روابط روسیه و اعراب در زمینه بحران اوکراین

با گذشت زمان، این منافع بسته به دلایل مختلف از جمله وضعیت جهان تغییر می‌کند. تجزیه و تحلیل جامع مسئله مستلزم در نظر گرفتن حداقل دو عامل است. اول از همه، لازم است رویکرد ساده انگارانه به جهان عرب به عنوان یک جامعه سیاسی، اقتصادی و حتی مذهبی همگن را کنار بگذاریم. این مسائل را باید از یک سو در چارچوب کلی روابط اعراب و روسیه و از سوی دیگر از منظر موقعیت هر کشور عربی به طور جداگانه بررسی کرد.

عملیات نظامی در اوکراین که منجر به تیرگی بی سابقه روابط بین غرب و روسیه در تاریخ معاصر شد، در مقطعی توجه دو طرف را از وضعیت سایر مناطق از جمله خاورمیانه منحرف کرد. در نگاه اول، جهان عرب جدایی خود از فراز و نشیب‌های کلیدی جهان و ثانویه بودن خود در شکل‌گیری نظم نوین جهانی که برخی از کشورهای عربی    اتنظار داشتند مطابق میل خود در ان مشارکت کنند را احساس کرد.

در واقع با شروع عملیات نظامی روسیه و تحریم‌های بین‌المللی علیه این کشور، نقش کشورهای عربی افزایش یافته است که گواه آن تلاش‌هایی است که غرب برای مشارکت دادن این کشورها در اقدامات تحریمی به منظور تضعیف نفوذ مسکو انجام می‌دهد. وظیفه روسیه حفظ روابط پایدار با آنها، حفظ اقتدار خود در کشورهای عربی و به طور گستره تر در کشورهای مسلمان شرق است.

ما به جرات موازنه محتاطانه‌ای بین جهان عرب و کشورهای منفرد در فضای پس از شوروی، به ویژه کشورهای آسیای مرکزی که شامل اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EEAS) و سازمان همکاری شانگهای (SCO) هستند، ایجاد می‌کنیم. رفتار کشورهای آسیای مرکزی نسبت به اقدامات روسیه در اوکراین محتاط باقی می‌ماند. آنها علاقه‌ای به وقوع درگیری‌های جدید ندارند. در چارچوب مناقشه اوکراین، این کشورها ضمن ادامه سیاست چندجانبه، با مشکل انتخاب حداقل مواضع نسبتا روشن بین غرب و همبستگی با روسیه مواجه هستند. و در اینجا، مانند اکثر کشورهای عربی، آنها بسیار دیپلماتیک رفتار می‌کنند و در پایتخت‌های این کشورها این درک وجود دارد که رفتار بیش از حد خشن مسکو با آنها عملا غیرممکن است.

تقابل روسیه و غرب دامنه مانور کشورهای عربی را برای حفظ استقلال سیاست خارجی آنها گسترش می‌دهد. این به خلاص شدن از عقده حقارت ذاتی آنها کمک می‌کند، بطوریکه ماکسیم رودنسون، شرق شناس فرانسوی، در اواخر دهه ۱۹۷۰ در مورد آن نوشت و اظهار داشت که «اعراب به خودشان همان گونه نگاه می‌کردند که در غرب به آنها می‌نگریستند و عمدتاً از آنها به عنوان افراد قربانی انتقاد می‌کردند»[۱، ص.۱۷۷].

جهان عرب با روسیه دشمنی ندارد. همانطور که مجله “تایم” در مارس ۲۰۲۲ اشاره کرد، اعراب “به طور کلی غرب را یک قدرت جهانی استوار می‌بینند که به منطقه خود گره خورده است و گاه در امور آن دخالت می‌کند، اما به گونه‌ای که منافع آنها را برآورده می‌سازد” [۲]. نخبگان عرب می‌دانند که موضع ضد روسی سود قابل توجهی برای آنها به همراه نخواهد داشت، لکن آنها را بیشتر به غرب وابسته می‌کند. برای کشورهای آسیای مرکزی این گزینه امکان پذیر نیست.

از نیمه دوم قرن گذشته، جهان عرب با مشکل انتخاب رهنمودهای استراتژیک مواجه شده است و با شروع بحران اوکراین، این مشکل اهمیت ویژه ای پیدا کرده است. در سال ۲۰۱۴، پس از الحاق کریمه به روسیه، جهان عرب نسبت به این رویداد نسبتاً بی تفاوت واکنش نشان داد. در ۱۵ مارس ۲۰۱۴، در شورای امنیت سازمان ملل متحد طی مذاکره در مورد پیش نویس قطعنامه‌ای که همه پرسی وضعیت کریمه را “باطل ” اعلام می‌کرد، اردن، تنها کشورعربی که عضو غیردائم شورای امنیت است، به این موضوع رای مثبت داد. در ۲۷ مارس، هنگام رای‌گیری در نشست مجمع عمومی سازمان ملل، ۹ کشور از ۲۲ عضو اتحادیه عرب به این قطعنامه رای دادند – بحرین، اردن، قطر، کویت، لیبی، عربستان سعودی، سومالی و تونس.

