نقش کلیدی جمهوری آذربایجان در برنامه‌های اقتصادی روسیه پس از جنگ اوکراین

#اختصاصی

ترجمه و تلخیص: ابراهیم رضایی راد، دانشجوی دکتری روابط بین الملل

موقعیت استراتژیک و منابع طبیعی جمهوری آذربایجان در بحبوحه جنگ اوکراین، اهمیت این کشور را برای اروپا و روسیه بیشتر کرده است. درگیری بیش از حد و طولانی روسیه در اوکراین، منجر به کاهش توانایی این کشور در اجرای توافق آتش بس در قره باغ کوهستانی شد و به جمهوری آذربایجان اجازه داد این سرزمین را بازپس بگیرد. تمرکز روسیه به توسعه مسیرهای تجاری از طریق جمهوری آذربایجان، به ویژه کریدور  ترانزیتی بین‌المللی شمال-جنوب، برای دور زدن تحریم‌های غرب معطوف شده است. هنگامی که روسای جمهور جمهوری آذربایجان و روسیه در ۲۲ آوریل در کرملین دیدار کردند، قره باغ کوهستانی، اوکراین یا ایران موضوعاتی نبودند که در کانون توجه قرار بگیرند. این دیدار به مناسبت پنجاهمین سالگرد ساخت راه آهن  اتحاد جماهیر شوروی بود. مناسبت این بازدید حداقل به طور رسمی، آغاز ساخت خط آهن اصلی بایکال آمور (BAM) در شرق دور روسیه در سال ۱۹۷۴ بود. این پروژه توسط حیدر علی اف در سمت معاون اول شورای وزیران اتحاد جماهیر شوروی رهبری و مدیریت می‌شد. پنجاه سال بعد، الهام علی اف رئیس جمهور کنونی جمهوری آذربایجان و ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، در مسکو با گروهی از کهنه سربازان سازندگی BAM ملاقات کردند. همانطور که روزنامه روسی کامرسانت خاطرنشان کرد، جشن اصلی سالگرد راه‌آهن تا ماه ژوئیه برگزار نمی‌شود، بنابراین پوتین و علی‌اف آن را «به‌طور قابل توجهی زودتر از موعد مقرر» جشن گرفتند.

حمله روسیه به اوکراین کمی بیش از دو سال پیش، واکنش زنجیره‌ای از پیامدهای ژئوپلیتیکی را در قفقاز به دنبال داشت و جمهوری آذربایجان به دلیل منابع طبیعی و موقعیت استراتژیک خود، تقریباً در همه این موضوعات مورد توجه قرار گرفته است. جنگ اوکراین، جمهوری آذربایجان را برای اروپا مهمتر کرد زیرا هم به منابع انرژی این کشور و هم به موقعیتش در مسیرهای ترانزیتی شرق به غرب نیاز دارد تا وابستگی قبلی خود به روسیه را کاهش دهد و از طرف مقابل روسیه نیز به دنبال مسیری برای دور زدن تحریم ها است. مسیرهای ترانزیتی شمال به جنوب، به روسیه این امکان را می دهد که تحریم های غرب را دور بزند. در عین حال درگیری روسیه در اوکراین به این معنی بود که مسکو توانایی کمتری برای اجرای توافق آتش بسی داشت که در سال ۲۰۲۰ بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان پس از جنگ دوم قره باغ میانجی گری کرده بود. با وجود حضور ۲۰۰۰ نیروی حافظ صلح روسی، جمهوری آذربایجان توانست به طور مداوم قلمرو ارمنی‌نشین قره‌باغ کوهستانی را تحت فشار قرار دهد و در نهایت منجر به غلبه کامل جمهوری آذربایجان بر این قلمرو در سپتامبر ۲۰۲۳ شد. این به نوبه خود، ارمنستان را تشویق کرد از اتکای سنتی خود به تضمین‌های امنیتی روسیه بکاهد و به سمت غرب متمایل شود. با تأکید بر این روند، این موضوع کاهش اقتدار روسیه در قفقاز را نشان  می‌دهد. روسیه تأیید کرد که نیروهای حافظ صلح این کشور خیلی زودتر از تاریخ نوامبر ۲۰۲۵ که قبلاً توافق شده بود، از قره باغ خارج می شوند. سپس ارمنستان و جمهوری آذربایجان اعلام کردند که به توافق رسیده‌اند تا ارمنستان بخش‌هایی از اراضی را بدون میانجی‌گری از خارج، از جمله روسیه، که نقش مهمی در تعیین مرزها ایفا کرده است، تحویل دهد. به جز اشاره مبهم علی اف به “امنیت منطقه” در اظهارات عمومی این دو نفر(علی اف و پوتین) به هیچ یک از این رویدادها اشاره نشد. در عوض علی اف و پوتین در مورد راه آهن و سایر روابط اقتصادی گفتگو کردند. یکی از مفسران آذربایجانی در این خصوص نوشت: البته کشاورزی و گردشگری به اندازه «حافظان صلح» یا «مذاکرات برای حل مناقشه با میانجیگری روسیه» در اخبار مهم به نظر نمی‌رسد. در حالی که ممکن است مسلماً از جنگ و صلح خسته کننده تر باشد، اما گسترش مسیرهای تجاری از طریق جمهوری آذربایجان برای روسیه از نظر استراتژیک حیاتی است و این موضوع بر دستور کار (حداقل عمومی) دیدار پوتین و علی اف مسلط بود.

