گیوین هامبلی، نویسنده کتاب «شهرهای هندوستان گورکانی»، مینویسد که ریشههای ایرانی تاجمحل، نخستین و پایدارترین برداشتی خواهد بود که یک دانشپژوه رشته معماری اسلامی با دیدن این بنای یادبود حاصل میکند. به نظر او، تاجمحل نمونهای از معماری صفوی است و در واقع، نمایانگر حد اعلای نبوغ ایرانی در هنر معماری در خاک هند است. هامبلی با استناد به سخنان هرمان گوتز، کارشناس تاریخ هنر، میافزاید: «تاجمحل از بهترین نمونههای معماری است که با ذوق و سلیقه صفوی انجام شده است.»
تاج محل یکی از مقاصد مهم گردشگری و همچنین دارای پرشکوهترین و زیباترین معماری اسلامی است. این بنا در ۲۰۰ کیلومتری جنوب دهلی، پایتخت هندوستان واقع شده است و یکی از عجایب هفتگانه جدید دنیا بهشمار میرود.
تاج محل بر اصول طراحی معماری گورکانی اولیه و معماری ایرانی بنا شده است. انگیزهٔ ایجاد این اثر، از موفقیت ساختمانهای دودمان تیمور و گورکانی، ریشه گرفته بود.
گفته میشود شاهجهان از میان معماران بسیار، استاد عیسی افندی را برگزید و وی به کمک استاد احمد لاهوری این بنای مجلل را از سال ۱۶۳۱ تا ۱۶۴۸م با ۱۷ هزار کارگر و سرمایهای بالغ بر ۵۰ لک (هر لک معادل صدهزار روپیه است) بنا کرد؛ اما وجود یک معمار لاهوری در طراحی تاج محل به معنی فقدان یک یا چند معمار ایرانی نیست؛ زیرا چندان پربیراه نیست اگر بگوییم که طراحی و ساخت این مجموعه عظیم و باشکوه، تنها توسط یک معمار صورت نپذیرفته است و به احتمال زیاد چند نفر معمار و عده کثیری هنرمند در این کار مشارکت داشتهاند.
مقبره ای که مرکز مجموعه تاج محل است، همچون اکثر مقبرههای گورکانی که ریشه در فرهنگ فارسی دارند دارای یک سازهٔ بزرگ از جنس مرمر سفید است که روی یک پایه قرار داشته و با بنایی متقارن و همراه با ایوان، با گنبدی پوشیده شده است.
قسمت بیرونی تاج محل از بهترین معماریهای گورکانی بهشمار میروند. تزیینات متناسب با تغییرات ناحیهٔ سطحی بنا تمیزکاری شدهاند و عناصر تزیینی با انجام نقاشی، گچبری و حکاکی یا کوبیدگی سنگ ایجاد شدهاند. عناصر تزیینی تاج محل همانند هنر اسلامی از به کار بردن «انسان انگاری» امتناع میکند و صرفاً از خوشنویسی، طرحهای انتزاعی یا نقشمایههای به شکل گیاه به وجود آمدهاند.
تالار داخلی تاج محل تزییناتی فراتر از عناصر سنتی تزیینی دارد. خاتمکاریها از نوع پرچینکاری نیستند؛ بلکه از گوهرسنگ های نیمهارزشمند و ارزشمند تشکیل شدهاند. جالب توجه است که در سنت اسلامی، قرار دادن جسد در تابوت و قبرهای تزیینشده ممنوع است؛ بنابراین جسد ممتاز و شاه جهان در زیرزمین تالار دفن شد و چهرههایشان بهسمت راست، بهسمت مکه، قرار گرفته است.
مجموعهٔ تاج محل در یک باغ گورکانی مربع شکل به طول ۳۰۰ متر (۹۸۰ فوت) قرار دارد. این باغ دارای مسیرهایی است که هر یک از چهار قسمت باغ را به ۱۶ باغچه تقسیم میکنند. در فاصلهٔ بین مقبره و دروازه و در مرکز باغ، یک مخزن مرمرین آب قرار گرفته و یک استخر بازتاب برای بازتاب تصویر مقبره در جهت شمالیجنوبی آن قرار گرفته است که حوض کوثر نامیده میشود. معماری چهارباغ توسط بابر، نخستین امپراتور گورکانی، به هند وارد شده است که نمادی از چهار رود جاری در جنت بوده و مشابه باغ بهشتی است؛ این نوع معماری از باغ ایرانی ریشه گرفته است.
می توان گفت در بین بناهایی که خارج از ایران ساخته شده است و به نوعی یادآور فرهنگ و تمدن ایرانی است، هیچ بنایی به اندازه تاج محل با عشق، افسانه و هنر آمیخته نیست. این بنا نشان میدهد هنر و معماری ایرانی ـ اسلامی تا نقاطی دور از خاک ایران نفوذ کرده و تاثیرگذار بوده است. این مجموعه برای ایرانیان از این جهت اهمیت دارد که الگوی طراحی آن بر اساس الگوهای طراحی معماری ایرانی استوار است و به نوعی بازتاب فرهنگ معماری ایران در سرزمین هند است که در دوره گورکانیان در تداوم معماری تیموری در آنجا شکل گرفت و توسعه یافت. طرح چهارطاق، چهار ایوانی برونگرا، چهارباغ، چهارسو، چهارمنار، چهار برج، چهار دروازه و هشت بهشت از طراحیهای ایرانی در معماری تاج محل است.