در سال ۲۰۲۲، پس از شروع عملیات ویژه نظامی در اوکراین، برخی از کشورهای‌های ذکر شده فوق، موقعیت خود را “تعدیل” کردند. هنگام رای گیری در ۲ مارس ۲۰۲۲ به قطعنامه سازمان ملل در محکومیت عملیات روسیه در اوکراین، ۱۴۱کشور، روسیه را محکوم کردند، ۵ کشور با تصویب قطعنامه مخالفت کردند و ۳۶ کشور رای ممتنع دادند. الجزایر، عراق، سودان و سودان جنوبی در میان کسانی اند که رای ممتنع دادند. امارات متحده عربی با حمایت از قطعنامه مجمع عمومی، در جریان رای گیری متن مشابهی در شورای امنیت، سکوت اختیار کرد. امارات متحده عربی با تصاحب کرسی در شورای امنیت سازمان ملل متحد، همچنان به نشان دادن استقلال سیاست خارجی خود و ایجاد تعادل بین متحدان سنتی خود و شرکای تازه به دست آمده خود ادامه می‌دهد.

از میان کشورهای عربی، تنها سوریه علیه محکومیت روسیه به میدان آمد که رژیم حاکم آن کاملاً به حمایت نظامی مسکو وابسته است. یک روز قبل، سوریه حتی استقلال جمهوری خلق لوهانسک و جمهوری خلق دونتسک را به رسمیت شناخت. رئیس جمهور بشار اسد اقدامات مسکو را به عنوان “تصحیح تاریخ و بازگرداندن تعادل در جهان از دست رفته پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی” توصیف کرد. وی تاکید کرد که سوریه بر اساس اعتقاد به درستیِ “مهار گسترش ناتو” از فدراسیون روسیه حمایت می‌کند [۳].

شایان ذکر است که اتحادیه کشورهای عربی به نفع راه حل دیپلماتیک مناقشه صحبت کرد. موضع خویشتن داری این کشورها علاوه بر عدم تمایل آنها به همسویی با سیاست غرب، با نارضایتی، عدم کفایت یا عدم حمایت آمریکا و برخی کشورهای اروپایی در حل مناقشات آنها نیز قابل توضیح است. بنابراین، مراکش از رویکرد کشورهای غربی نسبت به رویارویی خود با الجزایر بر سر صحرای غربی خشمگین است و چنین موضعی در رباط، طرفداری از الجزایر تلقی می‌شود.

امارات متحده عربی به دلیل نرمش بیش از حد در قبال حوثی‌ها که در حال جنگ در یمن هستند و به گفته ابوظبی، اوضاع را در خلیج فارس بی‌ثبات می‌کنند، از واشنگتن رنجیده است. امارات فراموش نمی‌کند که جو بایدن پس از به قدرت رسیدن، سازمان حوثی انصارالله را از لیست سازمان‌های تروریستی خارج کرد، در حالی که روسیه هنگام رای گیری در سازمان ملل در این مورد، از تحریم تسلیحاتی حوثی‌ها حمایت کرد.

در بهار ۲۰۲۲، مصالحه‌ای در روابط بین حوثی‌ها، عربستان سعودی و امارات مطرح شد. این بر اساس آمادگی هر دو کشور برای تامین ۲ و ۱ میلیارد دلار برای احیای اقتصاد یمن است. اگر این ابتکار با وجود مشکلات متعدد، اجرا شود، می‌تواند به بهبود روابط بین پادشاهی سعودی، امارات و ایالات متحده کمک کند. در آوریل ۲۰۲۲ اطلاعاتی درباره احتمال الحاق چهار استان ابین، المهار، حضرموت و شبلی توسط عربستان سعودی منتشر شد که برخی تحلیلگران آن را «سناریوی کریمه» نامیدند [۴].

بلافاصله پس از آغاز عملیات ویژه روسیه در اوکراین، واشنگتن تلاش‌هایی را برای پیوستن صادرکنندگان پیشرو نفت، در درجه اول عربستان سعودی و امارات متحده عربی، به تحریم‌های ضد روسی آغاز کرد. با این حال، تلاش برای کنارآمدن این کشورها با “انزوای انرژی” روسیه با مقاومت هر دو پادشاهی روبرو شد. وارث تاج و تخت سعودی، شاهزاده محمد بن سلمان آل سعود و ولیعهد ابوظبی، محمد بن زاید آل نهیان، حتی از گفتگو با رئیس جمهور آمریکا در این زمینه خودداری کردند [۵].

«اتفاق آرای امارات و عربستان سعودی با غرب در محکومیت اقدام روسیه در اوکراین صورت نگرفت» [۶]. هر دو کشور، اگرچه روابط نزدیک خود را با ایالات متحده حفظ می‌کنند، اما همچنان دیدگاه خود را متفاوت از نظر غربی ابراز می‌کنند. امارات نیز مانند عربستان سعودی خواستار راه حل مسالمت آمیز مناقشه است و خواهان تخریب روابط با روسیه نیست. در این تعارض، موضع همسانی می‌گیرند [۷].

