جایگاه و اهمیت حماسه نرت

#اختصاصی

به قلم: پوریا انگشت بافت، دانشجو دکتری ایران‌شناسی معاصر از دانشگاه تهران

آغاز سخن

حماسه‌ها یکی از مهم‌ترین میراث‌های فرهنگی ملت‌ها هستند که نه‌تنها تاریخ و هویت یک قوم را بازتاب می‌دهند، بلکه جهان‌بینی، ارزش‌ها و آرمان‌های آن‌ها را نیز تجسم می‌کنند. حماسه نرت، یکی از برجسته‌ترین حماسه‌های قفقاز و متعلق به مردم اوستیایی، چنین جایگاهی دارد. این حماسه با روایت‌های قدرتمند و شخصیت‌های فراموش‌نشدنی، از مرزهای ادبیات قومی فراتر رفته و به گنجینه‌ای ارزشمند در مطالعات اسطوره‌شناسی تبدیل شده است. اما چرا شناخت و آشنایی با این حماسه ضروری است؟ پاسخ این سؤال چندلایه و پرمعناست. در وهله‌ی اول، حماسه نرت پلی میان گذشته و حال است. این داستان‌ها که طی قرن‌ها سینه به سینه منتقل شده‌اند، نه فقط روایت‌هایی اسطوره‌ای، بلکه بازتابی از دغدغه‌ها، نبردها، سبک زندگی و آرمان‌های یک قوم هستند. شناخت این حماسه، به ما این امکان را می‌دهد که با تاریخ و فرهنگ مردم اوستیا آشنا شویم و جایگاه آن‌ها را در تمدن‌های پیرامون درک کنیم. از سوی دیگر، بررسی این حماسه نشان‌دهنده‌ی ریشه‌های مشترک فرهنگی میان اوستیا و دیگر تمدن‌های کهن، به‌ویژه ایران، است. بسیاری از عناصر موجود در نرت‌نامه شباهت‌های قابل‌توجهی با شاهنامه‌ی فردوسی دارند. قهرمانان نرت همچون سوسلان، یادآور پهلوانان ایرانی مانند رستم هستند. حتی درون‌مایه‌های اخلاقی و فلسفی حماسه نرت، مانند: انتخاب میان زندگی کوتاه و پرافتخار در برابر زندگی بلند اما بی‌نام، شباهت زیادی به مفاهیم ایرانی دارد. این ارتباط نشان می‌دهد که فهم این حماسه صرفاً یک مطالعه‌ی ادبی نیست، بلکه بررسی ریشه‌های مشترک تمدنی است که ایران و قفقاز را به هم پیوند می‌دهد. علاوه بر ارزش‌های تاریخی و فرهنگی، حماسه نرت از لحاظ اسطوره‌شناسی نیز بسیار مهم است. این داستان‌ها سرشار از شخصیت‌های نمادین هستند که مفاهیم مختلفی را در اساطیر جهان بازتاب می‌دهند. برای مثال، شاتانا که مادر نارت‌ها است، نشان‌دهنده‌ی نظام مادرسالاری در برخی جوامع کهن است.  شیردون، شخصیتی حیله‌گر و هوشمند، شباهت‌هایی به لوکی در اساطیر اسکاندیناوی دارد. همچنین، نقش جادو، نبردهای کیهانی و آزمون‌های قهرمانانه در این حماسه، آن را در کنار دیگر حماسه‌های جهانی مانند گیلگمش، ایلیاد، و مهاباراتا قرار می‌دهد. با توجه به این نکات، شناخت حماسه نرت نه فقط برای پژوهشگران ادبیات و اسطوره‌شناسی، بلکه برای علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ بسیار ارزشمند است. هر حماسه‌ای، جهان خاص خود را دارد که در آن قهرمانان با دشمنان، آزمایش‌ها، و حتی سرنوشت خود می‌جنگند. مطالعه‌ی این حماسه، درک عمیق‌تری از انسان، مبارزه، افتخار، و ارتباط بین فرهنگ‌ها به ما می‌دهد. به‌طور کلی، حماسه نرت یک میراث زنده است که همچنان الهام‌بخش مردم اوستیا و دیگر جوامع است. ترجمه‌ی این حماسه به زبان‌های مختلف، از جمله فارسی، فرصتی را فراهم کرده تا ارتباط فرهنگی بین ایران و اوستیا بیش از پیش تقویت شود. در دورانی که حفظ میراث فرهنگی اهمیت ویژه‌ای دارد، بازشناسی این داستان‌ها نه‌تنها یک ضرورت پژوهشی، بلکه یک وظیفه‌ی فرهنگی و تاریخی است. حماسه نرت یا نارت‌نامه یکی از مهم‌ترین آثار حماسی مردم اوستیایی است که ریشه‌ای ایرانی دارد. این مجموعه داستان‌های اساطیری، پهلوانی و فولکلوریک، نقش مهمی در فرهنگ و هویت مردم اوستیا ایفا می‌کند. حماسه نرت مجموعه‌ای از داستان‌های پهلوانی است که در میان مردم اوستیای شمالی و جنوبی رواج دارد. این داستان‌ها از نسل‌های گذشته منتقل شده‌اند و در طول زمان با عناصر فرهنگی قفقاز ترکیب شده‌اند. نرت‌نامه شباهت‌های زیادی با شاهنامه فردوسی دارد و قهرمانان آن، همچون سوسلان، ویژگی‌هایی مشابه رستم دارند.

