شرایط مرزی افغانستان با جمهوری های سابق شوروی بسیار خطرناک به نظر می رسد. روز چهارشنبه اخباری منتشر شد که ۵۳ نظامی مرزبانی افغانستان که به دلیل حملات طالبان مجبور شده بودند از مرز عبور کنند، به کشورشان بازگردانده شده اند. مرزبانان افغانستان در همسایگی تاجیکستان روز دوشنبه گذشته با شرایط مشابهی روبرو شده بودند و ۱۳۴ نفر از آنها به تاجیکستان پناه بردند. در همین راستا اماعلی رحمان و شوکت میرضیایف، روسای جمهور تاجیکستان و ازبکستان برای حفظ امنیت در منطقه تماس تلفنی داشتند. در کرملین هم اخیرا از این وضعیت ابراز نارضایتی شده بود. روسیه بارها پس از اعلام خروج نیروهای ناتو از افغانستان، گفته که باید توجه ویژهای به شرایط این کشور داشت.
جنگ در سه ساعتی دوشنبه
در میانه هفته گذشته، نشست دبیران شورای امنیت کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در دوشنبه پایتخت تاجیکستان برگزار شد. در این نشست که نیکلای پاتروشف، دبیر شورای امنیت روسیه هم حضور داشت، یکی از بحث های کلیدی وضعیت افغانستان و پیشروی های طالبان بود. در همان روز شروع این نشست، اعلام شد که طالب ها منطقه مرزی شیرخان بندر با تاجیکستان را تحت کنترل خود گرفته اند؛ جایی که تنها ۱۷۰ کیلومتر با دوشنبه فاصله دارد. این منطقه را می توان کلیدی ترین راه تجارت میان جمهوری های سابق شوروی نامید. برای تاجیکستان این مرز همچنین برای ارتباطش با ایران که یکی از شرکای تجاری اصلی این کشور است، حیاتی است. این خبر زمانی دراماتیک شد که مشخص شد در جریان درگیری در این نقطه مرزی، ۱۳۴ سرباز افغانستانی به تاجیکستان پناه آورده اند و مرزبانان تاجیک هم آنها را پذیرفته اند. حدود ۱۰۰ تن از سربازانی که نتوانستند به تاجیکستان پناه ببرند، در این درگیری کشته یا زخمی شدند.
روز چهارشنبه هم در اثر درگیری مشابهی، ۵۳ مرزبان افغان در منطقه مرزی شورتپه، به ازبکستان پناه بردند و سپس به کشورشان بازگشتند.
مشخص است که همین رخدادهای مشابه باعث شدند روسای جمهور تاجیکستان و ازبکستان وضعیت امنیتی منطقه را با هم بررسی کنند. علاوه بر این امامعلی رحمان با توکایف، رئیس جمهور قزاقستان هم تماس داشت و بر تلاش های مشترک برای حفظ امنیت در منطقه تاکید کرد.
در همین حال، شبکه طلوع نیوز افغانستان اعلام کرده که در روزهای اخیر ۸ شهر مهم در نقاط مختلف افغانستان به دست طالب ها افتاده و مراکز مهمی همچون مزار شریف هم در خطر جدی قرار دارند. هرچند ارتش افغانستان در بیانیه ای اعلام کرده که تا آخرین قطره خون از این شهرها دفاع خواهد کرد. اما این از نگرانی ازبکستانی که در نزدیکی مزار شریف قرار دارد کم نمی کند. به ویژه که از این شهر تا “ترمذ” ازبکستان هم یک راه آهن وجود دارد.
شرایط آنقدر جدی است که دمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین در این باره گفته است: “قاعدتا با توجه به خروج نیروهای ناتو از افغانستان، وضعیت این کشور به صورت جدی و دائم مورد توجه و نگرانی کرملین قرار دارد. تاجیکستان یکی از نزدیکترین شرکای ماست و شکل گیری دوباره تنش در آن منطقه ما را نگران می کند.”
در این شرایط، انتشار گزارش نهادهای امنیتی آمریکا در رسانه های این کشور، موضوع را ترسناکتر هم جلوه می دهد. در این گزارش گفته شده که دولت افغانستان تنها شش ماه می تواند در برابر طالبان دوام آورد و کابل هم سقوط خواهد کرد.
اتحاد جدید شمالی
در خود تاجیکستان چشم انداز مثبت و دلگرم کننده ای برای این شرایط وجود ندارد. البته دولت کمتر اظهار نظر می کند. اما برای مثال اظهارات آقای فیضاف، فرماندار ولایت خودمختار کوهستانی بدخشان تاجیکستان توجه زیادی را به خود جلب کرد. این منطقه بسیار صعبالعبور است و از دوشنبه تا به آنجا باید ۱۲ ساعت در راه بود. نیمی از جمعیت این منطقه در امتداد رودخانه “دریای پنج” زندگی می کنند و این یعنی دقیقا در مرز با افغانستان.