قابل توجه است که در جریان گفتگوی تلفنی پوتین و ولیعهد ابوظبی، نه تنها بحران اوکراین، بلکه همکاری در زمینه انرژی نیز مورد بحث قرار گرفت. لوموند فرانسوی موضع سلطنت سعودی و امارات را «بی طرفی ظریف» می‌نامد [۸]. عربستان سعودی اعلام کرده است که ممکن است سرمایه گذاری در اقتصاد آمریکا را کاهش دهد. شاهزاده محمد بن سلمان گفت: «برای من مهم نیست که بایدن در مورد آن چه فکر می‌کند. ما حق نداریم در آمریکا برای شما سخنرانی کنیم. با این حال، شما هم حق ندارید برای ما سخنرانی کنید.» امتناع از تحویل نفت روسیه به بازارهای غربی بدون هماهنگی با کشورهای حوزه خلیج فارس، اگر نگوییم غیرممکن، دشوار است. روسیه – پس از امارات و عربستان سعودی – در رتبه سوم جهان از نظر صادرات نفت قرار دارد. از سال ۲۰۱۷، چین بزرگترین واردکننده نفت روسیه (۷۰٫۱ میلیون تن در سال ۲۰۲۱، به ارزش ۳۴٫۹ میلیارد دلار)، پس از آن هلند (۳۷٫۴ میلیون تن و ۱۷٫۳ میلیارد دلار) و آلمان (۱۹٫۲ میلیون تن، ۹٫۳ میلیارد دلار) در رتبه سوم قرار دارد. لهستان ۱۱٫۲ میلیون تن به مبلغ ۵٫۴ میلیارد دلار)، ایتالیا ( ۸٫۹ میلیون تن برای ۴٫۲ میلیارد دلار)، فنلاند ( ۶٫۳ میلیون تن برای ۳ میلیارد دلار)، اسلواکی ( ۵٫۳ میلیون تن برای ۲٫۵ میلیارد دلار ) خریداری کردند.

تغییر جهت گیری کامل و سریع اروپا به سایر تامین کنندگان، به ویژه با در نظر گرفتن موقعیت کشورهای عضو اوپک پلاس، آسان نخواهد بود و زمان زیادی را می‌طلبد. در این بین، سازمان صادرکنندگان نفت در نظر دارد توافقنامه‌های امضا شده در زمینه تولید نفت را بدون تغییر باقی بگذارد، در حالی که ایالات متحده بر افزایش آن پافشاری می‌کند.

برای کاهش چشمگیر نقش صادرات نفت روسیه، کشورهای اوپک باید صادرات روزانه نفت را ۴٫۵ میلیون بشکه و فرآورده‌های نفتی را حدود ۲٫۵ میلیون بشکه افزایش دهند. کشورهای عربی با وجود فشارهای فزاینده از سوی ایالات متحده، هنوز این کار را انجام نمی‌دهند. نکته قابل توجه این است که در جریان بازدید W. Adeyemo یکی از روسای وزارت خزانه داری ایالات متحده از امارات متحده عربی در ژوئن ۲۰۲۲، این مسئله تقریبا مورد بحث قرار نگرفت. از سوی دیگر، هیئت آمریکایی موضوع دیگری را نیز در رابطه با تحریم‌های ضدروسی درباره رشد سرمایه‌گذاری روسیه در امارات مطرح کرد که می‌تواند خسارت‌های وارد شده به کسب‌وکارهای روسی نزدیک به مقامات را جبران کند. (تجار و سرمایه داران از روسیه و برخی از کشورهای مستقل مشترک المنافع مستقر در ابوظبی بیش از یک چهارم خریداران املاک و مستغلات محلی را تشکیل می‌دهند). اما در امارات، مانند برخی دیگر از کشورهای عربی، نمی خواهند تسلیم فشارهای خارجی شوند. این را می‌توان با نتایج سفر جو بایدن به خاورمیانه قضاوت کرد.

یکی از اهداف این سفر تشدید سیاست آمریکا در منطقه و دیگری تلاش برای مذاکره با عربستان برای افزایش عرضه نفت به بازار جهانی بود. و اگر بتوان سفر رئیس جمهور آمریکا را شاهدی بر رشد فعالیت آمریکا دانست، در آن صورت مذاکره با رژیم سلطنتی بر سر موضوع صادرات نفت به نتایج ملموسی منجر نشد.

در میان برخی از کارشناسان روسی، این نظر وجود داشت که “عربستان سعودی با روسیه مبادله خواهد کرد”: مسکو بازار اروپا را به عربستان سعودی “می دهد”  و در ازای آن عرضه به هند و چین را دریافت می‌کند. در عین حال، اروپا ناگزیر با مشکلاتی روبرو خواهد شد، زیرا خرید نفت در خلیج فارس مستلزم توسعه و اجرای پروژه‌های جدید است که چندین سال و میلیاردها دلار سرمایه‌گذاری را می‌طلبد.

برای روسیه، صادرات نفت به اروپا بسیار مهم است. کشورهای اتحادیه اروپا ۴۷ درصد (۶۷ درصد در سال ۲۰۱۲) از عرضه آن را به خود اختصاص داده‌اند [۱۰]. می‌توان فرض کرد که سازش مشخصی بین روسیه و اروپا در موضوع عرضه نفت به دست خواهد آمد. حتی یک نظر خوش‌بینانه‌تر وجود دارد که روزی “همه چیز به حالت عادی بازخواهد گشت” و عرضه روسیه به اروپا، هرچند نه در همان مقیاس، بازیابی خواهد شد [۱۱].

