#اختصاصی
به قلم: شکوفه محمدی، کارشناسی ارشد مطالعات روسیه دانشگاه تهران
صادرات گاز روسیه از طریق خطوط لوله دوران شوروی که از اوکراین عبور میکردند، در روز سال نو میلادی متوقف شد و این نشاندهنده پایان دههها سلطه مسکو بر بازارهای انرژی اروپا است. جریان گاز علیرغم نزدیک به سه سال جنگ ادامه داشت، اما شرکت گازپروم روسیه، پس از اینکه اوکراین از تمدید قرارداد ترانزیت خودداری کرد، جریان گاز را متوقف کرد. توقف گستردهای که انتظار میرود بر قیمتها برای مصرفکنندگان در اتحادیه اروپا تأثیری نداشته باشد – بر خلاف سال ۲۰۲۲، زمانی که کاهش عرضه از روسیه قیمتها را به بالاترین حد خود رساند، بحران هزینههای زندگی را تشدید کرد و به رقابتپذیری این اتحادیه ضربه زد.
ولادیمیر زلنسکی، رئیسجمهور اوکراین، پایان ترانزیت گاز از طریق کشورش به اروپا را «یکی از بزرگترین شکستهای مسکو» خواند و از آمریکا خواست گاز بیشتری به اروپا عرضه کند. وی نوشت: «هرچه بیشتر شرکای واقعی اروپا در بازار وجود داشته باشد، سریعتر بر آخرین پیامدهای منفی وابستگی انرژی اروپا به روسیه غلبه خواهیم کرد. اکنون “وظیفه مشترک” اروپا حمایت از مولداوی “در این دوره تحول انرژی” است.»
سخنگوی کمیسیون اروپا اعلام کرد که اتحادیه اروپا برای این توافق آماده شده است: «زیرساخت گاز اروپا به اندازه کافی منعطف است تا گازی با منشاء غیر روسی ارائه کند. از سال ۲۰۲۲ با ظرفیتهای قابل توجه واردات LNG (گاز طبیعی مایع) تقویت شده است». روسیه و اتحاد جماهیر شوروی سابق نیم قرن را صرف ساختن سهم عمدهای از بازار گاز اروپا کردند که در بالاترین میزان خود حدود ۳۵ درصد بود. اما اتحادیه اروپا از زمان آغاز جنگ در اوکراین با خرید گاز لولهکشی بیشتر از نروژ و LNG از قطر و ایالات متحده، وابستگی خود به انرژی روسیه را کاهش داده است.
اوکراین که از تمدید قرارداد ترانزیت خودداری کرد، اعلام نمود که اروپا پیشتر تصمیم گرفته بود گاز روسیه را کنار بگذارد. گالوشچنکو وزیر انرژی اوکراین در بیانیهای اعلام کرد: «ما ترانزیت گاز روسیه را متوقف کردیم. این یک رویداد تاریخی است. روسیه بازارهای خود را از دست میدهد و متحمل ضررهای مالی خواهد شد.»
چرا جریان گاز روسیه از طریق اوکراین به اروپا متوقف شد؟
جریان گاز روسیه به چندین کشور اروپایی در روز سال نو میلادی پس از اینکه اوکراین از مذاکره مجدد درباره قرارداد ترانزیت در بحبوحه جنگ با مسکو خودداری کرد، متوقف شد. عدم تمایل اوکراین به تمدید قرارداد ترانزیت پنج ساله با هدف ربودن درآمد روسیه است که مسکو میتواند برای تامین هزینه جنگ خود از آن استفاده کند. آخرین قرارداد در سال ۲۰۲۰ امضا شد که براساس آن هزینه حمل و نقل به اوکراین پرداخت شد. اما ولادیمیر زلنسکی، رئیس جمهور اوکراین هشدار داده بود که کییف در بحبوحه ادامه جنگ، قرارداد ترانزیت را تمدید نخواهد کرد.
روسیه چقدر گاز به اروپا صادر میکرد؟
بسیاری از کشورهای اروپایی پس از حمله مسکو به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ شروع به کاهش اتکای خود به گاز روسیه کردند. قبل از حمله به اوکراین، روسیه حدود ۳۵ درصد از صادرات گاز طبیعی اروپا را با خط لوله تامین میکرد. با تعطیلی قدیمیترین مسیر گاز روسیه به اروپا، سهم روسیه به حدود ۸ درصد کاهش یافته است. اتحادیه اروپا تا اول دسامبر ۲۰۲۴ کمتر از ۱۴ میلیارد متر مکعب گاز از روسیه از طریق اوکراین دریافت کرده است که از ۶۵ میلیارد متر مکعب در سال در زمان آغاز قرارداد در سال ۲۰۲۰ بسیار کمتر است.
