#اختصاصی
به قلم: سرگئی سیپلاکوف؛استاد دانشکده اقتصاد جهانی و سیاست جهانی
در سال‌های ۲۰۲۱-۲۰۲۳، تغییرات عمده‌ای در همکاری‌های تجاری و اقتصادی بین روسیه و چین رخ داد. چنین رشد سریعی در حجم مبادلات تجاری از اواسط دهه ۲۰۰۰ مشاهده نشده بود. با این حال، اگر در دهه ۲۰۰۰ رشد پارامترهای کمی تجارت متقابل در پس‌زمینه فرایند جهانی‌سازی اقتصادی فعال و نرخ رشد بالای تجارت خارجی بین روسیه و چین اتفاق افتاد، جهش بزرگ کنونی در همکاری‌های اقتصادی روسیه و چین در شرایط ناآرامی در اقتصاد جهانی، تنش‌های بین‌المللی رو به افزایش، و همچنین در پس‌زمینه نوسانات ناپایدار در توسعه روابط تجاری خارجی بین دو کشور رخ داد.
به ویژه، نوسانات شدید در تجارت خارجی چین در سال‌های ۲۰۲۱-۲۰۲۳ مشاهده شد. رشد سالانه حجم مبادلات تجاری (به دلار آمریکا) به ترتیب ۲۸٫۸٪، ۴٫۳٪ و منفی ۵٪ بود، در حالی که رشد صادرات به ترتیب ۲۸٪، ۶٫۹٪ و منفی ۴٫۶٪ برآورد شده است؛ واردات نیز به ترتیب ۲۹٫۷٪، ۱٪ و منفی ۵٫۵٪ بود.
منبع: گردآوری شده توسط نویسنده بر اساس داده‌های آمار گمرکی چین برای سال‌های ۲۰۱۴-۲۰۲۳٫
وضعیت در تجارت خارجی روسیه مشابه بود، جایی که نوسانات حتی شدیدتر بود. رشد سالانه حجم مبادلات تجاری برای همان دوره به ترتیب ۳۸٪، ۸٪ و منفی ۱۶٪ بود؛ در حالی که رشد صادرات به ترتیب ۴۵٫۸٪، ۲۰٫۵٪ و منفی ۲۸٫۳٪ بود؛ رشد واردات نیز به ترتیب ۲۶٫۷٪، منفی ۱۳٪ و ۱۱٫۲٪ بود.
وضعیت تجارت خارجی روسیه تحت تأثیر شدید فشار تحریم‌های غرب پس از فوریه ۲۰۲۲ قرار گرفت. هدف از این تحریم‌ها، جدا کردن اقتصاد روسیه از بازار جهانی، مسدود کردن زنجیره‌های تأمین سنتی در مسیرهای صادرات و واردات، و محدود کردن قابلیت‌های سیستم تسویه مالی و بانکی بود. در این شرایط، رهبری روسیه مجبور شد به سرعت تمام سیستم روابط اقتصادی خارجی خود را به سمت کشورهای دوست تغییر جهت دهد. موفقیت این عملیات تا حد زیادی به موضع چین وابسته بود. امتناع اصولی پکن از پیوستن به تحریم‌های ضدروسی یکی از عوامل کلیدی بود که به اقتصاد روسیه اجازه داد در برابر “سونامی تحریم‌ها” در سال ۲۰۲۲ مقاومت کند.
در این محیط جدید، تجارت دوجانبه پایداری نسبتاً بالایی از خود نشان داد. در سال ۲۰۲۲، خریدهای چین از کالاهای روسی به ارزش دلاری ۴۳٫۴ درصد افزایش یافت که این نتیجه هم به دلیل شرایط مطلوب برای صادرکنندگان روسی در قیمت‌های جهانی انرژی و کالاهای صنعتی و هم به دلیل افزایش حجم فیزیکی عرضه‌ها حاصل شد. به ویژه، حجم فیزیکی خریدهای چین از منابع انرژی روسیه (نفت، زغال سنگ، گاز طبیعی) افزایش یافت، همچنین محصولات دریایی و کالاهای کشاورزی نیز رشد قابل‌توجهی داشت.
