#اختصاصی
به قلم: لئونید نرسیسیان، سرگئی ملکونیان
امروزه، ارمنستان دیگر به‌عنوان “حیاط خلوت روسیه” شناخته نمی‌شود، عنوانی که در سه دهه گذشته به آن نسبت داده می‌شد. به‌دنبال تهاجم روسیه به اوکراین و جنگ دوم قره‌باغ در سال ۲۰۲۰، سیاست‌های دفاعی و امنیتی ارمنستان در حال تغییر است. این بازتنظیم راهبردی یک فرصت تاریخی برای ارمنستان فراهم می‌کند تا نقش ژئوپلیتیکی خود را بازتعریف کرده و از حوزه نفوذ مسکو فاصله گرفته و به سمت متحدان غربی حرکت کند.
خریدهای گذشته
تدارکات فعال تسلیحاتی ارمنستان از سال ۲۰۱۶ و پس از جنگ چهار روزه با آذربایجان آغاز شد. این درگیری که طی آن باکو با استفاده از مهمات سرگردان ساخت اسرائیل و پهپادهای نظارتی برتری نظامی خود را نشان داد، ایروان را وادار کرد تا با متحد استراتژیک خود در آن زمان، مسکو، قراردادی منعقد کند. به‌عنوان یکی از اعضای سازمان پیمان امنیت جمعی، ارمنستان می‌توانست تسلیحات را با قیمت‌های داخلی خریداری کند و هماهنگی نظامی این کشور با استانداردهای روسیه، ادغام تجهیزات را ساده‌تر می‌کرد. مسکو، به‌عنوان نشانه‌ای از حمایت، یک وام ۲۰۰ میلیون دلاری به ارمنستان اعطا کرد که به این کشور امکان داد سامانه‌های راکتی چندگانه BM-30 Smerch و TOS-1A Solntsepek، سامانه‌های پدافند هوایی قابل حمل Igla-S، سیستم اطلاعات الکترونیکی Avtobaza-M و سایر تجهیزات را خریداری کند.
تلاش‌های استراتژیک ارمنستان برای تقویت قابلیت‌های دفاعی خود، در خرید سامانه‌های موشکی Iskander-E از روسیه که خارج از خط اعتباری مذکور بود، آشکار است. پیش از جنگ ۲۰۲۰، ارمنستان همچنین چهار جنگنده Su-30SM خریداری کرد، هرچند این جنگنده‌ها به مهمات مدرن هوایی مجهز نبودند. یکی دیگر از خریدهای کلیدی قبل از جنگ، سامانه‌های پدافند هوایی Tor-M2KM بود. منطق پشت این خریدها ایجاد بازدارندگی در برابر تشدید درگیری‌های گسترده بود.
بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰، علاوه بر تسلیحات خریداری‌شده از روسیه، ارمنستان ۳۵ سامانه پدافند هوایی Osa از اردن دریافت کرد و قراردادی ۴۰ میلیون دلاری برای چهار رادار ضدتوپخانه مدرن Swathi با هند امضا کرد که در سال ۲۰۲۱ تحویل داده شد. بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰، روسیه ۹۴ درصد از واردات اصلی تسلیحات ارمنستان را تأمین می‌کرد.
پیامدهای جنگ
جنگ دوم قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ تعادل قدرت منطقه‌ای را به‌شدت تغییر داد. ارمنستان متحمل خسارات بزرگی شد که به‌گفته وبلاگ منبع‌باز Oryx شامل ۲۵۵ تانک، ۷۱ خودرو جنگی پیاده‌نظام، ۲۵۰ توپ کششی، ۲۹ واحد توپ خودکششی، ۸۴ سامانه راکتی چندگانه، و ۳۹ سامانه پدافند هوایی (شامل یک گردان S-300 و دو واحد Tor-M2KM) و صدها قطعه تجهیزات دیگر بود. هرچند شواهد جدی نشان می‌دهد این ارقام اغراق‌شده بوده‌اند، اما ارتش ارمنستان آشکارا دچار کاهش ظرفیت شد.