در عرضه گاز به اروپا، نقش کشورهای عربی کمتر مورد توجه است،    به طوریکه روسیه جایگاه نخست و بعد از آن نروژ و تنها الجزایر جایگاه سوم را به خود اختصاص داده است. در سال ۲۰۲۱، الجزایر از طریق خطوط لوله و پایانه‌های گاز طبیعی مایع خود، ۳۴ میلیارد متر مکعب “سوخت آبی” را به اروپایی‌ها فروخت که حدود ۸ درصد از کل حجم بازار است. الجزایر آماده عرضه بیشتر است اما جایگزین عرضه ۲۶۰ میلیارد مترمکعبی گاز روسیه به بازار اروپا می‌شود و برایش مقدور نیست. الجزایر می‌تواند ۷ یا ۹ میلیارد متر مکعب اضافی را به اتحادیه اروپا بفروشد که اساساً وابستگی اروپا به منابع روسیه را تغییر نخواهد داد [۱۲].

با این حال، اولین گام‌ها در این راستا برداشته می‌شود. در آوریل ۲۰۲۲، ایتالیا (دومین واردکننده بزرگ گاز روسیه پس از آلمان) و الجزایر قراردادی را امضا کردند که بر اساس آن تا پایان سال جاری عرضه را ۵۰ درصد افزایش خواهد داد. با این حال، انتظار اینکه گاز الجزایر جایگزین گاز روسیه در ایتالیا طی دو سال و نیم آینده شود، بعید است که توجیه شود [۱۳].

مشخص نیست که افزایش واردات از قطر و مصر از میادین واقع در شرق مدیترانه که قرار است به طور مشترک توسط اسرائیل و ترکیه توسعه یابد، تا چه اندازه وضعیت بازار گاز اروپا را تغییر خواهد داد. در سال ۲۰۲۱، سهم قطر از عرضه گاز به اروپا حدود ۵ درصد بود و افزایش آن نیز مستلزم ساخت سازه‌های گران قیمت خواهد بود. اقدامات ویژه ای را می‌توان در این راستا مشاهده کرد، اما تا حل کامل این مشکل، فاصله زیادی پیش رو است.

رویکرد جهان عرب به مناقشه اوکراین عمدتاً توسط روابط اقتصادی با روسیه از جمله همکاری در حوزه نظامی-فنی تعیین می‌شود. الجزایر به همراه چین و هند در سه خریدار برتر تسلیحات روسی قرار داشتند. بین ۲۰۰۶ و ۲۰۱۸ مبلغ قراردادهایی که آنها با مسکو منعقد کردند، بالغ بر ۱۳٫۵ میلیارد دلار بود [۱۴]. روسیه همچنان یک شریک مهم برای مصر است: در سال ۲۰۱۴، مجموع قراردادهای نظامی-فنی به ۳٫۵ میلیارد دلار رسید [۱۵]. روابط روسیه با سودان و عراق در این زمینه باثبات است، هرچند روابط در مقیاس کوچک با کشورهای حوزه خلیج فارس حفظ می‌شود. کشورهای عربی علاقه‌ای به غفلت از روابط در زمینه نظامی-فنی با مسکو ندارند. سلاح‌های روسی در میان اعراب از اعتبار برخوردار است، آنها به اصطلاح از زمان شوروی به آنها عادت کرده‌اند، و همانطور که قبلاً اشاره شد، خرید تسلیحات از استقلال آنها حمایت می‌کند.

همکاری کشورهای عربی با مسکو به تامین تسلیحات محدود نمی‌شود. روسیه به ساخت تعدادی از تأسیسات در اینجا ادامه می‌دهد که برای اقتصاد آنها بسیار مهم است. به عنوان مثال، در مصر، در شهر الدبعه، ساخت نیروگاه هسته‌ای در حال انجام است و اخیراً گزارش‌هایی از آغاز این نیروگاه منتشر شده است. تولید تجهیزات مرتبط این امر موجب خشم ایالات متحده شد و شورای آتلانتیک مستقر در آنجا هشدار داد که “توسعه منافع روسیه در مصر یک عامل بی ثبات کننده است” [۱۶].

در ارتباط با مشکلات اقتصادی، مقایسه موقعیت جهان عرب با منطقه آسیای مرکزی بی دلیل نیست. اهمیت روسیه برای دومی به طور غیرقابل مقایسه‌ای بالاتر از کشورهای عربی است، اما در هر دو مورد، شرکای فدراسیون روسیه برای همکاری با مسکو ارزش قائل هستند و قرار نیست از آن امتناع کنند.

موضوع مهم دیگر مربوط به عرضه غلات روسیه (و اوکراین) به کشورهای عربی است. کشورهای عربی ۲۵ درصد از صادرات گندم جهان را به خود اختصاص داده‌اند. آنها بیش از نیمی (۶۰ درصد) غلات خود را از روسیه و اوکراین وارد می‌کنند. برخی از بزرگترین واردکنندگان گندم کشورهای شمال آفریقا کشورهایی مانند مراکش، تونس و الجزایر هستند. تقاضای گندم در مراکش توسط روسیه و اوکراین به ترتیب ۱۰٫۵ و ۱۹٫۵ درصد تامین می‌شود [۱۷]. روسیه در سال زراعی جاری ۹۱۶ هزار تن گندم به عربستان سعودی عرضه کرد که ۶ برابر بیشتر از سال کشاورزی ۲۰۲۰-۲۰۲۱ است. در آوریل ۲۰۲۰، فدراسیون روسیه حدود ۱٫۱ میلیون تن گندم به عربستان سعودی ارسال کرد. رژیم سلطنتی به طور سنتی از روسیه جو وارد می‌کند: از اول جولای ۲۰۲۰ تا ۱۳ ژانویه ۲۰۲۲، این کشور ۲٫۹ میلیون تن جو از روسیه وارد کرده است [۱۸]. روسیه ۹۰ درصد از واردات غلات مصر را به خود اختصاص داده است. مقیاس‌های عرضه روسیه با قیمت‌های پایین توضیح داده می‌شوند که از قیمت‌های سایر تامین کنندگان، در درجه اول فرانسه و رومانی، پایین تر است.