منبع: گردآوری شده توسط نویسنده بر اساس داده‌های آمار گمرکی چین برای سال‌های ۲۰۱۴-۲۰۲۳٫
از سوی دیگر، صادرات چین به روسیه پس از کاهش مختصری در مارس تا مه ۲۰۲۲ نیز رشد مثبتی را با ۱۲٫۸٪ نشان داد.
منبع: گردآوری شده توسط نویسنده بر اساس داده‌های آمار گمرکی چین برای سال‌های ۲۰۱۴-۲۰۲۳٫
در سال ۲۰۲۳، حجم تجارت دوجانبه همچنان افزایش یافت، به ویژه به دلیل ورود فعال محصولات چینی به بازارهای روسیه که پیش‌تر در اختیار شرکت‌های غربی قرار داشتند. در نیمه اول سال، خریدهای روسیه از محصولات چینی به رکورد ۷۸٫۱٪ افزایش یافت که این امر تا حدی به دلیل پایه محاسباتی نسبتاً پایین برای دوره مشابه در سال ۲۰۲۲ بود. تولیدکنندگان چینی به طور قابل‌توجهی موقعیت خود را در برخی بخش‌های بازار که قبلاً توسعه نیافته بودند، از جمله خودرو، تجهیزات ساختمانی و جاده‌ای، انواع دیگر ماشین‌آلات و تجهیزات، قطعات و ابزار، دستگاه‌های الکترونیکی و لوازم برقی خانگی تقویت کردند.
منبع: گردآوری شده توسط نویسنده بر اساس داده‌های آمار گمرکی چین برای دوره‌های ماهانه سال‌های ۲۰۲۳-۲۰۲۴٫
با این حال، در نیمه دوم سال، با پر شدن جایگاه‌های خالی در بازار روسیه، نرخ رشد ماهانه صادرات چین شروع به کاهش کرد. همچنین، روند ضعیف شدن نرخ ارز روبل که از تابستان ۲۰۲۳ شدت گرفت، تأثیر محدودکننده‌ای بر این روند داشت. با این وجود، در طول سال، شاخص‌های کلی صادرات چین به روسیه در سطح نسبتاً بالایی باقی ماندند – ۴۶٫۹٪.
شاخص‌های ارزشی صادرات روسیه به چین در سال ۲۰۲۳ همچنان به رشد ادامه داد، اما نرخ آن در مقایسه با سال ۲۰۲۲ به ۱۲٫۷٪ کاهش یافت. دلیل اصلی کاهش این بود که شرایط قیمتی، به‌ویژه برای محصولات انرژی، برای صادرکنندگان روسی به اندازه سال ۲۰۲۲ مساعد نبود. رشد مثبت تجارت به دلیل افزایش حجم فیزیکی کالاهای عرضه شده به دست آمد. به‌ویژه، در سال ۲۰۲۳، چین ۱۰۷ میلیون تن نفت و ۱۰۲ میلیون تن زغال سنگ از روسیه وارد کرد و حجم واردات را به ترتیب ۲۴٪ و ۵۲٪ افزایش داد.
در همین حال، حجم خرید گاز خط لوله روسیه توسط چین ۱٫۵ برابر افزایش یافت و به ۲۲٫۷ میلیارد متر مکعب رسید و واردات LNG (گاز طبیعی مایع) روسیه نیز ۲۳ درصد رشد کرد و به ۸ میلیون تن رسید. همچنین خرید محصولات کشاورزی روسیه توسط چین به‌سرعت افزایش یافت. از نظر ارزشی، حجم واردات محصولات کشاورزی روسیه در سال ۲۰۲۳ حدود ۸٫۸ میلیارد دلار برآورد شده است که ۴۴ درصد افزایش نشان می‌دهد. این گروه کالایی بیشتر شامل ماهی و غذاهای دریایی و روغن‌های گیاهی بود که ارزش آنها به ترتیب ۲٫۸۹ میلیارد دلار و ۲٫۵۸ میلیارد دلار بود. در عین حال، حجم خرید غلات روسیه (به‌ویژه جو، ذرت و گندم سیاه) نیز ۲۷۵٫۵ درصد افزایش یافت که ارزش پولی آن ۳۲۰ میلیون دلار برآورد شد. به طور کلی، طبق گزارش سازمان نظارت بر کشاورزی روسیه (Rosselkhoznadzor)، صادرات محصولات کشاورزی روسیه به چین تقریباً دو برابر شد و از ۲٫۸۷ میلیون تن در سال ۲۰۲۲ به ۵٫۴ میلیون تن در سال ۲۰۲۳ رسید.