ریشه‌های تاریخی و فرهنگی

این حماسه نشان‌دهنده‌ی ارتباط عمیق فرهنگی میان ایران و اوستیا است. نام “نرت” از واژه‌ی ایرانی “نر” به معنی مرد و پهلوان گرفته شده است. داستان‌های نرت‌نامه، علاوه بر جنبه‌های پهلوانی، دارای عناصر جادویی، اسطوره‌ای و اجتماعی هستند که زندگی مردم اوستیا را بازتاب می‌دهند.

شخصیت‌های برجسته

برخی از شخصیت‌های مهم این حماسه عبارتند از:

• سوسلان: بزرگ‌ترین جنگجوی نارت، مشابه رستم در شاهنامه.
• پاتراز: رهبر نارت‌ها و جنگجویی بی‌نظیر.
• شاتانا: مادر نارت‌ها و نماد مادرسالاری در فرهنگ اوستیایی.
• زراسه: دختر خدای دریا که نقش مهمی در داستان‌های نرت دارد.
• شیردون: شخصیتی حیله‌گر که شباهت‌هایی با لوکی در اساطیر اسکاندیناوی دارد.

مضامین و پیام‌های حماسه نرت

این حماسه بر شجاعت، افتخار، عدالت و آزادی تأکید دارد. یکی از داستان‌های معروف آن درباره‌ی انتخاب نارت‌ها بین زندگی طولانی و بی‌نام یا زندگی کوتاه ولی پرافتخار است. آن‌ها تصمیم گرفتند که کم‌شمار باشند ولی نامشان جاودانه بماند. حماسه نرت نه‌تنها مجموعه‌ای از داستان‌های حماسی و پهلوانی است، بلکه دارای مضامین عمیق و آموزنده‌ای است که بازتاب‌دهنده‌ی ارزش‌های اجتماعی، فلسفی و اخلاقی مردم اوستیا است. این داستان‌ها همچون آیینه‌ای، باورها، آرمان‌ها، و نگرش‌های آن‌ها را نسبت به زندگی، نبرد، افتخار و سرنوشت منعکس می‌کنند.

۱. شجاعت و افتخار

یکی از برجسته‌ترین مضامین این حماسه، شجاعت و افتخار است. قهرمانان نرت همواره با انتخاب‌هایی سرنوشت‌ساز مواجه‌اند؛ آن‌ها باید بین زندگی طولانی اما بی‌نام یا زندگی کوتاه ولی پرافتخار یکی را برگزینند. این مضمون نشان‌دهنده‌ی ارزش فداکاری و قدرت فردی در فرهنگ اوستیایی است. نارت‌ها همیشه به جای زندگی در سایه‌ها، افتخار را برمی‌گزینند، حتی اگر به قیمت جانشان تمام شود.

۲. سرنوشت و قدرت انتخاب

مانند بسیاری از حماسه‌های جهان، نرت‌نامه بر مفهوم سرنوشت تأکید دارد. با این حال، قهرمانان نرت تسلیم تقدیر نمی‌شوند، بلکه با انتخاب‌هایشان مسیر سرنوشت را تغییر می‌دهند.  این دیدگاه نشان‌دهنده‌ی نگرش فعال و مبارزه‌جویانه‌ی مردم اوستیا در برابر مشکلات زندگی است.

۳. عدالت و انتقام

بسیاری از داستان‌های نرت درباره‌ی مبارزه با ظلم و بی‌عدالتی است. قهرمانان این حماسه همیشه برای برقراری عدالت می‌جنگند، گاهی حتی از طریق انتقام شخصی. این مفهوم نشان‌دهنده‌ی نقش عدالت در نظام ارزشی مردم اوستیا است. آن‌ها معتقدند که ظلم نباید بدون پاسخ بماند و باید با شجاعت و نیروی حق از بین برود.

۴. نقش زنان در جامعه

بر خلاف بسیاری از حماسه‌های دیگر که تمرکز بیشتری روی قهرمانان مرد دارند، در نرت‌نامه شخصیت‌های زن جایگاه مهمی دارند. برای مثال: شاتانا که مادر نارت‌ها است، یکی از تأثیرگذارترین شخصیت‌های این داستان‌ها محسوب می‌شود. او نه‌تنها حامی و راهنمای نارت‌ها است، بلکه نشانه‌ای از نظام مادرسالاری در برخی جوامع کهن اوستیایی به شمار می‌آید. این نقش برجسته نشان‌دهنده‌ی مقام و قدرت زنان در فرهنگ سنتی اوستیا است.