این گاز از طریق خط لوله اورنگوی-پوماری-یوژگوراد متعلق به دوران شوروی از سیبری از طریق سودژا، شهری در منطقه کورسک روسیه که اکنون تحت کنترل ارتش اوکراین است، ارسال میشود. گاز از طریق اوکراین به اسلواکی منتقل شده و در آنجا خط لوله به شاخههایی تقسیم میشود که عرضه را به جمهوری چک و اتریش میرسانند.
آیا کمبود برق وجود خواهد داشت؟ چه کشورهایی تحت تأثیر این موضوع قرار خواهند گرفت؟
اتریش، اسلواکی و مولداوی برای تامین برق خود به مسیر ترانزیت متکی بودند. اتریش بیشتر گاز خود را از روسیه از طریق اوکراین دریافت میکرد، در حالی که اسلواکی سالانه حدود ۳ میلیارد متر مکعب گاز خود را از طریق این مسیر تأمین میکرد که تقریباً دو سوم تقاضایش را تشکیل میداد. رابرت فیکو، نخست وزیر اسلواکی روز اول ژانویه گفت که توقف عرضه صدها میلیون دلار از درآمد ترانزیت و هزینه بیشتری برای واردات گاز دیگر برای کشور اروپای شرقی هزینه خواهد داشت. فیکو تاکید کرد که این امر منجر به افزایش قیمت گاز در سراسر اروپا خواهد شد. وزارت اقتصاد اسلواکی گفت که این کشور باید هزینه ۱۸۴ میلیون دلار دریافت گاز از طریق مسیرهای جایگزین را متحمل شود.
آیا جریان گاز روسیه به اروپا به طور کامل متوقف شده است؟
خط لوله عبوری از اوکراین یکی از آخرین مسیرهای کاربردی برای صادرات گاز روسیه بود. سایر خطوط لوله در پی جنگ اوکراین بسته شدند، از جمله خط لوله یامال-اروپا از طریق بلاروس و خط لوله نورد استریم در زیر دریای بالتیک که گاز را به آلمان ارسال میکرد. روسیه همچنان از خط لوله ترک استریم در بستر دریای سیاه برای صادرات گاز استفاده میکند. این خط لوله دارای دو خط است، یکی بازار داخلی ترکیه را تغذیه میکند، در حالی که خط لوله دیگر مشتریان اروپای مرکزی از جمله مجارستان و صربستان را تامین میکند. با این حال، ترک استریم ظرفیت سالانه محدودی دارد که مجموعاً ۳۱.۵ میلیارد متر مکعب برای هر دو خط است.
گزینههای جایگزین برای اروپا چیست؟
اروپا در تلاش است تا اتکای خود به گاز روسیه را کاهش دهد، زیرا در کنار تامین گاز از نروژ، گاز طبیعی مایع (LNG) را از قطر و ایالات متحده خریداری میکند. زیرساخت گاز اروپا به اندازه کافی منعطف است تا گاز غیرروسی را از طریق مسیرهای جایگزین به اروپای مرکزی و شرقی برساند.
تامینکننده بزرگ انرژی در اسلواکی [۱]SPP در بیانیهای در روز چهارشنبه ۱ ژانویه ۲۰۲۵ اعلام کرد که مشتریان خود را از طریق مسیرهای جایگزین، عمدتاً از آلمان و همچنین مجارستان، البته با هزینههای اضافی در حمل و نقل، تامین خواهد کرد.
به گفته تامینکننده انرژی اتریش E-Control، اسلواکی میتواند گاز را از مجارستان، تقریبا یک سوم از اتریش و مابقی را از جمهوری چک و لهستان دریافت کند. جمهوری چک همچنین گفته است که میتواند ظرفیت ترانزیت و ذخیرهسازی گاز را در اختیار اسلواکی قرار دهد. شرکت انرژی مولداوی Energocom نیز بیانیهای منتشر کرد مبنی براینکه مولداوی میتواند ۳۸ درصد از نیازهای انرژی خود را از طریق تولید داخلی تامین کند که ۱۰ درصد آن از طریق انرژیهای تجدیدپذیر است. و همچنین ترانسنیستریا ۶۲ درصد باقیمانده را از کشور همسایه رومانی وارد خواهد کرد.
