایران و آذربایجان هرچند با احتمال کم، در صورت تحریک ناسیونالیسم آذری یا تشدید فعالیت های اسرائیل در باکو، نمی تواند منتفی باشد و این امر، ثبات منطقه را به مخاطره خواهد انداخت.

منابع:

1. موحدیان، احسان (۱۴۰۴)، روسیه در قبال تحولات قفقاز جنوبی چه خواهد کرد، دیپلماسی ایرانی، ir/fa/news/2033906.
2. خط بازار (۱۴۰۴)، استقرار بزرگ ترین پایگاه ناتو در آذربایجان،کد خبر:۱۱۴۷۸۷ ir.
3. امیراحمدیان، بهرام (۱۴۰۲)، پس از دلخوری های ایروان از مسکو ارمنستان از روس ها فاصله می گیرد؟، ir/fa/news/2094247.
4. -Guliyev,Aghakazim (2024), Russia seeks to strengthen energy ties with Azerbaijan. Iran through power system integration, caliber.az.
5. Zakharova, Maria (2025), Moscow maintains contact with Baku over situation with detained journalists-diplomat, Tass news, tass.com/politics/1987385
6. Volkova,Ekaterina (2025), MP comments on worsening relations between Russia and Azerbaijan, gazeta.ru/politics/news/26186714.shtml.
7. بهشتی پور، حسن (۱۴۰۳)، بازی های قدرت در قفقاز جنوبی، هم میهن،کد مطلب:۱۷۲۲۵، hammihanonline.ir.