بررسی و تحلیل دیدگاه و مواضع بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای نسبت به کریدور زنگزور یا مسیر ترامپ

#اختصاصی

به قلم: دکتر مجید روحی، عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی رشت

مقدمه

در تاریخ ۸ اوت ۲۰۲۵ برابر با ۱۷ مرداد ۱۴۰۳، پیمان صلحی میان نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان، و الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان در حضور دونالد ترامپ، رئیس جمهور امریکا، در کاخ سفید پیمان صلحی امضاء شد که ضمن آنکه به چند دهه جنگ و درگیری میان دو کشور آذربایجان و ارمنستان پایان می‌دهد، امکان اجرای کریدوری ترانزیتی با عنوان «مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین‌المللی» را نیز فراهم می‌کند. این مسیر که جایگزین عنوان کریدور زنگزور شده است، جمهوری آذربایجان را از طریق خاک ارمنستان به نخجوان متصل می‌کند. پس از آن، تحلیل‌های زیادی پیرامون اثرات و پیامدهای آن بر محیط امنیتی قفقاز جنوبی و به ویژه پیامدهای ژئوپلیتیکی، سیاسی، امنیتی و حتی فرهنگی آن بر روسیه و به ویژه ایران، نگاشته شده است. این نوشتار، سعی دارد تا مواضع و نگاه بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای را نسبت به این کریدور به تصویر کشد. لذا هدف اصلی این نوشتار، بررسی و تحلیل دیدگاه روسیه، ترکیه، ایران، آذربایجان، ارمنستان، رژیم صهیونیستی، و سایر بازیگران از جمله چین، هند و آمریکا نسبت به این کریدور است. بررسی که می‌تواند به ما در فهم بهتر تحولات قفقاز جنوبی یاری رساند.

روسیه و کریدور زنگزور

سیاست و رویکرد روسیه نسبت به کریدور زنگزور، سیاستی متفاوت از ایران است. گرچه با توافق میان آذربایجان و ارمنستان با میانجی گری ترامپ، برخی از صاحبنظران در روسیه از وجود تهدیدات برای این کشور سخن راندند، اما با وجود این، بررسی گفتمان رسانه‌ای روسیه و همچنین گفتمان کارشناسان و صاحبنظران روس نشان می‌دهد که روسیه نسبت به کریدور زنگزور علاقه نشان می‌دهد. زیرا معتقد است که این کریدور برای روسیه دارای مزیت‌های اقتصادی زیادی است. از جمله اینکه:

۱-با توجه به تحریم‌های اقتصادی غرب علیه روسیه، کریدور زنگزور یک مسیر جدید و قابل اعتماد برای این کشور محسوب می‌شود. با توجه به محدودیت های کریدور حمل و نقل موجود از روسیه به ارمنستان، مانند مشکلات مربوط به بهره برداری از جاده گرجستان در زمستان و مشکلات روابط روسیه با گرجستان که مسیر اصلی حمل و نقل به ارمنستان از آن می گذرد، کریدور زنگزور از طریق ارمنستان، می‌تواند پیوندهای حمل و نقل ریلی را به ترکیه و خاورمیانه فراهم ‌کند   (Chedia, 2025:206)

۲-از نظر روسیه، کریدور زنگزور می تواند به عنوان بخشی از کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب دسترسی بیشتری به ایران برای روسیه فراهم کند. علاوه بر این، روسیه نه تنها قادر خواهد بود که یکی از کریدورهای اصلی منطقه را کنترل کند، بلکه به تقویت مواضع این کشور نیز خواهد انجامید. در نهایت، اهمیت اقتصادی کریدور رنگزور به عنوان بخشی از جاده ابریشم میانه روسیه را قادر می سازد تا حضور تجاری خود را افزایش داده و از مزایایی مادی آن بهره مند شود. (Chedia, 2025:207)

۳-الکساندر کاراوایف^[۱]، پژوهشگر موسسه مطالعات استراتژیک خزر، معتقد است که برای روسیه، کریدور زنگزور می‌تواند همزمان به عنوان عنصری از زیرساخت‌های کلان منطقه‌ای و به عنوان بخشی از شبکه پارک‌های صنعتی و مراکز کشاورزی که از ولگای میانی و منطقه دریای سیاه تا کشورهای خلیج فارس امتداد دارند، در نظر گرفته شود. به همین دلیل از نظر وی:

الف- کریدور زنگزور نه به عنوان یک «مسیر اضافی» که ارتباطات شرق-غرب و شمال-جنوب را به هم متصل می‌کند، بلکه می‌تواند به عنوان گامی دیگر در بهبود شبکه حمل و نقل منطقه با توسعه اقتصادی نویدبخش به نظر ‌رسد.