در نتیجه جنگ، جمهوری خودخوانده قره‌باغ کوهستانی، که به‌عنوان منطقه مورد مناقشه بین ارمنستان و آذربایجان در نظر گرفته می‌شود، ۷۰ درصد از قلمرویی را که از سال ۱۹۹۴ در کنترل داشت از دست داد و نیروهای حافظ صلح روسیه در مناطق باقی‌مانده مستقر شدند. ایروان از مسکو درخواست کرد که پایگاه‌های نظامی در مرز جدید ارمنستان و آذربایجان ایجاد کند، که ارمنستان را آسیب‌پذیر کرد و نتونست ضامن امنیت قره‌باغ باشد. بر اساس بیانیه ۱۰ نوامبر ۲۰۲۰، وضعیت جدید شامل این است که ارمنستان مسیر ارتباطی از طریق قلمرو خود را برای آذربایجان فراهم کند. این هدف استراتژیک بعدی باکو است که از سوی ترکیه حمایت می‌شود: ایجاد “کریدور زنگزور”، مسیری زمینی مستقیم به نخجوان از طریق قلمرو ارمنستان که توسط نیروهای مرزی FSB روسیه کنترل شود.
آذربایجان یک اتحاد استراتژیک با ترکیه برقرار کرد که نقش تصمیم‌گیرنده فرماندهی آن در نتیجه جنگ ۲۰۲۰ حیاتی بود. در ژوئن ۲۰۲۱، باکو و آنکارا “اعلامیه شوشا” را امضا کردند، یک پیمان دفاعی که شامل مفاد کمک متقابل در صورت حمله به هر یک از طرفین است. یکی از اهداف آن‌ها باز کردن مسیری زمینی از طریق قلمرو ارمنستان، همان “کریدور زنگزور”، است. آذربایجان با استفاده از برتری نظامی، اقتصادی و سیاسی خود به فشار بر ارمنستان برای امتیازات یک‌جانبه ادامه داد، از جمله تصرف اراضی ارمنستان طی تشدید تنش‌ها در سال ۲۰۲۱، تصرف ارتفاعات استراتژیک در مرز طی درگیری شدید دو روزه در سپتامبر ۲۰۲۲، و در سال ۲۰۲۴ اقدام به “مرزبندی و تحدید حدود” بخش‌هایی از مرز ارمنستان و آذربایجان در تاووش با فشار نظامی و به نفع آذربایجان کرد.
تشدید اخیر درگیری‌ها ناکارآمدی مکانیسم‌های امنیتی روسیه در سازمان پیمان امنیت جمعی را نشان داد. هرچند جنگ ۲۰۲۰ خارج از مسئولیت این سازمان بود، حملات بعدی که مستقیماً ارمنستان را هدف قرار دادند، این‌گونه نبودند. ارمنستان به‌تدریج خود را از سازمان پیمان امنیت جمعی دور کرد، عضویت خود را معلق نمود و به‌جای آن به مأموریت نظارتی اتحادیه اروپا متوسل شد، که در حال حاضر شامل ۲۰۹ نفر با مأموریتی تا فوریه ۲۰۲۵ است.
جستجو برای بازارهای جدید
بازنگری در توافقات نظامی-سیاسی بین ارمنستان و روسیه نه‌تنها ناشی از کاهش اثر بازدارندگی اتحادشان، بلکه به دلیل عدم تحویل تسلیحات و تجهیزات نظامی طبق قراردادهای موجود است. در اوت ۲۰۲۱، ارمنستان و روسیه قرارداد جدیدی برای تأمین تسلیحات در مسکو امضا کردند که ارزش و جزئیات آن فاش نشد. در سال ۲۰۲۳، رئیس کمیسیون دفاعی مجلس ارمنستان، آندرانیک کوچاریان، اعلام کرد که این قرارداد ۴۰۰ میلیون دلار ارزش دارد. بحث‌ها درباره تحویل تسلیحات روسیه پس از حمله پاییز ۲۰۲۲ به ارمنستان شدت گرفت. یک سال بعد، در نوامبر ۲۰۲۳، نخست‌وزیر نیکول پاشینیان اظهار داشت که ارمنستان هزینه تسلیحات را به روسیه پرداخت کرده اما هیچ‌کدام را دریافت نکرده است.