با در نظر گرفتن سهم این کشورها در ساختار تجارت خارجی یکدیگر، می‌توان گفت که طی سه سال گذشته اهمیت روابط تجاری دوجانبه برای هر دو کشور، روسیه و چین، به‌طور قابل‌توجهی افزایش یافته است.
جدول ۱٫ سهم چین در تجارت خارجی روسیه، درصد
| ۲۰۱۰ | ۲۰۱۵ | ۲۰۲۰ | ۲۰۲۱ | ۲۰۲۳ | |
| سهم در کل حجم مبادلات تجاری | ۹٫۵ | ۱۲٫۱ | ۱۸٫۳ | ۱۷٫۹ | ۳۳ |
| سهم در کل صادرات | ۵٫۱ | ۸٫۳ | ۱۴٫۶ | ۱۳٫۸ | ۲۸ |
| سهم در کل واردات | ۱۷ | ۱۹٫۱ | ۲۳٫۷ | ۲۴٫۸ | ۳۹ |
منبع: گردآوری شده توسط نویسنده بر اساس داده‌های آمار گمرکی سرویس فدرال گمرک روسیه.
طی دو سال گذشته، چین به‌طور مطلق رهبر اصلی در میان شرکای تجاری روسیه در هر دو جهت صادرات و واردات بوده است. تا پایان سال ۲۰۲۳، حدود ۴۵٫۷ درصد از صادرات نفت روسیه، حدود ۴۸ درصد از زغال سنگ، ۲۳ درصد از گاز خط لوله و بیش از ۲۴ درصد از LNG روسیه به چین اختصاص داشت. در زمینه واردات، به‌ویژه ماشین‌آلات و محصولات فنی، تقریباً تنها گزینه برای روسیه، تأمین محصولات از چین بود. همچنین باید اشاره کرد که سهم واقعی حضور چین در بازار روسیه بیشتر از آماری است که توسط گمرک چین گزارش شده است. در سال ۲۰۲۳، نرخ رشد بسیار بالای صادرات چین به کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) و برخی کشورهای آسیای مرکزی مشاهده شد. به‌طور خاص، صادرات چین به قزاقستان ۵۲٫۸ درصد، به قرقیزستان ۲۹ درصد، به بلاروس ۷۹٫۹ درصد، به ازبکستان ۶۷٫۲ درصد و به تاجیکستان ۶۸٫۴ درصد رشد کرد. در این راستا، می‌توان فرض کرد که بخش قابل‌توجهی از کالاهای چینی از طریق این کشورها به روسیه مجدداً صادر شده‌اند.
جدول ۲٫ سهم روسیه در تجارت خارجی چین، درصد
| ۲۰۱۰ | ۲۰۱۵ | ۲۰۲۰ | ۲۰۲۱ | ۲۰۲۳ | |
| سهم در کل حجم مبادلات تجاری | ۱٫۸۶ | ۱٫۷۲ | ۲٫۳۷ | ۲٫۴۵ | ۴٫۰۴ |
| سهم در کل صادرات | ۱٫۸۸ | ۱٫۵۳ | ۱٫۹۵ | ۲٫۰۴ | ۳٫۲۸ |
| سهم در کل واردات | ۱٫۸۶ | ۱٫۹۸ | ۲٫۷۷ | ۲٫۹۶ | ۵٫۰۵ |
منبع: گردآوری شده توسط نویسنده بر اساس داده‌های آمار گمرکی چین.