ب- به لطف امکان ارتباط ریلی، این خط آهن می‌تواند سریع‌تر از بخش رشت-آستارا به بهره‌برداری برسد. با توجه به اینکه راه‌آهن روسیه، در منطقه مغری ارمنستان تا پاییز ۲۰۲۵ به پایان خواهد رسید، بنابراین، دسترسی روسیه به بندرعباس یک و نیم تا دو سال زودتر از طریق تقاطع راه‌آهن در شهر رشت تحقق خواهد یافت. کل هزینه‌های راه‌آهن روسیه و گروهی از پیمانکاران بالقوه می‌تواند به ۲۰۰ میلیون دلار برسد-که به طور قابل توجهی کمتر از سرمایه‌گذاری در مسیر ایران است. اگرچه، احتمالاً خط آهن در ایران نیاز به بازسازی خواهد داشت.

ج- ارمنستان در طول سال گذشته صادرات خود به روسیه را تقریباً دو برابر کرده است (۱۸۳%) و در ژانویه تا آوریل ۲۰۲۳، رشد کل گردش مالی تجاری ۹۶% بوده است. با در دسترس بودن ارتباط مستقیم ریلی، روند تعامل اقتصادی بین ارمنستان و روسیه حتی قوی‌تر خواهد شد؛

د-در آینده، در صورت از سرگیری اتصال گیومری-قارص و در نتیجه مستقیم بهبود روابط سیاسی بین ارمنستان و ترکیه، که مسکو نیز به آن علاقه‌مند است، یک خروجی راه‌آهن دوم به ترکیه برای فدراسیون روسیه باز خواهد شد.

ه-کریدور زنگزور شبکه ارتباطات ریلی و جاده‌ای را برای اتصال روسیه به ایران گسترش می‌دهد: علاوه بر دو بخش خزری خط آهن شمال-جنوب، حمل و نقل دریایی و اتصال به شبکه راه‌آهن در ایران نیز امکان‌پذیر است. انواع مختلف بار را می‌توان در اینجا توزیع کرد و پتانسیل افزایش جریان بار از ۵ به ۸ میلیون تن در سال، در مرحله اولیه، اضافه می‌شود.( Karavayev , 2023)

در نهایت، به اعتقاد وی لازم است چشم‌انداز جریان بار روسیه (اساساً فرامنطقه‌ای) در امتداد این کریدور به طور جداگانه بررسی شود. با توجه به اینکه این کریدور بخشی از سیستم جدید حمل و نقل فراقاره‌ای محموله‌های روسیه به جنوب خواهد بود، تشکیل پیوندهای منطقه‌ای جدید همکاری تجاری و تولیدی را تسهیل می‌کند که در مجموع امکان پردازش ۵ تا ۷ میلیون تن در این مسیر را در میان‌مدت فراهم می‌کند. بنابراین، به نفع اقتصاد روسیه است که خط آهن باکو-تفلیس-قارص را گسترش دهد، و همچنین انسداد را برطرف کند و ساخت و ساز فشرده را در چارچوب اتصال کریدور زنگزور به مسیرهای ITC شمال-جنوب انجام دهد.  (Karavayev, 2022).