راه‌حل‌های مختلفی پیشنهاد شد، از جمله استفاده از وجوه پرداخت‌شده برای تسویه بخشی از بدهی ارمنستان. با این حال، این پیشنهادها به مسئله اصلی نپرداختند: ارمنستان همچنان تحت فشار نظامی آذربایجان قرار داشت، بدون آن‌که تسلیحاتی که برای آن‌ها پول پرداخت کرده بود، تحویل گرفته باشد. با آغاز جنگ روسیه و اوکراین، وضعیت بدتر شد و ارمنستان را وادار کرد که به دنبال بازارهای تسلیحاتی جایگزین باشد. این تحولات نیاز فوری ارمنستان به تأمین تجهیزات نظامی جایگزین برای مقاومت در برابر فشار آذربایجان را برجسته می‌کند.
هند
از سال ۲۰۲۲، هند به بزرگ‌ترین صادرکننده تجهیزات نظامی به ارمنستان تبدیل شد. بر اساس تخمین ما که بر اساس اطلاعات رسانه‌ای منتشر شده است، ارزش بسته فعلی قراردادها می‌تواند بیش از ۱.۵ میلیارد دلار باشد. سفارش شامل سامانه راکت‌انداز چندگانه Pinaka به ارزش ۲۴۵ میلیون دلار، ۷۲ توپ خودکششی MARG-155 با کالیبر ۱۵۵ میلی‌متر، ۹۰ توپ پیشرفته یدک‌کش ۱۵۵ میلی‌متری به ارزش ۱۵۵ میلیون دلار، موشک‌های زمین‌به‌هوای Akash به ارزش ۷۲۰ میلیون دلار، سامانه‌های ضد پهپاد Zen به ارزش ۴۱ میلیون دلار، موشک‌های ضد تانک Konkurs-M تولید تحت لیسانس، و انواع دیگر مهمات و تجهیزات است.
در آوریل ۲۰۲۴، گزارش شد که هند اولین وابسته نظامی خود را به ارمنستان اعزام خواهد کرد. این تصمیم با افزایش همکاری‌های نظامی-فنی بین دو کشور مرتبط است و هدف آن رسیدگی کارآمدتر به مسائل فنی احتمالی است. علاوه بر این، در سال ۲۰۲۴، هیئت‌های ارمنی و هندی از وزارت دفاع دو کشور توافق‌نامه همکاری دفاعی امضا کردند که بر فعالیت‌های آموزشی و همکاری‌های سازمانی متمرکز است.
نکته قابل توجه این است که ارمنستان بر خرید انبوه توپخانه‌های ۱۵۵ میلی‌متری متمرکز شده است که نشان‌دهنده تغییری از کالیبر ۱۵۲ میلی‌متری و ۱۲۲ میلی‌متری شوروی به استانداردهای ناتو است. این تغییر استراتژیک، خریدهای آتی توپخانه و مهمات از روسیه را تقریباً غیرممکن می‌کند، به‌ویژه با توجه به اینکه تعداد کمی از توپ‌های شوروی پس از خسارات سنگین جنگ دوم قره‌باغ در اختیار ارمنستان باقی مانده است.
این رابطه رو به رشد بین ایروان و دهلی نو نشان‌دهنده یک تغییر استراتژیک است که می‌تواند تعادل قدرت را در منطقه بازتعریف کند، وابستگی ارمنستان به مسکو را بیشتر کاهش دهد و همسویی آن را با قدرت‌های دموکراتیک تثبیت کند.
فرانسه
اگرچه قراردادهای اصلی تسلیحاتی ارمنستان با هند است، تحویل تسلیحات از فرانسه پوشش خبری بیشتری داشته است. این تحویل‌ها شامل ۵۰ خودروی زرهی Bastion ساخت شرکت Arquus است که تاکنون ۲۴ دستگاه از آن‌ها به ارمنستان رسیده است. پس از جنگ ۲۰۲۰، ارمنستان همچنین سه ایستگاه راداری GM-200 از شرکت Thales خریداری کرد و تفاهم‌نامه‌ای برای تحویل آینده سامانه دفاع هوایی کوتاه‌برد Mistral امضا شد. علاوه بر این، ارمنستان ۳۶ توپ خودکششی Caesar با کالیبر ۱۵۵ میلی‌متر خریداری کرده که نشان‌دهنده تمایل کشور برای تقویت توان توپخانه‌ای و انتقال به استانداردهای ناتو است.
