آرامگاه اسماعیل سامانی در بخارا یکی از مهم‌ترین بناهای تاریخی آسیای مرکزی و از شاهکارهای معماری دوره سامانیان است. این بنا که در قرن نهم یا اوایل قرن دهم میلادی ساخته شد، آرامگاه اسماعیل سامانی، بنیان‌گذار واقعی سلسله سامانیان (۸۴۹-۹۰۷ میلادی) محسوب می‌شود.
اهمیت تاریخی و فرهنگی
در دوره اسماعیل سامانی، بخارا به پایتخت سلسله سامانیان تبدیل شد و به یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگی، علمی و هنری جهان اسلام ارتقا یافت. در این دوره، زبان فارسی جایگاه رسمی یافت و به‌تدریج جایگزین زبان عربی در امور دیوانی و فرهنگی شد. تجارت در مسیر جاده ابریشم رونق فراوانی گرفت و شهرهای مهمی مانند بخارا به مراکز ثروت و دانش تبدیل شدند.
تاریخچه آرامگاه اسماعیل سامانی
ساخت آرامگاه اسماعیل سامانی به دوران حکومت سامانیان بازمی‌گردد، اما درباره زمان دقیق آن اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی پژوهشگران معتقدند که این بنا در زمان حیات اسماعیل سامانی ساخته شده، درحالی‌که برخی دیگر آن را به دوره سلطنت نوه او، نصر دوم (۹۱۳-۹۴۳ میلادی)، نسبت می‌دهند. این بنا قرن‌ها در میان گل و لای مدفون بود و در دهه ۱۹۳۰ میلادی توسط باستان‌شناسان شوروی، از جمله V. A. Shishkin، کشف و بازسازی شد. کتیبه‌ای به خط کوفی که نام “نصر بن احمد بن اسماعیل” را نشان می‌دهد، به قدمت آن اشاره دارد.
معماری آرامگاه
آرامگاه اسماعیل سامانی یکی از نخستین نمونه‌های معماری تدفینی در جهان اسلام به شمار می‌رود. این بنا تحت تأثیر معماری ساسانی و زرتشتی ساخته شده و از عناصر معماری اسلامی اولیه بهره گرفته است. مقبره دارای ساختاری مکعبی با گنبدی به قطر ۹.۲۵ متر است که روی ستون‌های آجری در گوشه‌های آن قرار دارد. دیواره‌های خارجی آن با الگوهای آجری پیچیده‌ای تزئین شده‌اند که نور و سایه در سطح آن بازی می‌کنند و جلوه‌ای هنری به بنا می‌بخشند. برخی پژوهشگران بر این باورند که نقوش مرواریدی و جزئیات آجری آن از سنت‌های معماری اشکانی الهام گرفته است.