آذربایجان و کریدور زنگزور

برای آذربایجان کریدور زنگزور برای دستیابی به اهداف استراتژیک و اقتصادی بسیار مهم و با ارزش است. این کریدور مزایای قابل توجهی در جهت تقویت نقش آذربایجان به عنوان یک قطب لجستیکی در اوراسیا دارد. با کاهش تقریباً ٣۴۴ کیلومتری فاصله حمل و نقل بین آذربایجان و ترکیه در مقایسه با راه آهن باکو- تفلیس- قارص، این کریدور می تواند هزینه تجارت بین الملی را کاهش دهد. الهام علی اف بر اهمیت این کریدور تاکید داشته و اظهار داشت که این کریدور می‌تواند گشایش مسیرهای جدید اقتصادی و تجاری را برای آذربایجان در پی داشته باشد. این کریدور، آذربایجان را قادر می سازد تا منابع انرژی خود را از طریق ترکیه به اروپا صادر کند (Mahamad, 2024). این کریدور همچنین وحدت ملی آذربایجان را تقویت کرده و ادغام تجاری و اقتصادی با نخجوان را تسهیل می کند.

ارمنستان و کریدور زنگزور

ارمنستان جایگاه رو به رشد قفقاز جنوبی را به عنوان یک پیوند استراتژیک در تجارت و اتصال جهانی برای افزایش اهمیت خود در امور بین المللی می بیند. دو درگیری میان آذربایجان و ارمنستان پویایی نظامی آن ها را اساسا تغییر داده و ارمنستان را مجبور به اتخاذ مواضعی متمرکز بر ثبات و همکاری منطقه ای کرده است.

مقامات ارمنستان از واژه کریدور برای منطقه زنگزور استفاده نمی‌کنند، به «چهار راه صلح» اشاره می‌کنند. برای این منظور، این کشور دومین دوره گفتگوی با عنوان «چهار راه صلح» را به پیش می برد. «چهار راه صلح»، طرح سیاسی ارمنستان برای اجرای بند کلیدی توافق سه جانبه نوامبر ۲۰۲۰ با روسیه و آذربایجان است که به جنگ دوم قره باغ پایان داد.

توافق پیشنهادی «چهار راه صلح» ارمنستان، آذربایجان را به ترکیه وصل می کند و در عین حال اهمیت ژئوپلیتیکی ارمنستان را نیز افزایش می دهد. ارمنستان از طریق تقویت ثبات منطقه ای آرزوی عادی سازی روابط با آذربایجان و ترکیه را دارد و از این طریق می‌خواهد که سیاست منطقه ای را از رقابت ژئوپلیتیکی و نظامی به سمت روابط ژئواقتصادی سودمند متقابل تغییر دهد. علاو بر این، «چهار راه صلح» که به عنوان جایگزین «کمربند میانی» که (چین را از طریق آسیای مرکزی، آذربایجان، گرجستان و ترکیه به اروپا متصل می کند ) ارائه می شود، به ارمنستان اجازه می دهد تا به عنوان دروازه ای در قفقاز جنوبی و نقطه اتصال میان ایران و دریای سیاه با آذربایجان رقابت کند .(Ratelle, 2025)

ترکیه و کریدور زنگزور

گرچه ترکیه در توافق نامه ۲۰۲۰ به عنوان ناظر حضور داشت، اما علاقه زیادی به ایفای نقشی فعال تر در بازگشایی کریدور رنگزور و پیگیری اهداف استراتژیک و اقتصادی خاص نشان می‌دهد. کریدور زنگزور دسترسی مستقیم ترکیه به کشورهای ترک زبان را فراهم می کند .پیش از این، ترکیه از طریق ایران با مسیرهای دیگر به آسیای میانه دسترسی داشت .بازگشایی این کریدور ترکیه را قادر می سازد تا مستقیماً با آذربایجان و از آنجا به آسیای میانه متصل شود .این دسترسی مستقیم ورود ترکیه به بازارها و منابع آسیای میانه را تسهیل می کند و در نتیجه نفوذ آن را در منطقه افزایش می دهد. به گفته عبدالقادر اورال اوغلو، وزیر حمل و نقل و زیرساخت ترکیه، بازگشایی کریدور زنگزور به یک هدف گسترده تر یعنی؛ ایجاد یک مسیر تجاری پیوسته از یکن به لندن کمک خواهد کرد.ا ین کریدور ترکیه را به عنوان یک پل کلیدی برای انتقال کالا و انرژی بین اروپا و آسیا قرار می‌دهد و نقش آن را به عنوان مرکز اصلی ترانزیت انرژی و کالا تقویت می کند  (Mahamad, 2024) . علاوه براین، کریدور زنگزور، برای امنیت انرژی ترکیه حیاتی است .این کریدور دسترسی مستقیم به منابع نفت و گاز آذربایجان را فراهم می کند. همچنین این کریدور، گامی مهم در جهت اتصال جهان ترک است که وحدت ملت های ترک زبان را مدنظر قرار می‌دهد.

