صادرات گاز ایران به ارمنستان: از ناترازی انرژی در ایران تا انحصار روسیه در بازار گاز ارمنستان

#اختصاصی

به قلم: دکتر ولی کالجی؛ عضو شورای علمی ایراس

معاون وزیر مدیریت سرزمینی و زیرساخت‌های ارمنستان، هاکوب واردانیان، در تاریخ ۳۰ سپتامبر اعلام کرد که خط سوم انتقال برق ارمنستان-ایران در مراحل پایانی قرار دارد و تاکنون ۸۵ درصد آن تکمیل شده است. این خط به طول ۲۸۰ کیلومتر (۱۷۴ مایل) از رَزدان تا مرز ایران کشیده می‌شود و یک پست برق ۴۰۰ کیلوولت نیز در منطقه سیونیک ساخته خواهد شد (مگدسیان، ۳۰ سپتامبر). با اتمام این پروژه، ایران واردات برق خود از ارمنستان را دو برابر خواهد کرد. ایران پس از روسیه، دومین تأمین‌کننده بزرگ گاز ارمنستان است. با این حال، برخلاف روسیه، صادرات گاز ایران به ارمنستان از طریق تبادل برق انجام می‌شود. مبادله گاز و برق بین ایران و ارمنستان بر پایه عدم تعادل عرضه برق در تابستان در ایران و عدم تعادل عرضه گاز در زمستان در ارمنستان است. شراکت رو به رشد انرژی بین ایران و ارمنستان، تلاش استراتژیک ایران برای گسترش نفوذ در منطقه قفقاز جنوبی را در میان چالش‌هایی نظیر عدم تعادل انرژی خود، تحریم‌های بین‌المللی و رقابت با نقش غالب روسیه در بازار گاز ارمنستان نشان می‌دهد.

ایران و ارمنستان در سال ۲۰۰۴ یک توافق ۲۰ ساله مبادله گاز با برق امضا کردند که در سال ۲۰۰۹ اجرایی شد. خط لوله گاز ایران-ارمنستان ۱۴۰ کیلومتر (۸۷ مایل) طول دارد. بخش ایرانی از تبریز، مرکز استان آذربایجان شرقی در شمال غربی ایران، تا مرز ایران و ارمنستان کشیده شده است. بخش ارمنی از منطقه مِغری تا کاجاران در استان سیونیک، از جنوب ارمنستان عبور می‌کند. از سال ۲۰۰۹، ارمنستان گاز طبیعی از ایران وارد کرده، آن را در یک نیروگاه حرارتی محلی به برق تبدیل کرده و آن را به ایران تحویل داده است. مازاد برق تولید شده از هر متر مکعب گاز طبیعی در ارمنستان باقی می‌ماند (کامون اسپیس، ۱۱ اوت ۲۰۲۳). ایران در حال حاضر روزانه یک میلیون متر مکعب گاز به ارمنستان صادر می‌کند که معادل سالانه حدود ۳۶۵ میلیون متر مکعب گاز طبیعی است. در مقابل، ایران به ازای هر متر مکعب گاز، سه کیلووات ساعت برق تولید شده در نیروگاه‌های حرارتی ارمنستان را دریافت می‌کند.

با پایان قرارداد ۲۰ ساله، توافق اولیه در مورد قرارداد جدید طی سفر نخست‌وزیر ارمنستان، نیکول پاشینیان، به تهران در نوامبر ۲۰۲۲ به دست آمد. ایران و ارمنستان برنامه «گاز طبیعی در برابر برق» را تا سال ۲۰۳۰ تمدید کردند که در تاریخ ۱۰ اوت ۲۰۲۳ در ایروان امضا شد (آزاتوتیون، ۱۰ اوت ۲۰۲۳). این توافق بدین معناست که ایران سالانه ۳۶۰ میلیون متر مکعب گاز به ارمنستان صادر کرده و در مقابل برق دریافت خواهد کرد.

دو برابر شدن حجم مبادله گاز و برق بین ایران و ارمنستان پس از اتمام خط سوم انتقال برق ارمنستان-ایران، به دو چالش جدی منجر خواهد شد. چالش اول، عدم تعادل انرژی در ایران است. اگرچه ایران یکی از غنی‌ترین کشورهای جهان از نظر منابع انرژی است — از جمله دومین ذخایر گاز اثبات‌شده جهان پس از روسیه — اما چهارمین مصرف‌کننده بزرگ گاز در جهان است، پس از ایالات متحده، روسیه و چین (ایسنا، ۲۰ فوریه ۲۰۲۳).

تحریم‌های اقتصادی دو دهه گذشته مانع سرمایه‌گذاری خارجی و توسعه ظرفیت تولید گاز شده است. ایران همچنین با کمبود شدید برق مواجه است. بر اساس تصمیم اخیر دولت ایران، برق در تمامی استان‌های کشور به مدت دو ساعت در روز قطع خواهد شد که این اقدامی بی‌سابقه در سه دهه اخیر است.

در این شرایط، ایران تصمیم گرفته است گاز از ترکمنستان و اخیراً از روسیه وارد کند (نگاه کنید به EDM، ۴ ژانویه ۲۰۲۳ و ۵ ژوئن). طبق توافق سه‌جانبه مبادله گاز بین ایران، ترکمنستان و آذربایجان که در تاریخ ۲۷ نوامبر ۲۰۲۱ امضا شد، ایران سالانه حدود ۱.۵ تا ۲ میلیارد متر مکعب گاز از ترکمنستان در منطقه سرخس دریافت کرده و آن را از آستارا به آذربایجان تحویل می‌دهد (نگاه کنید به EDM، ۱۷ دسامبر ۲۰۲۱). در این فرآیند مبادله، ایران گاز مورد نیاز برای پنج استان شمال شرقی خود را تأمین می‌کند که می‌تواند نقش مهمی در کاهش عدم تعادل گاز، به‌ویژه در فصل زمستان ایفا کند.