در سال ۲۰۲۳، روسیه موفق شد از آلمان پیشی بگیرد و به بزرگ‌ترین شریک تجاری چین در اروپا تبدیل شود. این موفقیت به‌ویژه به دلیل افزایش صادرات انرژی به چین به دست آمد. برای اولین بار از سال ۲۰۱۸، روسیه از عربستان سعودی پیشی گرفت و با سهم ۲۰ درصدی از کل واردات انرژی چین، به بزرگ‌ترین تأمین‌کننده نفت چین تبدیل شد. همچنین روسیه با سهم ۲۱ درصدی دومین تأمین‌کننده بزرگ زغال سنگ پس از اندونزی و با سهم بیش از ۱۱ درصد از واردات LNG چین نیز بود.
افزایش سریع حجم همکاری‌های دوجانبه در حوزه اقتصادی و دستیابی به هدف تعیین شده برای حجم سالانه تجارت دوجانبه به میزان ۲۰۰ میلیارد دلار تا سال ۲۰۲۴، موضوع تهیه برنامه‌ای برای توسعه بیشتر همکاری‌های تجاری و اقتصادی را در دستور کار قرار داده است.
در طول دیدار رسمی رئیس‌جمهور چین، شی جین پینگ، از روسیه در مارس ۲۰۲۳، دو طرف بیانیه مشترکی را در مورد برنامه توسعه حوزه‌های کلیدی همکاری‌های اقتصادی بین چین و روسیه تا سال ۲۰۳۰ تصویب کردند. این سند هشت حوزه اصلی را مشخص کرد:
- افزایش مقیاس تجارت، بهینه‌سازی ساختار آن و ترویج همکاری‌های سرمایه‌گذاری؛
- توسعه یک سیستم لجستیک متصل و یکپارچه؛
- ارتقای سطح همکاری‌های مالی، از جمله گسترش استفاده از ارزهای ملی؛
- تقویت همکاری جامع در بخش انرژی؛
- توسعه زنجیره‌های تأمین برای کالاهای اساسی و منابع معدنی؛
- گسترش همکاری‌ها در زمینه فناوری و نوآوری؛
- بهبود کیفی همکاری‌های صنعتی، شامل هماهنگ‌سازی استانداردها و نیازهای فنی صنعتی؛
- افزایش همکاری در بخش کشاورزی با هدف تضمین امنیت غذایی دو کشور.
از نظر محتوایی، هدف این بیانیه، توسعه نقشه راه مشترک برای همکاری‌های اقتصادی میان مسکو و پکن در میان‌مدت بود. دولت‌های دو کشور موظف بودند این نقشه راه را تهیه کنند و پیشرفت آن به‌عنوان موضوع اصلی در جلسات منظم سران دولت‌ها بررسی شود. با این حال، تا پایان سال ۲۰۲۳، دو طرف نتوانستند فهرست کامل وظایف را به پایان برسانند: بخش مهمی از نقشه راه، یعنی نسخه جدیدی از برنامه همکاری‌های سرمایه‌گذاری دوجانبه، هنوز توافق نشده بود و مذاکرات در مورد نسخه جدید توافقنامه تشویق و حفاظت از سرمایه‌گذاری‌ها همچنان در جریان بود.
در عین حال، در آوریل ۲۰۲۴، نخست‌وزیر روسیه، میخائیل میشوستین، در سخنرانی سالانه خود برای نمایندگان دومای دولتی اعلام کرد که استراتژی جدید توسعه فعالیت‌های اقتصادی خارجی روسیه تا سال ۲۰۳۰ که به‌تازگی تأیید شده است، تمامی روندهای مدرن اقتصاد جهانی را در نظر می‌گیرد. به نظر می‌رسد مفاد اصلی این سند به‌عنوان مبنای موضع مذاکراتی روسیه در تهیه مشترک برنامه توسعه همکاری‌های اقتصادی با طرف چینی قرار گیرد.