فیضاف گفته است: “نیروهای مرزبانی تاجیکستان در این منطقه در نهایت آماده باش به سر می برند. در زمان جنگ داخلی تاجیکستان در دهه ۹۰ میلادی، افغان ها از پناهندگان تاجیک استقبال کردند و امروز هم ما به آنها کمک می کنیم و حاضریم آنها را بپذیریم. با توجه به وضعیت سیاسی و اقتصادی مان، می توانیم ۱۰ هزار پناهنده را بپذیریم. آقای فیضاف گفت اقدامات لازم برای اینکار انجام شده است.”
در حال حاضر حدود ۵ هزار پناهنده افغانستانی که از ابتدای دهه ۹۰ میلادی به تاجیکستان آمدند، در این کشور زندگی می کنند. رهبر آنها که سازمانی تحت عنوان “آریانا” دارند، عبدالمصور بهادری نام دارد که در دفتر کارش سه پرچم بر دیوار آویخته شده؛ تاجیکستان، افغانستان و سازمان ملل. در طرف دیگر هم فرشی با طرح احمد شاه مسعود بر دیوار دیده می شود.
آقای بهادری در مصاحبه ای گفته است که از سال ۲۰۰۱ و پس از ترور مسعود به تاجیکستان آمده و اکنون بسیار نگران است که دولت دوباره در دست طالبان بیفتد و بسیاری از دستاوردهایی که این کشور در سال های اخیر به زحمت کسب کرده، از بین بروند.
او گفت: “طالب ها در ۲۰ سال اخیر هیچ تغییری نکرده اند و همان طالبان قدیمی هستند. اینکه تصور شود آنها قابل اصلاح هستند، احمقانه است. البته مرز افغانستان و تاجیکستان به خوبی از هر دو طرف کنترل می شود و جای نگرانی نیست. اما ما امیدوارم هستیم. اخیرا پسر احمد شاه مسعود به افغانستان بازگشته و از او در مناطق شمالی به گرمی استقبال شده است. او می خواهد جنبش مقاومت جدید را راه بیندازد که می تواند ضربه سنگینی به طالب ها باشد.”
بهادری همچنین نگاه مثبتی به ژنرال دوستم دارد. او می گوید که دوستم هم زمانی همراه احمدشاه مسعود از رهبران اتحاد شمالی بود. این اتحاد غیردولتی بین سالهای ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۱ میلادی برای مقابله با طالبان تشکیل شده بود.
رستم عزیزی، کارشناس تاجیکستانی مسائل جهان اسلامی معتقد است که نه تنها طالب ها و اعضای اتحاد شمالی ممکن است به شمال افغانستان روی آورند بلکه این شرایط می تواند پای گروه های خطرناک تری مثل داعش را به این منطقه باز کند. جنش اسلامی ازبکستان و جماعت انصارالله هم از دیگر گروه های افراطی هستند که می توانند به شمالی افغانستان سرازیر شوند. نهادهای امینیت تاجیکستان تخمین زده اند که گروه جماعت انصارالله به رهبری یک تاجیک به نام امیرالدین طبروف، بیش از ۱۳۰۰ نفر شهروند تاجیکستان را در خود دارد.
عزیزی معتقد است که با توجه به حضور امنیتی قوی تاجیکستان و ازبکستان در مرزهایشان با افغانستان، امکان حملات گسترده از سوی طالبان نیست اما ممکن است گروه های کوچکتر بتوانند از مناطق کوهستان به این کشورها نفوذ کنند.
عزیزی همچنین می گوید که روسیه و ازبکستان در سطح وزارت خارجه و همچنین ترکمنستان به صورت غیر رسمی با طالبان در ارتباط هستند اما تاجیکستان هیچ گونه ارتباطی با این گروه ندارد، که البته در آینده ممکن است این ارتباط برقرار شود.
البته به نظر می رسد از نظر مسکو، خطر اصلی در افغانستان طالبان نیست، بلکه گروه های تازه کار تری همچون داعش هستند. برای مثال نیکلای پاتروشف پس از بازگشت از دوشنبه گفت که وضعیت رو به وخامت افغانستان پس از خروج نیروهای ناتو ممکن است به افزایش فعالیت داعش و القاعده منجر شود.
سعدی بوریسوف، کارشناس تاجیک مسائل افغانستان هم در این باره می گوید: میدانم که روسیه دلایل کافی برای نگرانی از فعالیت داعش در افغانستان دارد اما من میزان حضور این گروه تروریستی در این کشور را نمی دانم. اعضای این گروه تاحالا از کنترل حتی یک منطقه هم سخن نگفته اند. گویا که همزمان همه جا هستند و هیچ جا هم نیستند.