وضعیتی که در نتیجه بحران اوکراین ایجاد شد، مسکو را مجبور کرد که تصمیم به کاهش صادرات غلات و سایر محصولات بگیرد. کشورهای عربی که به غلات نیاز دارند به دنبال تامین کنندگان جایگزین هستند، از جمله آرژانتین، کانادا، پاراگوئه و ایالات متحده [۱۹]. به عنوان مثال، در آوریل ۲۰۲۲، مصر قراردادهایی را برای خرید ۱۵۰ هزار تن گندم از کشورهای دیگر امضا کرد [۲۰].

همزمان با افزایش کمبود غلات و به طور کلی مواد غذایی، افزایش بی‌سابقه‌ای در قیمت‌ها مشاهده می‌شود که بر اساس گزارش سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، در ماه مارس سال جاری به ۳۳٫۶ درصد رسید [۲۱]. کمبود مواد غذایی و جهش قیمت مواد غذایی می‌تواند باعث بحران غذایی در خاورمیانه و شمال آفریقا [۲۲] و حتی منجر به قحطی شود. اگر چنین پیش‌بینی‌هایی محقق شود، منجر به نارضایتی توده‌ای، بی‌ثباتی سیاسی و در نتیجه تکرار آنچه معمولاً «بهار عربی» نامیده می‌شود، خواهد شد که به ناچار با موج جدیدی از افراط گرایی مذهبی و تروریسم همراه خواهد بود.

آیا نگرش جهان عرب نسبت به حضور نظامی روسیه در سوریه در شرایط جدید تغییر خواهد کرد؟ تاکنون تغییر جدی در موضع کشورهای عربی مشاهده نشده است. علیرغم نگرش منفی بسیاری از آنها نسبت به رژیم اسد، این امر به عنوان نوعی اجتناب ناپذیری و یک واقعیت تلقی می‌شود که باید با آن کنار آمد. برای حضور روسیه در سوریه، و به طور کلی در خاورمیانه، می‌توان گفت که اعراب محترم هستند. بنابراین، واضح است که مسکو باید تمام تلاش خود را بکار گیرد تا اطمینان حاصل شود که درگیری اوکراین فرصت‌های حضور در سوریه را کاهش نمی دهد، به ویژه با توجه به این واقعیت که اسد تنها رهبر عرب است که بدون ابهام در کنار روسیه ظاهر شده است.

اگر روسیه سوریه را ترک کند، این امر اقتدارش را در جهان عرب تضعیف می‌کند (در شرق به ضعیف‌ها احترام نمی‌گذارند) و در نهایت ممکن است مجبور شود کل منطقه را که دارای اهمیت استراتژیک و نمادین است، ترک کند. توسعه بیشتر رویدادها بستگی به این دارد که روسیه تا چه حد از پتانسیل نظامی و اقتصادی کافی برای حفظ حضور و فعالیت خود برخوردار است، به خصوص اگر عملیات در اوکراین طولانی شود.

مقایسه مسیر مسکو در قبال سوریه با فعالیت‌های مربوط به تهدید طالبان در آسیای مرکزی مصنوعی به نظر می‌رسد، اما در هر دو موقعیت، وظیفه اصلی طرف روسی حفظ و تقویت نفوذ و اقتدار سیاسی خود است.

در مارس ۲۰۲۲، سرگئی شویگو، وزیر دفاع روسیه به طور غیرمنتظره‌ای به امکان اعزام ۱۶۰۰۰ داوطلب سوری به اوکراین اعتراف کرد. چنین اقدامی در ابتدا غیر واقعی به نظر می‌رسید – پس از بیانیه شویگو، صداهایی به گوش رسید که بسیاری از این “داوطلبان” از این فرصت برای نقل مکان از اوکراین به اروپا استفاده خواهند کرد.

لازم به ذکر است که اگر تصمیم برای مشارکت شهروندان سوری گرفته می‌شد، می‌توانست ظهور «عامل اسلامی» را تحریک کند. قبلاً در اولین روزهای درگیری، سعید اسماعیلف، مفتی اداره دینی اوکراین “اوما” سعی کرد در خطاب به مسلمانان روسیه، این نقش را در ۷ مارس بازی کند و از آنها خواست تا “جنبش آزادی را آغاز نمایند” (که یادآوری شعار بلشویکی “روسیه زندان مردم است، بود”) [۲۳]. به ندای مفتی از جمله در آسیای میانه توجهی نشد  و مشارکت ستیزه جویان عرب و آسیای مرکزی در جنگ طرف اوکراین مواردی مجزا هستند. طارق الجمیل، تاجر سوری-اوکراینی الاصل از شهر عفرین، مرکزی را برای انتقال مبارزان داوطلب به منطقه جنگی سازماندهی کرد. گزارش‌هایی از جنگ چرکس‌ها و چچن‌های اردنی از خاورمیانه در طرف اوکراینی وجود داشت [۲۴]، اما این اطلاعات تایید نشد. بدیهی است که دخالت مسلمانان خارجی در مناقشه اوکراین کمکی به حل آن نخواهد کرد، بلکه برعکس ممکن است منجر به تشدید آن شود.