افزایش مشارکت فرانسه، به‌ویژه در آموزش نیروهای ارمنی و اصلاح نهادهای نظامی آن، نشان‌دهنده اهمیت استراتژیک ارمنستان برای امنیت اروپا است. با تعمیق این روابط، اتحادیه اروپا می‌تواند به ثبات منطقه و استقلال ارمنستان از مسکو کمک کند.
ایالات متحده و سایر شرکا
هم‌زمان با همکاری‌های موجود، ارمنستان به طور فعال در جستجوی شرکای امنیتی جدید است. برای مثال، در مارس ۲۰۲۴، ارمنستان و ایتالیا برنامه همکاری نظامی سالانه‌ای را امضا کردند که شامل چندین توافق‌نامه بود. همچنین گفت‌وگوها در زمینه نظامی با یونان و قبرس در حال پیشرفت است و علاقه به توسعه روابط با بلغارستان و بلژیک نیز وجود دارد. جداگانه، در ژوئیه ۲۰۲۴، اتحادیه اروپا برای نخستین بار کمک نظامی غیرمرگبار به ارزش ۱۰ میلیون یورو در چارچوب مکانیزم صلح اروپا تصویب کرد. ایالات متحده نیز حمایت فزاینده‌ای از ارمنستان نشان داده است، از جمله برگزاری دو رزمایش صلح‌بانی Eagle Partner در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ و موافقت با اعزام مشاور به وزارت دفاع ارمنستان برای حمایت از اصلاحات جاری. با این حال، همکاری با ایالات متحده عمدتاً بر عملیات‌های صلح‌بانی و غیرنظامی متمرکز است و امکان تأمین تجهیزات غیرمرگبار وجود دارد. ایروان همچنان در دسته کشورهایی قرار دارد که محدودیت‌هایی در دسترسی به بسیاری از فناوری‌های دوگانه دارند که می‌توانست به صنعت دفاعی در حال توسعه آن کمک کند.
نتیجه‌گیری
حجم تسلیحات و تجهیزات نظامی خریداری‌شده توسط ارمنستان پس از سال ۲۰۲۰ نشان‌دهنده تغییری اساسی در همکاری امنیتی این کشور با مسکو است. از سال ۲۰۲۲، ارمنستان تقریباً بودجه دفاعی خود را دو برابر کرده است. در سال ۲۰۲۲، این بودجه حدود ۷۰۰–۸۰۰ میلیون دلار بود که تا سال ۲۰۲۴ به ۱.۴–۱.۵ میلیارد دلار افزایش یافت. پیش‌تر، بیش از ۹۰ درصد خریدهای نیروهای مسلح ارمنستان از مجتمع نظامی-صنعتی روسیه تأمین می‌شد. اما امروزه، تأمین‌کنندگان اصلی این کشور هند و فرانسه هستند، در حالی که سهم تسلیحات روسیه از قراردادهای قدیمی به کمتر از ۵–۱۰ درصد کاهش یافته است.
در شرایط ژئوپلیتیکی کنونی، روسیه و آذربایجان به شدت با انتخاب‌های دفاعی ارمنستان مخالفت می‌کنند. آذربایجان به‌طور فعال با فرانسه و هند مخالفت کرده و حتی از جنبش‌های جدایی‌طلب در مناطق ماوراءبحار فرانسه حمایت کرده و روابط خود را با پاکستان تقویت کرده است. باکو همچنین ارمنستان را به نظامی‌سازی متهم کرده و تهدیدهایی را مطرح کرده است، از جمله فشار برای ایجاد به‌اصطلاح «کریدور زنگزور». با توجه به اینکه ماده ۹ بیانیه نوامبر ۲۰۲۰ آخرین گزینه برای حفظ حضور روسیه در ارتباطات منطقه است، ایروان تحت فشار مضاعف از مسکو و باکو قرار دارد.
تسلیح مجدد فعال ارمنستان می‌تواند در نهایت به ایجاد توازن قدرت دست‌کم جزئی با باکو منجر شود و توانایی آذربایجان برای اعمال فشار نظامی یک‌جانبه را محدود کند. این تغییر زمینه‌ساز صلح بلندمدت خواهد بود.
پس از بازسازی توان نظامی خود، ارمنستان می‌تواند کنترل مستقل ارتباطات عبوری از قلمرو خود را در دست بگیرد.