در ژوئن ۲۰۲۴، ایران با روسیه به توافق رسید که مطابق آن روزانه ۳۰۰ میلیون متر مکعب گاز روسیه را وارد خواهد کرد (کاسپین نیوز، ۲۸ ژوئن). این مقدار گاز بیش از یک‌سوم تولید روزانه ایران است. ایران امیدوار است با اجرای این توافق، بخشی از گاز وارداتی را برای جبران کمبود گاز مصرف کند و باقی آن را به ارمنستان، پاکستان، ترکیه و عراق صادر کند.

چالش دوم در افزایش صادرات گاز ایران به ارمنستان، انحصار شرکت انرژی روسی گازپروم در بازار گاز ارمنستان است. سال گذشته، ارمنستان ۲.۷ میلیارد متر مکعب گاز از روسیه وارد کرد که فاصله چشمگیری با ۳۶۵ میلیون متر مکعب واردات گاز از ایران دارد (آرکا، ۲۸ نوامبر ۲۰۲۳؛ سیویل‌نت، ۱۵ مارس). علاوه بر این، ارمنستان به ازای هر هزار متر مکعب گاز روسیه ۱۶۵ دلار پرداخت می‌کند. اگرچه قیمت گاز روسیه در سال ۲۰۱۹ به ازای هر هزار متر مکعب ۱۵ دلار افزایش یافت، اما از آن زمان تغییر نکرده است (آرکا، ۱۴ نوامبر ۲۰۱۹؛ آرمنپرس، ۱۵ دسامبر ۲۰۲۳). به گفته مقامات ارمنستانی، با وجود اینکه گاز روسیه ارزان‌تر از گاز ایران است، اما ارمنستان برای واردات از ایران پرداخت نقدی ندارد. بر اساس توافق ارمنستان و ایران، هیچ یک از طرفین پرداخت نقدی انجام نمی‌دهند و تنها انرژی مبادله می‌شود (اوراسیا‌نت، ۲ نوامبر ۲۰۲۳).

بی‌شک صادرات گاز ایران به ارمنستان با منافع روسیه در تضاد است. پس از جنگ اوت ۲۰۰۸ روسیه علیه گرجستان، روسیه دسترسی خود به بازار گاز گرجستان را از دست داد و شرکت نفت دولتی جمهوری آذربایجان (SOCAR) جایگزین گازپروم در بخش انرژی این کشور شد. بنابراین، ارمنستان تنها بازار گاز روسیه در منطقه قفقاز جنوبی باقی مانده است که باعث شده گازپروم به نفوذ روسیه در این منطقه متکی باشد.

به همین دلیل، بسیاری معتقدند که گازپروم پشت تصمیم کاهش قطر خط لوله ایران-ارمنستان از ۱۴۲۰ به ۷۰۰ میلی‌متر (از ۵۶ به ۲۸ اینچ) بوده است. پیش‌تر، گازپروم از طریق شرکت تابعه خود، گازپروم ارمنستان، بخش عمده‌ای از سهام بخش ارمنی خط لوله را خریداری کرد (نگاه کنید به EDM، ۳ نوامبر ۲۰۰۶؛ اوراسیا‌نت، ۱۷ نوامبر ۲۰۲۳). اگر این خط لوله با قطر اولیه خود ساخته شده بود، امکان صادرات گاز ایران به بازارهای اروپا فراهم می‌شد که می‌توانست با صنعت گاز طبیعی روسیه رقابت کند (نگاه کنید به EDM، ۲۱ مارس ۲۰۰۷).

عدم ساخت خط لوله صادرات گاز ایران به گرجستان و تصمیم ارمنستان در سال ۲۰۰۶ برای واگذاری ۴۱ کیلومتر (۲۵ مایل) از خط لوله صادرات گاز ایران در خاک ارمنستان به گازپروم روسیه—که به مسکو اجازه داد تمام مسیرهای تأمین انرژی به ارمنستان را کنترل کند—به‌عنوان نشانه‌های دیگری از تضاد منافع ایران و روسیه در بخش انرژی قفقاز جنوبی تعبیر شده‌اند (آزاتوتیون، ۶ آوریل ۲۰۰۶).

دولت پاشینیان می‌تواند با امضای توافق صلح با آذربایجان و عادی‌سازی روابط با ترکیه، به انزوای ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی ارمنستان پایان دهد (نگاه کنید به EDM، ۶ مه). این امر ممکن است به تضعیف انحصار گازپروم در بازار گاز روسیه منجر شود و به ایران فرصت دهد تا صادرات گاز خود به ارمنستان و حتی گرجستان را افزایش دهد (نگاه کنید به EDM، ۱۷ ژوئیه).

این فرصت نیازمند حل مشکلات عدم تعادل گاز در ایران، لغو تحریم‌های اقتصادی، جذب سرمایه‌گذاری خارجی، توسعه میادین و پالایشگاه‌های گاز ایران و افزایش ظرفیت تولید و صادرات گاز ایران است. در غیر این صورت، همان‌طور که ایران نتوانست پس از آغاز جنگ روسیه علیه اوکراین از آن برای صادرات گاز به اروپا استفاده کند، نخواهد توانست پس از کاهش وابستگی ایروان به مسکو، صادرات گاز به ارمنستان را افزایش دهد.

این گزارش برای نخستین بار در منبع زیر به زبان انگلیسی منتشر شده است:

https://jamestown.org/program/expanding-iran-armenia-energy-ties-combat-yerevans-reliance-on-russian-oil/