مسکو نیز به نوبه خود از مشارکت مسلمانان روسیه در خصومت‌ها استقبال و تشویق می‌کند که باید نشان دهنده میهن‌پرستی آنها باشد و نماد اتحاد ملت روسیه در یک دوره بحرانی برای کشور است.

به طور کلی، جهان اسلام منازعه اوکراین را به شکلی مستقل درک می‌کند. در میان کشورهای مسلمان غیر عرب، ترکیه در برخی موارد با کیف اعلام همبستگی می‌کند و در نتیجه از غرب حمایت می‌کند و در برخی موارد دیگر، به دنبال کمک به دستیابی به یک سازش بوده و آماده است تا نقش میانجی صلح را در روابط روسیه و اوکراین بازی کند.

هدف اصلی آنکارا تثبیت موقعیت خود به عنوان یک قدرت جهانی از طریق درگیری اوکراین است. رئیس جمهور اردوغان معتقد است که در جهت اوکراین نقش او در سیاست جهانی با نقش روسای جمهور روسیه و آمریکا قابل مقایسه است. در این راستا، درنظرگرفتن روند ترکی در سیاست ترکیه که در زمینه درگیری اوکراین بیش از پیش محسوس می‌شود، حائز اهمیت است. این روند به طرق مختلف خود را نشان می‌دهد – از فعالیت‌های فرهنگی و آموزشی گرفته تا همکاری مستقیم نظامی-فنی (این مورد به ویژه در مثال قزاقستان قابل توجه است). فعالیت ترکیه در آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی با فعالیت این کشور در جهان عرب قابل مقایسه است که می‌تواند به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر روابط کشورهای ترک و عرب با فدراسیون روسیه تأثیر بگذارد.

موضع ایران بیشتر شبیه طرفدار روسیه است. تهران روسیه را به عنوان یک متحد و همکار در «بحران تحریم‌ها» می‌بیند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی فرمود: «درس اوکراین برای جامعه جهانی این است که سپر غربی کار نمی‌کند و فقط یک سراب است که بی‌اعتمادی جهان به آمریکا و غرب را افزایش می‌دهد» و اوکراین را « قربانی سیاست آمریکا » خواند [۲۵].

روابط بین روسیه و جهان عرب در آینده نزدیک مغایر و همانند گذشته، به احتمال زیاد بر مبنای روابط دوجانبه خواهد بود. همه چیز به این بستگی دارد که کدام یک از کشورهای عربی علاقه بیشتری به حفظ روابط قوی با فدراسیون روسیه و خود روسیه تمایل به روابط نزدیک با کدام یک از آنها دارد. فهرست هر دو، از دیدگاه ما، تقریباً یکسان است: از جمله الجزایر، مصر، امارات متحده عربی، عربستان سعودی، سودان. بدیهی است که سوریه در این فهرست جایگاه ویژه‌ای دارد.

در حال حاضر، مشخص نیست روسیه چگونه روابط خود را با لیبی، که نفوذش در آنجا ضعیف شده است، توسعه خواهد داد. اولاً به اینکه چه نیروهایی در این کشور چیره خواهند شد و ثانیاً به یک عامل خارجی، فعالیت ترکیه در این کشور و کشورهای اروپایی که در «نظرسنجی لیبی» رقبای روسیه هستند، به شدت بستگی دارد.

انزوای کامل روسیه در فضای عربی اتفاق نخواهد افتاد. برای جهان عرب، با همه اختلافات داخلی خود، بدون «عامل روسی» مخالف ایالات متحده، ناخوشایند خواهد بود، زیرا در این صورت تهدیدی برای استقلال آن وجود خواهد داشت. روسیه بر درگیری‌های درون عربی – ملی و منطقه‌ای تأثیر خواهد گذاشت. اعراب همچنین از همکاری نظامی-فنی خودداری نخواهند کرد.

در شرایط فعلی، مسکو باید در جهت عربی فعال‌تر باشد. در مطالب رئیس انجمن دوستی و همکاری تجاری با کشورهای عربی، و. ماتوزوف، تحت عنوان نمادینِ «درس ناتوانی: آمریکا روسیه را در جهت عربی تحت فشار قرار می‌دهد» گفته می‌شود: «از فرصت‌هایی که امروز نارضایتی جهان اسلام از آمریکایی‌ها به دست می‌دهد، استفاده کامل نمی‌کنیم» و «در خطر از دست دادن منطقه هستیم» [۲۶].