رژیم صهیونیستی و کریدور زنگزور

منافع استراتژیک اسرائیل، ادامه همکاری با آذربایجان و حمایت از ایجاد کریدور زنگزور است. اسرائیل به دلیل سیاست های اردوغان، علاقه ای به گسترش نفوذ ترکیه در فضای پسا شوروی به ویژه در قفقاز جنوبی ندارد. هر چند روابط ترکیه و اسرائیل پیچیده است، اما اسرائیل امیدوار است که شاید گسترش نفوذ ترکیه بتواند جایگزین یا بدیلی برای نفوذ چین و روسیه که روابط اسرائیل با آن ها به ویژه در درگیری غزه، رو به وخامت گذاشته است، عمل کند.

از سوی دیگر، اسرائیل نمی خواهد که نفوذ ایران در ارمنستان افزایش یابد و یا ارمنستان به نماینده دیگری از اکوسیستم ایران تبدیل شود. در واقع، تلاش‌های پاشینیان، نخست وزیر، ارمنستان برای رهایی از منطق تقابل با باکو و آنکارا و ایجاد یک نظام سیاسی جدید در قفقاز جنوبی با نفوذ کمتر روسیه و ایران با منافع اسرائیل همخوانی دارد. برای اسرائیل، ترانزیت کالاهای آسیای مرکزی به اروپا و از طریق ترکیه، می‌تواند تا حد زیادی امنیت انرژی را به ضرر روسیه، ایران و چین به طور قابل توجهی تقویت کند(Kazantsev-Vaisman, 2024) .

جمهوری اسلامی ایران و کریدور زنگزور

جمهوری اسلامی ایران از همان ابتدا کریدور زنگزور را تهدیدی ژئوپلیتیکی برای خود می‌بیند. برای ایران، این پروژه که از آن به عنوان «دالان تورانی ناتو» نیز یاد می‌کند، فراتر از یک مسیر ترانزیتی ساده، اهدافی ژئوپلیتیکی و استراتژیک را دنبال می‌کند که توسط قدرت‌های غربی به ویژه ناتو، اسرائیل و آمریکا با هدف مهار ایران هدایت می‌شود.

به طور کلی جمهوری اسلامی ایران به چند دلیل، کاملاً منطقی با احداث کریدور زنگزور مخالفت می‌ورزد:

نخست، کریدور زنگزور به معنای تحقق ایده «ترکستان بزرگ» است که از طریق اتصال سرزمینی ترکیه به کشورهای ترک‌زبان میسر می‌شود.

دوم، جمهوری اسلامی ایران، کریدور زنگزور را به مثابه رهگذری برای اتصال زمینی ناتو به دریای کاسپین می‌نگرد.

سوم، کریدور زنگزور می‌تواند به قطع مرز ایران و ارمنستان و مسدود شدن مسیر دسترسی هزار ساله به اروپا منتهی شود و ایران را دچار «خفگی ژئوپلیتیکی» کند. این یک واقعیت است که ارمنستان یکی از مسیرهای مهم دسترسی ایران به دریای سیاه و اروپا به شمار می‌آید. به همین دلیل هر گونه قطع ارتباط مرزی ارمنستان با ایران می‌تواند یکی از مسیرهای دسترسی زمینی تهران به اروپا را مسدود کند.