سنت پترزبورگ به خلیج فارس

پروژه کلیدی مسکو کریدور ترانزیتی بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) است، مجموعه‌ای از مسیرهای ریلی، کشتی‌ها و جاده‌ای، که روسیه را به ایران و بنادر آن در خلیج فارس متصل می‌کند. امیدوارکننده‌ترین مسیر از جمهوری آذربایجان می‌گذرد، تنها کشوری که هم مرز با روسیه و ایران است و هم‌اکنون دارای یک راه‌آهن است که این دو کشور را به هم متصل می‌کند. در حالی که INSTC مدت‌هاست در تابلوی طراحی حضور داشته است، پس از جنگ در اوکراین و متعاقب آن تلاش‌های غرب برای منزوی کردن اقتصادی روسیه، انگیزه جدیدی  برای اجرایی شدن این کریدور ایجاد شده است. علی اف در ژانویه ۲۰۲۳ در اظهاراتی برای مطبوعات محلی گفت: ما سال هاست که پروژه‌هایی را در زمینه حمل و نقل اجرا می‌کنیم. جنگ روسیه و اوکراین اهمیت کار ما را افزایش داده است. در ماه مه ۲۰۲۳، روسیه و ایران قراردادی را برای تکمیل ساخت خط آهن از مرز ایران و جمهوری آذربایجان، از آستارا به رشت در شمال ایران امضا کردند. این آخرین حلقه راه آهن گمشده برای اتصال سنت پترزبورگ به خلیج فارس است. در سال ۲۰۱۶، جمهوری آذربایجان موافقت کرد که بخشی از این پروژه را همراه با ایران تامین کند و دو سال بعد به دلیل تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، این پروژه را کنار گذاشت. اکنون این روسیه است که تامین مالی ساخت خط آهن رشت – آستارا را بر عهده دارد. پوتین بارها از INSTC به عنوان یک عنصر کلیدی در برنامه‌های جهت‌دهی مجدد اقتصاد جهان به دور از سلطه غرب صحبت کرده است. پوتین در جلسه‌ای با علی اف گفت: توسعه کریدور حمل و نقل شمال-جنوب INSTC به معنای تشکیل مسیرهای لجستیکی جدید با هدف تسریع توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورهای اوراسیا و جنوب جهانی خواهد بود. لورنس برورز، یکی از پژوهشگران اندیشکده چتم هاوس، می‌گوید که تغییر از قدرت سخت به پروژه‌های حمل و نقل منطقه‌ای باید به عنوان نوعی عقب نشینی استراتژیک برای روسیه در قفقاز تلقی شود. برورز در توییتر خود نوشت: خروج مامورین حافظ صلح روسیه از قره باغ نشان دهنده یک پیروزی استراتژیک مهم برای باکو است. قدرت‌های منطقه‌ای، به‌ویژه روسیه و ایران، با یکدیگر همکاری می‌کنند تا یک تعادل استراتژیک جدید در قفقاز جنوبی برقرار کنند. این بهترین گزینه روسیه برای هژمونی یک‌جانبه است و می‌تواند از دست دادن بازی‌های قدرت هژمونیک – مانند ماموریت حفظ صلح آن را جبران کند.