وابستگی اروپا به انرژی روسیه از زمان تهاجم در فوریه ۲۰۲۲ به شدت کاهش یافته بود. اما به این معنا نیست که هیچ عواقبی برای مشتریان باقی مانده گازپروم در اروپا وجود ندارد. بنابراین، بستن شیرها در اوج فصل زمستان چه تأثیری بر کشورها، به ویژه در اروپای شرقی خواهد گذاشت و چه اتفاقی ممکن است بیفتد؟
چند سال پیش روسیه حدود ۴۱ درصد از انرژی مورد نیاز اتحادیه اروپا را تامین میکرد. امروزه تنها حدود ۸ درصد را فراهم میکند. مشتریان جدیدی در آسیا پیدا کرده است، اما بیشتر برای نفت. بخشهای مهمی از زیرساختهای گازی روسیه اکنون غیرفعال است. و تغییر جهت بازارهای صادرات گاز آن به سمت آسیا بسیار کند و پرهزینه است که نمیتوان آن را در حال جنگ با اوکراین مدیریت کرد. در حالی که گازپروم نزدیک به ۵ میلیارد دلار از فروش گاز خود را از دست خواهد داد، که منجر به کاهش بیشتر مشارکت مالیاتی این شرکت در بودجه روسیه میشود.
اگرچه، اوکراین سالانه یک میلیارد دلار از هزینههای ترانزیت روسیه را از دست خواهد داد – که امیدوار است با چهار برابر کردن تعرفههای انتقال گاز داخلی خود برای مصرفکنندگان جبران کند. اتحادیه اروپا همچنین انعطافپذیری انرژی خود را افزایش داده است، قیمتها بسیار پایینتر از نرخ تورمی خود در سال ۲۰۲۲ بوده و مخازن ذخیرهسازی گاز در سراسر اروپا اکنون بیش از ۹۰ درصد پر شدهاند. بنابراین احتمالاً بروکسل میتواند پیامدهای ناشی از پایان عرضه گاز از طریق اوکراین را مدیریت کند.
همچنین تا همین اواخر تنها سه کشور هنوز به منابع روسیه وابسته بودند. مجارستان منابع خود را عمدتاً از طریق خط لوله ترک استریم دریافت میکند و میتواند کمبودهای خود را از این طریق جبران کند. همچنین میتواند LNG بیشتری از کرواسی خریداری کند، جایی که اتحادیه اروپا یک پایانه جدید بزرگ برای پردازش واردات عمدتاً از ایالات متحده ساخته است. برای اسلواکی نیز خطرات انرژی کم است. این کشور به خوبی در شبکه انرژی اتحادیه اروپا ادغام شده است و جایگزینهای آمادهای برای تامین برق و گاز دارد. در هر صورت، تنها حدود یک سوم از حدود ۱۲ میلیارد متر مکعب گاز روسیه که این کشور سالانه دریافت میکرد، برای مصرف داخلی خود بود. باقیمانده در اتحادیه اروپا با سود فروخته میشد.
با پایان ترانزیت گاز از طریق اوکراین، روزهایی که مسکو میتوانست به راحتی منابع انرژی را علیه اعضای اتحادیه اروپا تسلیحاتی کند، اکنون به پایان رسیده است. با این حال پایان ترانزیت گاز روسیه از طریق اوکراین بدون قربانی نیست. مولداوی به شدت تحت تاثیر قرار گرفته است و در مناطق تحت کنترل دولت، وضعیت اضطراری انرژی ۶۰ روزه که در دسامبر اعلام شد، محدودیتهای قابل توجهی را بر مصرف داخلی اعمال کرده است.
وضعیت آمادگی این کشور برای بحران – که به وضوح از زمانی که اوکراین در تابستان ۲۰۲۳ اعلام کرد قرارداد ترانزیت خود با روسیه را تمدید نمیکند – ضعیف بود و منجر به برکناری وزیر انرژی و رئیس دولت اصلی انرژی شد. مسئله اصلی دولت مولداوی منطقه خودمختار جداییطلب ترنسنیستریا است که حدود سیصد هزار نفر در آنجا کاملاً به گاز روسیه که از طریق اوکراین ارسال میشد وابسته هستند. از اول ژانویه، آنها فاقد گرمایش یا آب گرم هستند. نیروگاه اصلی برق منطقه از گاز به زغال سنگ تبدیل شده است، اما تنها حدود ۵۰ روز است که ذغال سنگ ذخیره میکند.
