#اختصاصی
به قلم: مائده پورصفائی، کارشناسی ارشد مطالعات ترکیه
بناهای تاریخی و وسایل باستانی مانند کتیبهها، تندیسها، نقاشیها و … میراث فرهنگی ملموس هستند؛ زبان، رقص، آداب و رسوم، موسیقی، فرهنگ غذایی و … میراث فرهنگی ناملموساند. میراث فرهنگی میان گذشته و حال ارتباط برقرار کرده و منبع محکمی برای خلق هویت آینده هستند. با استفاده از امکانات ارتباطی و وسایل ارتباطات جمعی میتوان نمادهای فرهنگی یک کشور و ارزشهای محلی و ملی را به بازارهای جهانی عرضه و جنبۀ اقتصادی فرهنگ را برنامهریزی کرد. کنوانسیونهای حفاظت از میراث ملموس و ناملموس فرهنگی بر این ایده صحه میگذارند که فرهنگ به عنوان یک میراث باید حفظ شود و به دست آیندگان برسد.
میراث فرهنگی ناملموس در طول زمان با تاثیر جهانی شدن دستخوش تغییر میشود و ممکن است حتی از بین بروند. در نتیجۀ سیاستهای نئولیبرالی، اهمیت میراث ناملموس کمرنگ شده و ارزشهای مادی در رأس امور قرار میگیرد؛ کلانشهرها پر اهمیت میشوند و ارزش روستایی و سنتی از میان میروند. به همین دلیل، پروژههایی در سطح ملی و بینالمللی با هدف آگاهی از لزوم حفظ و حراست از میراث فرهنگی ناملموس تعریف و تدابیر لازم در این راستا اتخاذ میشوند. این پروژهها از نظر حفظ هویت جوامع، زنده نگاه داشتن و انتقال آن به نسلهای آینده حائز اهمیت است. میراث فرهنگی در برسازی تصویر ملیِ مثبت سازنده است و به برسازی و حفظ هویت ملی کمک میکند. در کشورهای مختلف، با توجه به ساختار اقتصادی، سیاسی و اجتماعی، تدابیر متفاوتی نسبت به امر حفاظت از میراث فرهنگی اتخاذ میشود. ترکیه نیز روند منحصر به فردی را طی کرده است که عمدتاً تحت تأثیر کشورهای غربی بوده و در پنج دورۀ: میراث عثمانی منتقل شده به جمهوری (۱۸۵۰ تا ۱۹۳۰)، فعالیتهای اوایل جمهوری (۱۹۳۰ تا ۱۹۵۰)، تغییر سیاستهای اقتصادی و توجه به استانبول (۱۹۵۰ تا ۱۹۸۰)، تجدید ساختار در نتیجۀ جهانی شدن (۱۹۸۰ تا ۲۰۰۰)، حفاظت از میراث فرهنگی با سیاستهای نئولیبرالی ۲۰۰۰ و پس از آن تعریف میشود.
زنانی که از سنین پایین در جامعۀ ترکیه در خانهها شروع به پختن غذا یا انجام کارهای دستی سنتی میکنند، به نوعی در حال حفظ فرهنگ غذایی و صنایع دستی منطقۀ خود و همچنین، انتقال هنر به نسلهای بعد هستند و این امر را تضمین میکنند. با گذشت زمان و شروع ورود زنان به چرخۀ اقتصادی و بازار کار، فرهنگ آمادهسازی غذاهای سنتی به حاشیه رفته و غذاهای آمادهتر یا سادهپختتر در اولویت قرار میگیرد. همچنین، انجام کارهای دستی یا همان صنایع دستی کاهش یافته و این هنر نیز در برخی از مناطق در معرض نابودی قرار میگیرد. برنامههای تلاش برای حفظ میراث فرهنگی، اهمیت حفظ میراث ناملموس را یادآوری کرده و علاقه و تلاش برای حفظ و حراست از آن را افزایش میدهد و زنان خانهدار به نوعی شروع به آشکارسازیِ مهارتهای خود و تجربیاتشان در این زمینه میکنند. به این ترتیب، پروژههایی برای تأمین منافع اقتصادی زنان و حراست از میراث فرهنگی ناملموس تعریف میشود. در نتیجه، زنان به درکی از ارزش کار خود میرسند و به صورت همزمان، از نظر اقتصادی هم تأمین میشوند. اولویت جوامعی چون ترکیه برای زنان خانهداری و مراقبت از فرزندان است و به عنوان نیروی کار جدی تلقی نمیشوند. امروز انجام کارهای خانه و تربیت نسل به عنوان راهبردی برای حفظ زندگیِ خانوادگی و تربیتِ نیروی کار یا سرمایۀ انسانی در نظر گرفته میشود. دلایل انفعال زنان در بازار کار ترکیه، ذهنیت عمدتاً مردسالارانۀ حاکم بر جامعه است و به همین دلیل، زنان ترجیح میدهند اگر فعالیت اقتصادی دارند آن را در خانه انجام دهند. این واقعیت که ارزش نیروی کار زنان پایینتر است و درآمدی که به دست میآورند به عنوان درآمد ثانویه تلقی میشود و مسئولیت آنها در خانه همچنان، بدون تغییر، پابرجا باقی میماند، کار در خانه را برای زنان به گزینۀ مطلوبتری بدل میکند. زنانی که تحصیلات آکادمیک ندارند عمدتاً به انجام کارهای خانه و فعالیتهای یدی تمایل دارند. این فعالیتها به صورت غیر مستقیم فعالِ بودن حوزۀ صنایع دستی و فرهنگ غذایی را تضمین میکند.