۵. پیوند انسان و طبیعت

در نرت‌نامه، رابطه‌ی انسان با طبیعت و نیروهای ماورایی اهمیت ویژه‌ای دارد. قهرمانان نرت اغلب با موجودات افسانه‌ای، خدایان، و عناصر طبیعی در ارتباط‌اند. برای مثال، زراسه، دختر خدای دریا، با پهلوانان نرت رابطه دارد. این عناصر نشان می‌دهند که مردم اوستیا طبیعت را مقدس می‌دانند و آن را نیرویی زنده و تأثیرگذار در زندگی خود می‌بینند.

۶. خردمندی و حیله‌گری

شخصیتی مانند شیردون در این حماسه نماد هوش، زیرکی، و حیله‌گری است. او برخلاف دیگر پهلوانان که بیشتر بر قدرت جسمانی متکی‌اند، با فریب و نیرنگ دشمنانش را شکست می‌دهد. این مضمون بیانگر اهمیت حکمت و استراتژی در فرهنگ اوستیایی است و نشان می‌دهد که تنها زور و نیروی جسمانی کافی نیست، بلکه عقل و تدبیر نیز نقشی اساسی دارن

ترجمه و تأثیر جهانی

نارت‌نامه اخیراً به زبان فارسی ترجمه شده و در مسکو رونمایی شده است. این ترجمه نشان‌دهنده‌ی پیوند فرهنگی ایران و اوستیا است و می‌تواند منبع مهمی برای پژوهشگران اسطوره‌شناسی و زبان‌شناسی باشد.

فرجام سخن

حماسه نرت یکی از برجسته‌ترین میراث‌های فرهنگی مردم اوستیایی است که در طول قرن‌ها نه‌تنها روایتگر تاریخ و فرهنگ این قوم بوده، بلکه به عنوان پلی میان گذشته و حال ایفای نقش کرده است. این اثر حماسی، علاوه بر داستان‌های پهلوانی و حماسی، شامل مضامین عمیق فلسفی، اخلاقی و اجتماعی است که بسیاری از ارزش‌های این قوم را بازتاب می‌دهد. بررسی این حماسه نشان می‌دهد که نرت‌نامه شباهت‌های زیادی با دیگر حماسه‌های برجسته‌ی جهان دارد، از جمله شاهنامه فردوسی، ایلیاد و گیلگمش. یکی از مهم‌ترین آموزه‌های نرت‌نامه، مفهوم افتخار، شجاعت و قدرت انتخاب است. قهرمانان این داستان‌ها در لحظات سرنوشت‌ساز، باید بین زندگی بلند اما بی‌نام و زندگی کوتاه اما پرافتخار یکی را برگزینند. این مضمون، نه‌تنها در فرهنگ اوستیایی بلکه در ادبیات بسیاری از ملت‌های جهان دیده می‌شود. همچنین، توجه ویژه‌ی نرت‌نامه به عدالت، مبارزه با ظلم و حفظ هویت قومی باعث شده این حماسه همچنان برای مردم اوستیا نماد هویت ملی و فرهنگی باشد. در کنار این مضامین، نقش زنان در نرت‌نامه نیز بسیار برجسته است. شخصیت‌هایی مانند شاتانا نشان‌دهنده‌ی جایگاه مهم زنان در جامعه‌ی سنتی اوستیا هستند و بر نقش مادران در هدایت و پشتیبانی از پهلوانان تأکید دارند. این امر، نرت‌نامه را از بسیاری از حماسه‌های دیگر متمایز می‌کند که عمدتاً روی شخصیت‌های مرد تمرکز دارند. از لحاظ تاریخی، ارتباط فرهنگی میان ایران و اوستیا در نرت‌نامه کاملاً مشهود است. شباهت‌های این اثر با شاهنامه فردوسی، نشان می‌دهد که ریشه‌های مشترک فرهنگی میان این دو تمدن وجود دارد و شناخت نرت‌نامه به فهم بهتر ارتباطات ایران و قفقاز کمک می‌کند. ترجمه‌ی این حماسه به زبان‌های مختلف، از جمله فارسی، باعث شده تا جهان بیش از پیش با این میراث ارزشمند آشنا شود و علاقه‌مندان به ادبیات بتوانند آن را از منظر تاریخی و اسطوره‌شناسی مطالعه کنند. به‌طور کلی، حماسه نرت بیش از یک مجموعه داستان پهلوانی است؛ این اثر نمایانگر هویت، افتخار، عدالت، حکمت و پیوند انسان با طبیعت است. با توجه به اهمیت حفظ میراث فرهنگی، مطالعه و بررسی این حماسه نه‌تنها یک ضرورت پژوهشی، بلکه یک وظیفه‌ی فرهنگی و تاریخی است که به شناخت بهتر گذشته، اسطوره‌ها و ارتباطات تمدنی کمک می‌کند. نرت‌نامه، همچنان زنده و الهام‌بخش است و تأثیر آن در میان مردم اوستیا و فراتر از آن، ادامه دارد.

منابع

Vasily Ivanovich Abaev, 2020, Introduction the Ossetian Epic “Tales of the Narts”

www.degruyterbrill.com/document/doi/10.1515/9781400881123-005/html

wordscantfathom.wordpress.com/2021/06/17/book-review-tales-of-the-narts-ancient-myths-and-legends-of-the-osstesians/