یوگنیا محمودوا در شورای روابط بینالملل روسیه
روابط دوجانبه روسیه و تاجیکستان نیز مملو از پروژههای مهم در تجارت، انرژی، مهاجرت و امنیت بود. این پروژهها و موضوعات مستقل از مناقشه اوکراین به توسعه خود ادامه دادند و حتی پس از تشدید روابط روسیه با غرب در سال ۲۰۱۴ به عنوان موضوعات مورد بحث در دستور کار دوجانبه روسیه و تاجیکستان باقی ماندند. روابط رسمی دولت نیز به اندازه کافی فشرده بود.
در نگاه اول، روابط روسیه و تاجیکستان پس از آغاز عملیات نظامی روسیه در اوکراین تغییر قابل توجهی نکرده است. رهبری تاجیکستان بر موضع بی طرف این کشور و اجتناب از بیانیهها و اقداماتی که میتواند به عنوان حمایت آشکار از هر طرف درگیر تعبیر شود، تاکید میکند. علاوه بر این، برخلاف قزاقستان و قرقیزستان، تاجیکستان شاهد اعتراض عمومی علیه اقدامات روسیه در اوکراین نبود. با این حال، هیچ تجمعی در حمایت از عملیات نظامی روسیه نیز برگزار نشد. تاجیکستان از ارزیابی علنی نیروهای روسیه در حال حرکت به اوکراین فاصله گرفته است و هیچ بحث عمومی در مورد این موضوع وجود ندارد.
احتیاط رهبری تاجیکستان در قبال مسئله اوکراین ناشی از عوامل متعددی است. از جمله وابستگی زیاد اقتصادی تاجیکستان به روسیه از اهمیت بالایی برخوردار است. وزارت کشور روسیه گزارش میدهد که بیش از ۱٫۷ میلیون شهروند تاجیکستانی از ژانویه تا ژوئن ۲۰۲۲ برای جستجوی کار وارد روسیه شدهاند که تقریباً یک میلیون بیشتر از مدت مشابه سال ۲۰۲۱ است. چنین ارقام چشمگیری هم نشان دهنده بازگشت مجدد مهاجرت به دنبال بسته شدن مرزها در طول همه گیری ویروس کرونا و هم نیاز روزافزون شهروندان تاجیکستانی برای کسب درآمد در روسیه است. شیرین آمونزاده ، وزیر کار، مهاجرت و اشتغال تاجیکستان میگوید که ۹۰ درصد از کل مهاجران تاجیکستان به روسیه میروند. در آگوست ