#اختصاصی
به قلم: توحید نژاداسد، کارشناسی ارشد مطالعات ترکیه، دانشگاه تهران
سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO)، هرساله اقدام به انتشار گزارش «شاخص جهانی نوآوری»[۱] می‌کند که در آن به بررسی و رتبه‌بندی کشورها از منظر نوآوری می‌پردازد. این سازمان، گزارش سال ۲۰۲۴ خود را با موضوع وعدۀ کارآفرینی اجتماعی، پیوند بین نوآوری و شرکت‌های اجتماعی و تأثیری که این امر برای جهان دارد، منتشر کرده است. این گزارش به بررسی ۱۳۳ کشور جهان طبق شاخص‌های مختلفی می‌پردازد که در ادامه به آن اشاره خواهد شد. در این یادداشت سعی داریم وضعیت ایران را با کشور ترکیه طبق معیارهای نوآوری مشخص شده در گزارش این نهاد، مقایسه کرده و دید مناسب‌تری از شرایط هردوکشور بدست آوریم.
رتبه در جهان، منطقه و گروه درآمدی
کشور سوئیس برای پنجمین سال متوالی است که رتبه اول جهانی را به عنوان نوآورترین کشور جهان به خود اختصاص داده است. این کشور با امتیاز ۶۷٫۵، بالاتر از کشورهایی چون سوئد (۶۴٫۵) و ایالات متحده آمریکا (۶۲٫۵) قرار گرفته است. در تصویر زیر جایگاه ده کشور برتر جهان به همراه دو کشور ایران و ترکیه آورده شده است. طبق شاخص نوآوری، ایران در سال ۲۰۲۴ در رتبۀ ۶۴ و ترکیه در جایگاه ۳۷ جهان ایستاده است. ایران که از لحاظ درآمد سرانه در گروه درآمدی متوسط رو به پائین[۲] قرار می‌گیرد، در این گروه پس از هند، ویتنام، فیلیپین و اوکراین، پنجمین کشور فناور به شمار می‌رود. ترکیه در گروه درآمدی خود (متوسط رو به بالا[۳]) جایگاه سوم را پس از چین و مالزی کسب کرده است که طبق گفته این گزارش رشد خوبی داشته و وارد سه کشور برتر این گروه درآمدی شده است.
این گزارش در نگاه منطقه‌ای خود، دو کشور ایران و ترکیه را در مناطق جداگانه‌ای قرار داده است. از این نظر، ایران در منطقۀ «آسیای مرکزی و جنوبی» و ترکیه در منطقۀ «غرب آسیا و شمال آفریقا» قرار گرفته است. ایران در منطقۀ جغرافیایی خود، پس از هند، در رتبه دوم و ترکیه نیز در منطقۀ «غرب آسیا و شمال آفریقا»، پس از اسرائیل، قبرس و امارات متحدۀ عربی در رتبه چهار قرار گرفته‌است.
هر دو کشور از لحاظ بهبود شاخص نوآوری بسیار خوب عمل کرده و از صعودکنندگان برتر به شمار می‌روند. در طی ۱۱ سال گذشته، از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۴، ایران از رتبۀ ۱۱۳ جهان به ۶۴ و ترکیه از ۶۸ به رتبۀ ۳۷ صعود کرده‌است. گفتنی است جایگاه ایران در سال گذشتۀ میلادی ۶۲ بوده که حکایت از نزول دو پله‌ای وضعیت ایران نسبت یک سال گذشته دارد.
خوشه‌های علم و فناوری
بر اساس گزارش سازمان جهانی مالکیت فکری، ایران و ترکیه در میان ۱۰۰ خوشۀ برتر علم و فناوری جهان، به ترتیب ۱ و ۲ نماینده دارند. تهران رتبۀ ۳۸ و استانبول و آنکارا رتبه‌های ۵۹ و ۸۶ را به خود اختصاص داده‌اند. رتبۀ تهران سه پله تنزل و رتبه استانبول یک پله صعود را نسبت به جایگاه سال گذشته نشان می‌دهد.
در تهران سه دانشگاه تهران، آزاد اسلامی و علوم پزشکی تهران به ترتیب با ۱۲، ۱۰ و ۸ درصد، در استانبول سه دانشگاه فنی استانبول[۴]، استانبول[۵] و فنی ییلدیز[۶] به ترتیب با ۱۱، ۹ و ۸ و در آنکارا سه دانشگاه حاجت‌تپه[۷]، غازی[۸] و آنکارا[۹] به ترتیب با ۱۹، ۱۴ و ۱۳ درصد بیشترین سهم را در انتشار مقالات داشته‌اند.
وضعیت دو کشور به تفکیک ۷ معیار شاخص نوآوری
در این بخش به مقایسۀ دقیق‌تر دو کشور به تفکیک هفت معیاری که در رتبه بندی این نهاد مورد استفاده قرار گرفته است پرداخته خواهد شد.
نهادها
ضعیف‌ترین عملکرد ایران و ترکیه مربوط به همین معیار است. ایران در موضوع نهادها رتبه‌ای بهتر از ۱۳۳ کسب نکرده است. پس از سال ۲۰۱۷ رتبۀ ایران در این شاخص نزولی بوده است. بطوری که از رتبه ۱۰۶ در این سال به رتبه ۱۳۳ در سال ۲۰۲۴ رسیده است. ترکیه نیز در این شاخص حائز رتبۀ ۱۰۰ شده است. امتیاز دو کشور در شاخص‌های نهادی در نمودار زیر مشاهده می‌شود.
در سه زیرشاخص محیط نهادی، محیط تنظیم‌گری و محیط کسب و کار، ایران به ترتیب در رتبه‌های ۱۲۷، ۱۳۱ و ۱۲۸ جهانی و ترکیه نیز به ترتیب در رتبه‌های ۹۰، ۹۷ و ۱۰۸ جهانی قرار گرفته است. با وجود وضعیت مطلوبتر ترکیه نسبت به ایران در این بخش، واضح است که ترکیه نیز در موضوع نهادها ضعیف عمل کرده است. لازم است در ایران به موضوع حکمرانی بازرگانی و فناورانه توجه بیشتری شود و گام‌های موثری در جهت تسهیل و بهبود محیط کسب و کار صورت گیرد.
بهترین عملکرد ترکیه و ایران در این بخش مربوط به «سیاست‌ها و فرهنگ کارآفرینی» است که ترکیه رتبۀ ۵۶ و ایران رتبۀ ۸۵ جهانی را کسب کرده است. گفتنی است امتیاز این شاخص از طریق نظرسنجی محاسبه می‌شود.
سرمایه انسانی و پژوهش
رتبۀ کلی ترکیه در این معیار، ۴۰ در مقابل رتبۀ ۶۴ ایران است. بهترین رتبه ایران در زیر شاخص‌های این بخش، مربوط به «فارغ‌التحصیلان در علوم و مهندسی» (ذیل مجموعه تحصیلات عالیه) بوده که حائز رتبۀ ۸ جهانی در مقابل رتبۀ ۹۸ ترکیه شده است. تحصیلات عالیه یکی از نقاط قوت ایران در شاخص نوآوری بوده است.
در زیر شاخص‌های تحصیلات، تحصیلات عالیه و تحقیق و توسعه، ترکیه به ترتیب در جایگاه ۶۷، ۴۸ و ۳۲ جهان، ایران نیز به ترتیب در جایگاه ۹۳، ۳۵ و ۴۸ جهان قرار گرفته است. با توجه به نمودار بالا نیز واضح است که ایران در تحصیلات عالیه از وضعیت مطلوب‌تری نسبت به ترکیه برخوردار است.
زیرساخت‌ها
ایران طی یک سال گذشته رتبه خود را دو پله بهبود داده و از ۹۷ به ۹۵ رسیده است. بهبود وضعیت ترکیه اما چشمگیرتر بوده چرا که طی یک سال گذشته با ۱۰ پله صعود رتبۀ خود را از ۵۰ به ۴۰ رسانده است. بهترین عملکرد ترکیه در این بخش مربوط به شاخص‌های «دسترسی به فناوری اطلاعات و ارتباطات» و «تولید ناخالص داخلی به ازای هر واحد مصرف انرژی» است که در هر دو شاخص ترکیه در جایگاه ۱۵ قرار گرفته است.
در مقابل بهترین عملکرد ایران در این بخش مربوط به شاخص «تشکیل سرمایۀ ناخالص» است که رتبۀ ۵ جهان را به خود اختصاص داده است. این مورد شامل هزینه‌های اضافی بر دارایی‌های ثابت اقتصاد به اضافه تغییرات خالص در سطح موجودی‌ها می‌شود.
ایران در سه زیرشاخص فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT)، زیرساخت‌های عمومی و پایداری محیطزیست به ترتیب رتبۀ ۱۰۲، ۵۰ و ۱۳۰ و ترکیه نیز به ترتیب رتبۀ ۲۳، ۳۳ و۵۳ را کسب کرده است.
پیچیدگی بازار
امتیاز دو کشور در شاخص‌های پیچیدگی بازار در نمودار زیر مشاهده می‌شود. نکته‌ای که باید بدان توجه شود، این است که امتیاز ۱۰۰ و رتبۀ ۱ ایران در زیرشاخص سرمایه‌گذاری به دلیل فقدان داده در سه زیرشاخص از چهار زیرشاخص آن قابل اتکا نیست. رتبۀ ایران در این بخش ۱۷ جهانی است که تاثیر زیر شاخص سرمایه‌گذاری در آن بالا است.