روس ها در زنگزور

یک بازی قدرت بالقوه دیگر روسیه در قفقاز وجود دارد که به وضوح در نشست پوتین-علی اف به آن اشاره نشد: مسیرهای مواصلاتی که سرزمین اصلی جمهوری آذربایجان را به منطقه نخجوان و از آن طریق ارمنستان وصل می کند، پروژه‌ای که به نام جمهوری آذربایجان شناخته شده است. ایجاد این مسیر در توافقنامه آتش بس با میانجیگری روسیه که به جنگ ۲۰۲۰ بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان پایان داد، تعیین شد. در آن توافقنامه مقرر شده بود که گاردهای مرزی روسیه امنیت را در طول مسیر تامین کنند. با این حال از آن زمان تاکنون، تقریباً هر ماده دیگری در توافق آتش‌بس نقض شده است. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه اصرار داشت که توافقنامه ۲۰۲۰ باید حضور روسیه در جاد‌ه‌ها را تنظیم کند. علی اف در مصاحبه‌ای در ژانویه با تلویزیون محلی گفت: بیانیه آتش بس ۲۰۲۰ نشان می‌دهد که گاردهای مرزی روسیه امنیت و کنترل را در بخشی از مسیر که از ارمنستان می‌گذرد تامین خواهند کرد و این تعهد باید انجام شود.

بازی در همه جهت

علی اف در ماه فوریه در کنفرانس امنیتی مونیخ با ولودومیر زلنسکی رئیس جمهور اوکراین دیدار کرد. در این دیدار علی اف بر حمایت جمهوری آذربایجان از تمامیت ارضی و حاکمیت اوکراین تاکید کرد. در همین حال لئونید اسلوتسکی، سیاستمدار روسی اخیراً علی اف را قابل اعتمادترین رهبر در فضای پس از اتحاد جماهیر شوروی خواند. جمهوری آذربایجان مدت‌هاست به دنبال این بوده که به هر نحوی روابط خود را با شرکای مختلف متعادل کند و افزایش نفوذ آن در پی جنگ اوکراین تنها توانایی آن را در انجام این کار تقویت کرده است. الکساندر کاراوایف، محقق انستیتوی اقتصاد آکادمی علوم روسیه، در مطلبی در سایت جمهوری آذربایجانی Haqqin.az که پیش از سفر علی اف منتشر شد، نوشت: دو کشور هنوز منافع مشترک بسیاری دارند. یکی از منافع مشترک، ضدیت با محوریت  گرایش ارمنستان به غرب است. در همین حال روابط نسبتاً خوب خود جمهوری آذربایجان با غرب، باکو را از انجام اقدامات تاکتیکی ضدغربی خود مانند اقدام علیه فرانسه یا ایالات متحده منع نمی‌کند. کاراوایف خاطرنشان کرد که خودروساز روسی AvtoVAZ مونتاژ خودروهای لادا را در جمهوری آذربایجان آغاز کرده است و این دو کشور به دنبال توسعه تولید واگن های ریلی روسیه هستند. کاراوایف ادامه داد که برای روسیه، جمهوری آذربایجان یک پرچم برای جابجایی شرکت‌های صنعتی و چندین بخش از تجارت روسیه است که تحت محدودیت‌های اتحاد غربی قرار گرفته‌اند. سرگئی مارکدونوف، تحلیلگر روسی در کانال تلگرامی خود نوشت، اما روابط جمهوری آذربایجان و روسیه از لحاظ تاریخی فراز و نشیب داشته و دلایل زیادی برای شک در رابطه با دوستی طولانی مدت وجود دارد. او نوشت: باکو و مسکو در حال نزدیک‌تر شدن هستند، این یک واقعیت است اما حجم غرب ستیزی و نوستالژی طرفداری از اتحاد جماهیر شوروی بین ما فرق می‌کند.

لینک متن اصلی