جدای از حداقل نیازهای داخلی جمعیت، مدل اقتصادی ترنسنیستریا کاملاً مبتنی بر در دسترس بودن گاز روسیه بود که اساساً رایگان است. از آنجایی که اکنون دیگر در دسترس نیست، خطر یک بحران اقتصادی و انسانی وجود دارد که به سرعت از کنترل خارج شود. این به نوبه خود خطرات سیاسی و امنیتی بزرگی را برای مولداوی به همراه دارد. مولداوی که در حال حاضر تحت بحران انرژی و مشکلات اقتصادی خود بسر میبرد، انعطافپذیری بسیار کمی برای ارائه کمک به ترنسنیستریا یا مقابله با تعداد زیادی از پناهندگان دارد؛ این یک قمار فوقالعاده خطرناک برای مولداوی خواهد بود. ترانسنیستریا هنوز محل استقرار نیروهای روسی است – که پس از یک درگیری خشونتآمیز کوتاه در اوایل دهه ۱۹۹۹۰ به عنوان “حافظان صلح” در آنجا مستقر شدند و از یک انبار قدیمی مهمات شوروی محافظت میکردند. جمعیت آن نیز بیش از سه دهه تحت تلقین تبلیغات روسی و جداییطلب بوده است. هیچ کدام از اینها به این معنی نیست که مولداوی با تحولات خشونتآمیزی مواجه خواهد شد یا اینکه روسیه به نحوی میتواند وضعیت را به گونهای دستکاری کند که جبهه دوم در پشت اوکراین پدیدار شود. در درازمدت، روسیه با آخرین اهرم مهم خود در جنگ انرژی علیه اروپا که اکنون از بین رفته است، بزرگترین بازنده از پایان ترانزیت گاز از طریق اوکراین است.
روسیه از سال ۲۰۲۲ سالانه حدود ۲ میلیارد متر مکعب گاز از طریق اوکراین به منطقه جداییطلب ترانسنیستریا ارسال میکند. ترانسنیستریا که هم مرز با اوکراین است، سپس برق تولید شده با استفاده از گاز روسیه را به بخشهای تحت کنترل دولت مولداوی میفروشد. مولداوی پیش از این به دلیل کمبود قریبالوقوع گاز وضعیت فوقالعاده اعلام کرده است. مایا ساندو، رئیس جمهور مولداوی، گازپروم را به دلیل در نظر نگرفتن مسیر جایگزین مقصر دانسته و گفته است که زمستان امسال در مولداوی بدون گاز روسیه «سخت» خواهد بود. شرکت انرژی محلی از ساکنان خواست لباس گرم بپوشند، پتو یا پردههای ضخیم را روی پنجرهها و درهای بالکن آویزان کنند و از بخاریهای برقی استفاده کنند.
تقاضای LNG ایالات متحده ممکن است افزایش یابد
ایالات متحده احتمالاً به عنوان بزرگترین برنده وضعیت در حال گسترش در اروپا ظاهر خواهد شد. نروژ و ایالات متحده جایگزین روسیه به عنوان بزرگترین تامینکننده گاز اروپا شدهاند: در سال ۲۰۲۴، نروژ ۸۷.۸ میلیارد متر مکعب گاز به اروپا صادر کرد که ۳۰.۳ درصد از کل واردات را تامین کرد، در حالی که ایالات متحده ۵۶.۲ میلیارد متر مکعب گاز را به اروپا عرضه کرد که ۱۹.۴ درصد از کل گاز را به خود اختصاص داد. با این حال، ایالات متحده بزرگترین تامین کننده LNG اروپا است: تقریباً نیمی از کل واردات LNG در قاره اروپا را به خود اختصاص داد و سومین سال متوالی است که در آن ایالات متحده بیش از هر کشور دیگری LNG به اروپا عرضه میکند. ایالات متحده ۲۷٪ یا ۲.۴ میلیارد فوت مکعب در روز از کل واردات LNG اروپا را در سال ۲۰۲۱ تامین کرد. ۴۴٪ در سال ۲۰۲۲؛ و ۴۸ درصد در سال ۲۰۲۳. بدیهی است که جنگ روسیه در اوکراین نقش مهمی در افزایش تمایل اروپا برای گاز ایالات متحده داشته است.