رتبۀ ترکیه در این بخش ۳۷ است. در سه زیر شاخص اعتبارات، سرمایه‌گذاری و تجارت، رقابت و اندازۀ بازار، ترکیه به ترتیب در جایگاه ۳۹، ۵۸ و ۱۱ (در مقابل جایگاه ۷۲، ۱ و۹۷ ایران) قرار گرفته است. بهترین عملکرد ترکیه مربوط به زیر شاخص «تنوع صنایع داخلی» (ذیل تجارت، رقابت و اندازۀ بازار) است که رتبه ۹ جهانی را به خود اختصاص داده است.
پیچیدگی کسب و کار
در بخش پیچیدگی کسب و کار، ایران جایگاهی بالاتر از ۱۱۰ را کسب نکرده‌است. رتبۀ ایران در سه زیربخش کارگران دانشی، پیوندهای نوآوری و جذب دانش به ترتیب ۱۰۴ (بدلیل کمبود داده‌ها غیر قابل اتکاست)، ۱۱۴ و ۷۶ است. بهترین عملکرد ایران به زیر شاخص «نسبت واردات محصولات و خدمات با فناوری پیشرفته به کل واردات» است که حائز رتبۀ ۱۸ شده است.
رتبۀ کلی ترکیه در این بخش ۴۸ است. ترکیه در سه زیرشاخص کارگران دانشی، پیوندهای نوآوری و جذب دانش، به ترتیب در رتبۀ ۵۲، ۷۹ و ۴۸ جهان ایستاده است. بهترین عملکرد ترکیه در این بخش به زیرشاخص «نسبت استعداد پژوهشی در کسب و کارها» مربوط است که ترکیه توانسته در جایگاه ۱۱ جهان قرار گیرد.
خروجی‌های علمی و فناورانه
در این معیار جایگاه و امتیاز دو کشور تا حدودی نزدیک به هم است. ترکیه در رتبۀ ۴۳ و ایران در رتبۀ ۴۹ جهان قرار گرفته‌است. جایگاه ایران ۶ پله و جایگاه ترکیه یک پله صعود را نسبت به شرایط سال گذشته نشان می‌دهد. همانگونه که در نمودار نیز مشخص است، ایران در زیرشاخص خلق دانش وضعیت بهتری نسبت ترکیه دارد.
رتبۀ ایران در سه زیرشاخص خلق دانش، تاثیر دانش و انتشار دانش به ترتیب ۳۲، ۲۶ و۹۹ جهانی است در حالی که ترکیه به ترتیب رتبه‌های ۳۴، ۲۴ و۷۰ را کسب کرده است.
خروجی‌های خلاقانه
بهترین عملکرد ترکیه در این معیار رقم خورده است. این کشور با رتبۀ جهانی ۱۶، ۱۱ پله صعود را نسبت به سال ۲۰۲۳ تجربه کرده است. ایران اما با امتیاز کلی ۳۰٫۹ و ۹ پله تنزل نسبت به سال گذشته، در رتبۀ ۵۲ جهان قرارگرفته است. ایران در سه زیر شاخص دارایی‌های نامشهود، کالا و خدمات خلاقانه و خلاقیت‌های برخط به ترتیب در جایگاه ۲۳، ۱۰۲ و ۹۵ جهان و ترکیه نیز به ترتیب در جایگاه ۴، ۶۳ و ۵۴ جهان قرارگرفته است.
بهبود وضعیت نوآوری و اقتصاد مبتنی بر نوآوری امروزه از ضروریات رشد و توسعه اقتصادی است. در جهان امروز صادارت کالا و خدمات با ارزش افزوده بالا بدون بهبود این شرایط میسر نخواهد بود. شاخص‌های مطرح شده در این یادداشت که به تفضیل و جزئیات در سند مذکور وجود دارد می‌تواند به پایش، بهبود و انجام اصلاحات مورد نیاز کشورها در جهت تبدیل شدن به کشوری نوآور کمک شایانی کند.
[۱] Global Innovation Index (GII)
[۲] Lower-Middle-Income
[۳] Upper-Middle-Income
[۴] ISTANBUL TECHNICAL UNIVERSITY
[۵] ISTANBUL UNIVERSITY
[۶] YILDIZ TECHNICAL UNIVERSITY
[۷] HACETTEPE UNIVERSITY
[۸] GAZI UNIVERSITY
[۹] ANKARA UNIVERSITY