چهارم، کریدور زنگزور موجب تغییر توازن قوا در منطقه قفقاز و به نفع جمهوری آذربایجان خواهد شد. چنین امری برای ایران که همواره خواهان توازن قوا و اجتناب کشورهای قفقاز از تنش و درگیری بوده، به هیچ وجه مطلوب نیست. به خصوص که باکو در سه سال اخیر نشان داده که از ظرفیت لازم برای خویشتن داری و مدیریت شرایط پیچیده برخوردار نیست و دائما در پی تنش زایی است.
پنجم، کریدور زنگزور باعث تقویت حضور اسرائیل در منطقه قفقاز خواهد شد. هم اکنون اسرائیل بیش از ۴۰ درصد از نفت مصرفی خود را از جمهوری آذربایجان تهیه می‌کند و حدود ۸۰ درصد از تسلیحات خریداری شده توسط باکو را تأمین می‌کند. آنجه در این بین برای ایران اهمیت دارد، اقدامات خرابکارانه و تروریستی اسرائیل علیه ایران از جغرافیای جمهوری آذربایجان است. در سال‌ها گذشته، تیم‌های ترور اسرائیل از طریق خاک جمهوری آذربایجان وارد ایران شده‌اند و برخی از دانشمندان هسته‌ای را ترور کرده‌اند. (www.nournews.ir/1403/06/21).

در جنگ ۱۲روزه تحمیلی رژیم صیهونیستی علیه ایران، بارها مقامات ایرانی و بسیاری ازتحلیل‌گران و کارشناسان بر نقش جمهوری آذربایجان در دادن حریم هوایی به اسرائیل در ترور و همچنین زدن برخی از مواضع ایران تأکید داشته‌اند. بر این اساس، در نگاه تهران، کریدور زنگزور یک فرصت ویژه برای اسرائیل ایجاد می‌کند که دسترسی زمینی و سهل‌تری نسبت به گذشته در جوار مرزهای ایران داشته باشد.

کریدور زنگزور در حالی تمام این مضرات را برای ایران دارد که عملاً هیچ مزیت یا منفعتی برای تهران حاصل نمی‌کند. به همین دلیل از نظر تهران، احداث چنین کریدوری به معنای تخلیه ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی منطقه به نفع ناتو، اسرائیل و ترکیه است که در نهایت ایران از آن متضرر خواهند شد. (www.nournews.ir/1403/06/21).

بازیگران خارجی و کریدور زنگزور

کریدور زنگزور بیش از آنکه مسئله‌ای مربوط به روابط ارمنستان و آذربایجان باشد، موضوعی است که بازیگران خارجی نیز در آن مشارکت گسترده‌تری دارند.

چین، مبتکر پروژه «یک کمربند، یک جاده»، علاقه‌مند به افتتاح مسیر ترانزیتی زنگزور برای کالاهای خود در امتداد خطوط ایران-ارمنستان-گرجستان-اروپا و آذربایجان-ارمنستان-ترکیه-اروپا است. افزایش شدید تعرفه‌ها بر کالاهای چینی توسط دولت ترامپ و چشم‌انداز روابط تجاری ایالات متحده و چین، پکن را به دنبال جایگزینی در بازارهای اتحادیه اروپا سوق داده است. افزایش ترانزیت کالا به اروپا مستلزم آن است که چین به دنبال مسیرهای جدید باشد که کریدور زنگزور یکی از آنهاست. یکی از دلایلی که چین با ایران و آذربایجان توافق‌نامه‌های مشارکت استراتژیک منعقد کرده است و همچنین به ارمنستان علاقه نشان می‌دهد، همین است. برای ایالات متحده، موفقیت ترانزیت چین به اتحادیه اروپا، طرح «جنگ تجاری» ترامپ را بی‌اثر خواهد کرد. (Svaranc, 2025)

هند اهمیت زنگزور را برای ترانزیت کالاهای خود از طریق ایران، ارمنستان و گرجستان به اروپا و همچنین به عنوان نقطه مقابل کریدور میانی که به نفع ترکیه، پاکستان و چین است، تصدیق می‌کند.

کشورهای اتحادیه اروپا و بریتانیا در حال بررسی کریدور زنگزور برای اتصال ترکیه، ارمنستان، آذربایجان و کشورهای آسیای مرکزی هستند. در عین حال، لندن نه تنها ملاحظات اقتصادی و بهره‌برداری از مواد خام غنی منطقه آسیای مرکزی را در نظر می‌گیرد، بلکه به دنبال اجرای پروژه ژئوپلیتیکی توران برای قطع استراتژیک روسیه از ایران و چین نیز هست. مورد اخیر بخشی از برنامه‌های «بازی بزرگ» بریتانیا در آسیا است.