در تحلیل خود بیشتر در مورد شرق عربی صحبت کردیم. اگر کمی گسترده تر به وضعیت نگاه کنیم، معلوم می‌شود که در روسیه جهان عرب به عنوان بخشی از یک کریدور بزرگ شرقی تلقی می‌شود که تشکیل آن می‌تواند فشار تحریم‌ها را بر فدراسیون روسیه کاهش دهد و به مسیر جایگزین ارتقاء مالی و اقتصادی آن در جهان تبدیل شود. چنین کریدوری از ترکیه، ایران، خاورمیانه، آسیای مرکزی و ماوراء قفقاز (که گاهی به آن «کریدور اسلامی» می‌گویند، زیرا اکثر کشورهایی که آن را تشکیل می‌دهند مسلمان هستند) می‌گذرد. از این رو اهمیت «تنظیم مجدد» روابط جهان عرب و روسیه در بهبود روابط آن با جهان ترک که می‌تواند جزء لاینفک یک فرآیند واحد به حساب آید، است.

همچنین نباید فراموش کرد که تشدید روابط روسیه و غرب ممکن است به تشدید فعالیت تروریست‌هایی کمک کند که وضعیت فعلی را برای خود مساعد می‌دانند، زیرا ائتلاف ضد تروریستی عملاً نابود شده است.

دو ماه پس از آغاز عملیات ویژه در اوکراین، و. ناومکین، شرق شناس روسی، موقعیت جهان عرب را «دنباله رو  عربی پوتین» توصیف کرد [۲۷]. قابلیت اطمینان هر “دنباله رو” همیشه با موفقیت پیشرو تضمین می‌شود. “دنباله رو عربی” نیز به وضعیت اقتصاد روسیه و نیز منافع اعراب در همکاری با روسیه در آینده وابسته است.

مسکو باید برای چرخش‌های غیرمنتظره در روابط خود با اعراب آماده شود. در ۲۶ آوریل ۲۰۲۲، کنفرانس بین‌المللی حمایت از اوکراین در واشنگتن برگزار شد. هجده کشور عربی از شرکت در آن خودداری کردند، اما چهار کشور اردن، قطر، مراکش و تونس موافقت کردند که عصبانیت مسکو را برانگیخت. و. نیکونوف، معاون دومای دولتی گفت که این کشورها “یک اشتباه سیاسی و استراتژیک جدی مرتکب شدند” [۲۸]. عدم تمایل عمومی کشورهای آسیای مرکزی برای به رسمیت شناختن جمهوری‌های خلق دونتسک و لوهانسک به عنوان کشورهای مستقل به همان اندازه توسط مسکو منفی تلقی می‌شود.

درک این نکته مهم است که اعراب قصد ندارند در یک درگیری سیاسی جهانی، به ویژه در تبدیل آن به یک رویارویی نظامی جهانی، شرکت کنند.