با ارزیابی وضعیت کنونی و روندهای توسعه همکاری‌های تجاری و اقتصادی بین روسیه و چین، باید توجه داشت که رشد سریع پارامترهای کمی آن همچنان به‌صورت گسترده است. هنوز هیچ تغییر کیفی در ساختار کالایی تجارت متقابل که شکل اصلی تبادل اقتصادی است، رخ نداده است. روسیه، هرچند در مقادیر بیشتر، همچنان به‌عنوان تأمین‌کننده انرژی و مواد خام، فلزات، کودها، و چوب عمل می‌کند، که اخیراً برخی از محصولات کشاورزی نیز به آن اضافه شده است. در مقابل، چین حضور خود را در بازار روسیه در طیف گسترده‌ای از محصولات مهندسی مکانیکی و کالاهای مصرفی گسترش داده است. تغییر سریع جهت‌گیری روسیه به‌سوی شرق به دلیل ساختار بخش‌های اقتصادی دو کشور، قادر به تغییر ریشه‌ای وضعیت نیست. چنین مدلی از تعامل، توسعه پایدار و پیش‌رونده همکاری دوجانبه را تضمین نمی‌کند و نمی‌تواند از آن در برابر نوسانات محافظت کند، زیرا دینامیک هزینه‌های صادراتی روسیه به‌شدت به وضعیت قیمتی در بازار جهانی وابسته است، در حالی که دینامیک عرضه چینی‌ها به اندازه تقاضای تولیدی و مصرفی روسیه بستگی دارد.
علاوه بر این، در میان عوامل اضافی و غیرقابل پیش‌بینی که بر وضعیت همکاری روسیه و چین در حوزه اقتصادی تأثیر می‌گذارند، باید به وضعیت تنش‌های بین‌المللی و فشار تحریم‌های غرب بر مسکو و پکن اشاره کرد. در سال ۲۰۲۲، واکنش به تحریم‌های بی‌سابقه غرب علیه سیستم مالی و بانکی روسیه، کاهش سرعت استفاده از دلار در روابط تجاری دوجانبه بود. در مارس ۲۰۲۴، سهم تسویه‌حساب‌ها با ارزهای ملی، به‌ویژه یوان چین، به حدود ۹۲ درصد رسید.
در عین حال، در پایان سال ۲۰۲۳، ایالات متحده و شرکای غربی آن بار دیگر رژیم تحریم‌های ضد روسی را تشدید کردند و به مؤسسات مالی و شرکت‌های چینی هشدار دادند که در صورت ادامه تأمین کالاهای دو منظوره به روسیه، ممکن است با گسترش تحریم‌های ثانویه مواجه شوند. اگرچه چین رسماً مخالفت خود را با دخالت خارجی در مبادلات تجاری و اقتصادی “عادی” با روسیه اعلام کرده بود، در عمل، از ابتدای سال ۲۰۲۴، بانک‌های چینی الزامات رعایت مقررات خود را افزایش دادند و در برخی موارد حتی به‌طور کامل از ارائه خدمات به شرکت‌های روسی خودداری کردند.
مشکلات پیش آمده تأثیر محسوسی بر دینامیک تجارت دوجانبه داشت، به‌ویژه در زمینه صادرات چین. در سه‌ماهه اول ۲۰۲۴، شاخص‌های حجم مبادلات تجاری روسیه و چین همچنان به رشد مثبت خود ادامه داد، اما سرعت آن به‌طور قابل‌توجهی کاهش یافت: حجم کل تجارت تنها ۵٫۲ درصد افزایش یافت، در حالی که صادرات چین به روسیه تنها ۲٫۶ درصد رشد داشت. به‌ویژه در ماه مارس، صادرات چین به روسیه ۱۵٫۶ درصد کاهش یافت، که این کمترین میزان در کل دوره ۲۰۲۱–۲۰۲۳ بود.
در شرایط کنونی، احتمال تغییر و تعدیل روابط تجاری و اقتصادی دوجانبه به‌شدت افزایش یافته است که ضرورت بررسی کارشناسانه و توسعه عملی سازوکارها و اشکال جدید همکاری‌های بلندمدت را بیشتر برجسته می‌کند.