ایالات متحده، که خود را به عنوان یک هژمون جهانی معرفی می‌کند، نمی‌تواند از «کریدور زنگزور» فرار کند. با توجه به اینکه منافع متضاد بازیگران کلیدی در یک نقطه در ارمنستان کوچک با هم تلاقی می‌کنند، واشنگتن در تلاش است تا کنترل خود را بر این کریدور برقرار کند. همانطور که کارنگی پولتیکا اشاره می‌کند، به همین دلیل است که دولت ایالات متحده پیشنهاد معرفی یک اپراتور آمریکایی برای کنترل کریدور زنگزور را داده است. آنها می‌گویند که با انجام این کار، ترامپ بار دیگر تلاش‌های خود را برای حل مناقشات جهانی به تمام جهان نشان می‌دهد. به طور خاص، ایالات متحده قصد دارد مدیریت و نظارت بر ترانزیت بار از طریق زنگزور را از طریق شرکت خود به دست گیرد. گفته می‌شود این طرح، آذربایجان را از نظر ضمانت‌های امنیتی راضی می‌کند، حاکمیت ارمنستان بر این مسیر را حفظ می‌کند و کنترل بر جاه‌طلبی‌های ژئوپلیتیکی ترکیه را برقرار می‌سازد. (Svaranc, 2025) .

جمع بندی

به طور کلی همان طور که در این مقاله نیز به آن پرداخته شد، هر کدام از بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای به کریدور زنگزور اهمیت می‌دهند. برای همه آنها وجود منافع اقتصادی و فرصت‌های اقتصادی بی‌شمار، بیشترین دلیل همراهی آنها با این کریدور است. در این میان، بیشترین تهدید متوجه جمهوری اسلامی ایران است که به دلیل تحریم‌های همه جانبه غرب، نبود زیرساخت و تکمیل نشدن کریدور شمال-جنوب در بخش ایران، بیشترین ضرر وآسیب را برای خود متصور است. روسیه نیز آن را بیشتر یک فرصت می‌داند تا تهدید. هر چند مقامات ارمنستان نیز این توافق را به مثابه یک برد تلقی می‌کنند اما، درگیر مشکلات داخلی ناشی از آن هستند. در نهایت آذربایجان به همراه ترکیه را می‌توان بزرگترین برندگان این توافق و کریدور معرفی کرد.

فهرست منابع

نور نیوز (۱۴۰۳)، کریدور زنگزور؛ چرا ایران مخالف تغییر ژئوپلیتیک قفقاز است؟، تارنمای نور نیوز، قابل دسترسی در: www.nournews.ir/1403/06/21

Chedia, Anri R. (2024), Zangezur Corridor: Economic Potential and Political Constraints, Russia in Global Affairs, Vol. 22< No,1, January-March 2024, Doi:10.31278/1810-6374-2024-22-1-194-216

-Karavayev, Alexander (2022), The Baku – Tbilisi – Kars Railway and the Zangezur Corridor: Russia’s Interest in the New Main Communication Lines of the South Caucasus, https://caspian.institute.com

-Karavayev, Alexander (2023), Zangezur Corridor: improving the transportation network in the region of high-potential economic development, https://caspian.institute.com

-Kazantsev-Vaisman (2024), The Issue of the Zangezur Corridor: International contradictions and Israeli Interests, https://www.besacenter.org, September  ۲۲

-Mahamad, Ata (2024), Zangezur Corridor: Russia and Iran in Conflict over Caucasus Link, www.iranwire.com

-Ratelle, Jean-Francois (2025), The Yerevan Dialogue: Armenia’s Geopolitical Strategy in the South Caucasus, https://carleton.ca/eetn/2025/the-yerevan-dialogue-armenias-geopolitical-strategy-in-the-south-caucasus/

-Svaranc, Alexander (2025), Zangezur and the Transcaucasian Crisis, https://journal-neo.su/2025/07/17/zangezur-and-the-transcaucasian-crisis

Alexander Karavayev.[1]