در مقیاس جهانی، ایالات متحده در هشت ماهه اول سال ۲۰۲۴ رکورد ۵۶.۹ میلیون تن LNG ارسال کرد که از ۵۴.۳ میلیون تن از استرالیا و ۵۳.۷ میلیون تن از قطر در این مدت گذشت. این دومین سال متوالی است که صادرکنندگان آمریکایی در صدر رتبهبندی صادرات جهانی قرار میگیرند. جالب اینجاست که اروپا در سال جاری به میزان قابل توجهی LNG کمتری از ایالات متحده خریداری کرده است، با محمولههای ژانویه تا آگوست ۲۲ درصد سالانه کاهش یافته است. این کاهش عمدتاً به دلیل افزایش شدید تولید برق اروپا از منابع انرژی تجدیدپذیر است که همچنان در اولویت شرکتهای برق اروپا قرار دارد. سهم انرژی خورشیدی و بادی از تولید برق در اروپا از حدود ۱۶.۴ درصد در سال ۲۰۲۲ به ۲۰.۵ درصد تا کنون در سال ۲۰۲۴ رسیده است؛ در حالی که سهم تولید سوخت فسیلی از حدود ۴۴.۶ درصد در سال ۲۰۲۲ به ۳۶.۶ درصد تا کنون در سال ۲۰۲۴ کاهش یافته است. بنابراین بهنظر میرسد اروپا در حال آمادهسازی برای بهرهوری هرچه بیشتر از انرژی سبز است، تا از واردات انرژی فسیلی چه از روسیه و چه آمریکا و حتی قطر بینیاز شود.
از طرف دیگر، ترکیه امیدوار است بتواند از تصمیم اوکراین برای توقف صادرات گاز از روسیه در سراسر خاک خود با ارائه مسیری جایگزین به اروپا از طریق شبکه خطوط لوله خود برای افزایش هزینههای ترانزیت، سود ببرد. با این حال، در کوتاه مدت، جاهطلبیهای این کشور ممکن است به دلیل شکاف در زیرساختها محدود شود. ترکیه در حال حاضر از طریق شبکهای از خطوط لوله به بازارهای اروپایی متصل شده است. این گاز از روسیه از طریق ترک استریم ۲ که دو کشور را از زیر دریای سیاه به هم متصل میکند، حمل میکند. خط لوله ترانس آناتولی گاز آذربایجان را حمل میکند. و سومین پیوند از شرق به غرب برای گاز ایران است که بخشی از آن در بازار داخلی و برخی برای فروش به اروپا استفاده میشود.
به باور برخی، فرض اینکه ترکیه میتواند بلافاصله جایگزین اوکراین به عنوان مسیر ترانزیت گاز روسیه به اروپا شود، ادعایی مبالغهآمیز است. بوغرا زینپ اوزدمیر، محقق انرژی در بنیاد تحقیقات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی میگوید که ترکیه میتواند از طریق ظرفیت فزاینده خود برای ذخیره گاز در تاسیسات بزرگ مقیاسی که در حال توسعه است بهرهمند شود. این میتواند به آن اجازه دهد تا عرضه را تنظیم کند و به مرکزی برای تجارت گاز طبیعی تبدیل شود. اوزدمیر گفت: «ترکیه از دیرباز آرزو داشت که نه تنها کشور ترانزیت گاز طبیعی باشد، بلکه کشوری باشد که قیمت گاز طبیعی در آن تعیین شود. با پایان یافتن قرارداد روسیه و اوکراین، میتوان منتظر تسریع کار ترکیه برای رسیدن به این هدف بود.» این آرزوها میتواند با افزایش تولید ترکیه از میادین گازی خود در دریای سیاه تقویت شود.
منابع
https://www.reuters.com/business/energy/russia-halts-gas-exports-europe-via-ukraine-2025-01-01/
https://oilprice.com/Energy/Natural-Gas/What-Next-for-US-LNG-After-Ukraine-Gas-Transit-Halts.html
[۱] Slovenský plynárenský priemysel