پروژههایی چون cittaslow و slowfood میکوشند تا هویت و ویژگیهای محلی را حفظ کرده و از همگنیای که در اثر جهانی شدن ظهور پیدا کرده است جلوگیری کنند. هدف این برنامهها حفظ هویت غذایی، شهری، موسیقیایی و داستانهای شفایی است و در این راستا، از تولیدات ملی و محلی حمایت میکنند. استفاده از انرژیهای پاک برای حفاظت از محیط زیست نیز در این پروژهها آموزش داده میشود. این پروژهها برای نمایش فرهنگ غذایی، صنایع دستی، ذوق و هنر محلی بهویژه برای کودکان است؛ به طوری که این موارد، دیگر تنها مفاهیم انتزاعی نباشد که بتوان از نسل پیشین شنید و از آنها در خاطرات یاد کرد. قدردانی از کار یدی زنان، ایجاد زمینههای اشتغال زنان در خانواده، ترویج تولیدات ارگانیک و اینگونه فعالیتها هم جنبۀ اقتصادی دارند و هم جنبۀ فرهنگی. در این مورد میتوان سریالهای تلویزیونی اخیر ترکیه را هم بررسی کرد؛ چرا که به نظر میرسد تعداد فیلمها و سریالهایی که تصاویری سرزنده، پر جنبوجوش و خانوادگی از روستاها با نیروی کار محلی و تولید محصول در حاشیۀ شهرها را به نمایش میگذارند، در سالهای اخیر، بسیار زیاد شده است.
نمونۀ فعالیتهای زنان در شهر سفریحصار برای حفظ میراث فرهنگی ناملموس
شهر سفریحصار واقع در جنوب استان ازمیر در سال ۲۰۰۹ به جنبش citta slow پیوست. سفریحصار اولین شهر ملحق شده به پروژۀ یاد شده در ترکیه است، و به همین دلیل، عنوان پایتختی این جنبش در ترکیه را به خود اختصاص داده است. شهردار این شهر برای تحقق معیارهای مطلوب این جنبش، پروژههای زیادی را از جمله رویش گیاهان معطر و دارویی سنتی، استفاده از انرژی خورشیدی برای روشنایی شهر و خیابان، محاسبۀ میزان انتشار کربن، ساخت نیروگاههای خورشیدی، حفظ غذاها و دانههایی که به صورت خاص در این منطقه میرویند و حمایت از محصولات کشاورزی ارگانیک، و ایجاد بازاری که تولیدکنندگان بتوانند بدون واسطه محصولات خود را بفروشند، در دستور کار قرار داده است. بدین منظور، قلعۀ سیغاجیک و خیابانهای اطراف آن بازسازی و به عنوان محل دائمی بازار این منطقه انتخاب شد. روزهای یکشنبه، بازاری برپا میشود که زنان در آن محل میتوانند محصولات تولیدی خود را بفروشند. این فعالیتها به توسعۀ پایدار در جهت حفاظت از ویژگیهای بومی و میراث فرهنگی منطقه و همچنین، ایجاد آگاهی برای درک ارزش این فعالیتها کمک میکند.
آشپزی سنتی سفریحصار هم پروژهای برای برجستهسازی و برندسازی نیروی کار محلی زنان است که با همکاری آناتولی EFES، وزارت فرهنگ و گردشگری و برنامۀ توسعۀ سازمان ملل متحد آغاز به کار کرد. در این پروژه، زنان برای برگزاری کارگاههای آموزش آشپزی محلی آموزش میبینند و مقدمات برگزاری کارگاههای آموزشی برای ایشان فراهم میشود؛، به این ترتیب، هم کسب درآمد میکنند و هم در حفظ میراث فرهنگی ناملموس سهمی دارند. همچنین، برای برندسازی محصولات تولیدی زنان، فعالیتهای حمایتی در دستور کار قرار گرفته است. بدین منظور، وبسایتی به نام سفریبازار تأسیس شد که در آن محصولات زنان به صورت آنلاین به فروش میرسند. محصولاتی چون صنایع دستی چوبی، کارهای دستبافت، نمد، ادویه، انواع خوراکی و …. همگی تولیدات زنان این شهر هستند. این فعالیتها در راستای ایجاد شرایط اشتغال برای زنان، حفظ زندگی سنتی، آگاهی از ارزشهای حفافظت محیط زیست، آشکار کردن گنجینۀ زندگی سنتی-تاریخی و پایداری همۀ اینهاست. تعاونی توسعۀ کشاورزی هیدرولیکی سفریحصار هم در سال ۲۰۱۰ با هدف مدیریت مسائل زنان تأسیس شد که همۀ اعضای آن را زنان تشکیل میدهند.
مجموع این فعالیتها هم اثر فردی دارند و هم اثر اجتماعی؛ حفاظت از محصولات و روشهای سنتی تولید، تغییر نقش زنان، ایجاد زمینه برای اشتغال زنان از جمله تحولات اجتماعی در این مورد است. حضور زنان به صورت فعالانه در زمینۀ حراست از میراث فرهنگی ناملموس منجر به درک ارزش و جایگاه فرهنگ و حفظ میراث تاریخی میشود. همچنین، زنانی که در این فعالیتها شرکت میکنند از نظر اجتماعی رشد کرده، فعالیتهای خانگی برایشان ارزشمند میشود، اعتماد به نفس و روحیۀ کارآفرینی پیدا میکند.