مترجم: ساره جمشیدی

منابع

1. Rodinson M. 1981. The Arabs. Chicago: The University of Chicago Press
2. Hellyer H.A. How the Arab World is responding to the War in Ukraine. // Time. 07.03.2022. URL: https://time.com/6155374/arab-world-reactionsukraine/ (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲).
3. Dene M., Labow H., Silber C. Middle East Responses to the Ukraine Crisis // The Washington Institute for Near East Policy, updated 04.03.2022. URL: https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/middle-east-responses-ukrainecrisis (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲).
4. Мустафин P. Воспользуется ли Саудовская Аравия «крымским сценарием»? // Независимая газета. ۱۳٫۰۵٫۲۰۲۲٫ URL: https://www.ng.ru/kartblansh/2022-05-12/3_8434_kb.html (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲).
5. Nissenbaum D., Kalin S., Cloud D.S. Saudi, Emirati Leaders Decline Calls with Biden during Ukraine Crisis // The Wall Street Journal. 08.03.2022. URL: https://www.wsj.com/articles/saudi-emirati-leaders-decline-calls-with-biden-duringukraine-crisis-11646779430 (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲).
6. Ebrahim N. Why Biden’s key Mideast allies aren’t condemning Russia’s Ukranian invasion // CNN. URL: https://edition.cnn.com/2022/03/02/middleeast/mideast-summary-03-02-2022- intl/index.html (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲).
7. UAE not taking sides in Ukraine conflict, senior official says. – Reuters. 27.02.2022. URL: https://www.reuters.com/world/uae-not-taking-sidesukraine-conflict-favours-negotiations-official-2022-02-27/ (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲).
8. Zerrouky M. Guerre en Ukraine: la délicate neutralité des pays du Golfe Le Monde. 06.03.2022. URL: https://www.lemonde.fr/international/article/2022/03/06/ukraine-la-delicateneutralite-des-pays-du-golfe_6116335_3210.html (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲).
9. «Саудовская Аравия поменяется с Россией рынками»: как готовится мир к нефтяному эмбарго // Бизнес Online. 04.05.2022. URL: https://www.business-gazeta.ru/article/548994 (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲).
10. Андронов А. В какие страна Россия экспортирует нефть и газ // ТАСС. ۰۹٫۰۳٫۲۰۲۲٫ URL: https://tass.ru/info/14008857 (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲).
11. Конопляник А. Антироссийские санкции в ТЭКе и пути их преодоления // Независимая газета. ۱۷٫۰۵٫۲۰۲۲٫ URL: https://www.ng.ru/ng_energiya/2022-05-16/11_8436_sanctions.html (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲).
12. Шевченко Т. Алжир может дать Европе альтернативу российскому газу // Диалог UA. 31.01.2022. URL: https://news.dialog.ua/245394_1643636787 (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲).
13. Петров Г., Моисеев Д. Италия снижает зависимость от российского газа с помощью Алжира // Независимая газета. ۱۰٫۰۴٫۲۰۲۲٫ URL: https://www.ng.ru/world/2022-04-10/1_8413_italy.html (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲).
14. Киргни О. Российское оружие сделало армию Алжира сильнейшей в регионе // Российская газета. ۲۴٫۰۹٫۲۰۲۰٫ URL: https://rg.ru/2020/09/24/rossijskoe-oruzhie-sdelalo-armiiu-alzhira-silnejshej-vregione.htm (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲).
15. Степанов А. Шойгу обсудил военно-техническое сотрудничество РФ и Египта в Каире // Российская газета. ۱۲٫۱۱٫۲۰۱۹٫ URL: https://rg.ru/2019/11/12/shojgu-obsudil-voenno-tehnicheskoe-sotrudnichestvo-rf-iegipta-v-kaire.html (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲).
16. «Время вмешаться»: США обеспокоены сближением Египта и России // Украина.ру. ۲۹٫۰۶٫۲۰۲۲٫ URL: https://ukraina.ru/news/20220629/1034259619.html (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲).
17. Страны Магриба обеспокоены возможностью запрета на экспорт российской пшеницы // Федеральное агентство новостей. ۱۹٫۰۳٫۲۰۲۲٫ URL: https://riafan.ru/22034591- strani_magriba_obespokoeni_vozmozhnim_zapretom_na_eksport_rossiiskoi_ps henitsi (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲).
18. Экспорт пшеницы из России в Саудовскую Аравию вырос с начала сельхозгода в ۶ раз // ТАСС. ۱۹٫۰۱٫۲۰۲۲٫ URL: https://news.rambler.ru/disasters/47967046-eksport-pshenitsy-iz-rossii-vsaudovskuyu-araviyu-vyros-s-nachala-selhozgoda-v-shest-raz/ (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲). ۱۹٫ Египет предпочел европейское зерно российскому // Lenta.ru. 14.04.2022. URL: https://lenta.ru/news/2022/04/14/egept/ (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲).
19. Египет запретил экспорт пшеницы, фасоли, чечевицы, макарон и муки // EurAsia Daily. 11.03.2022. URL: https://eadaily.com/ru/news/2022/03/11/egipet-zapretil-eksport-pshenicy-fasolichechevicy-makaron-i-muki (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲).
20. Дульнева М. Мировые цены на еду достигли исторического максимума // Forbes. 08.04.2022. URL: https://www.forbes.ru/society/461925- mirovye-ceny-na-edu-dostigli-istoriceskogo-maksimuma-iz-za-situacii-na-ukraine (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲).
21. Vorbereitung auf Hunger-Krise? Länder verhängen Export-Verbote für Getreide // Deutsche Wirtschafts Nachrichten. 06.03.2022. URL: https://deutschewirtschafts-nachrichten.de/517985/Vorbereitung-auf-Hunger-Krise-Laender-verhaengenExport-Verbote-fuer-Getreide (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲).
22. Муфтий Украины Саид Исмагилов о ситуации мечети Сулеймана в Мариуполе // Яндекс видео. ۱۲٫۰۳٫۲۰۲۲٫ URL: https://yandex.ru/video/preview/?text=%D0%BC%D1%83%D1%84%D1%82%D0 %B8%D0%B9%20%D1%83%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D 1%8B&path=wizard&parent-reqid=1646992669681589-14587102505969561933- vla1-4643-vla (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲).
23. Моисеев И. Бандеровцев будут ликвидировать иорданские черкесы и чеченцы с Ближнего Востока // Свободная пресса. ۱۴٫۰۳٫۲۰۲۲٫ URL: https://svpressa.ru/war21/article/327719/ (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲).
24. Богодайко А. «Ни восток, ни запад»: почему Иран сейчас поддерживает Россию по украинскому вопросу // Федеральное агентство новостей. ۰۲٫۰۵٫۲۰۲۲٫ URL: https://riafan.ru/23161642- _ni_vostok_ni_zapad_pochemu_iran_seichas_podderzhivaet_rossiyu_po_ukrainsko mu_voprosu (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲).
25. Матузов В. Урок импотенции: США обыгрывают Россию на арабском направлении // Царьград. ۱۴٫۰۴٫۲۰۲۲٫ URL: https://tsargrad.tv/experts/urok-impotencii-ssha-obygryvajut-rossiju-na-arabskomnapravlenii_530502 (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲).
26. Наумкин В. Арабский тыл Путина: Кремль нейтрализовал геополитическое супероружие США // Московский комсомолец. ۲۰٫۰۴٫۲۰۲۲٫ URL: https://mk-ru.turbopages.org/mk.ru/s/politics/2022/04/20/arabskiy-tyl-putinakreml-neytralizoval-geopoliticheskoe-superoruzhie-ssha.html (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲).
27. Депутат назвал участие арабских стран в конференции по Украине ошибкой // РИА Новости. ۰۲٫۰۵٫۲۰۲۲٫ URL: https://ria.ru/20220502/ukraina-1786553793.html (дата обращения ۲۵٫۰۷٫۲۰۲۲).

منبع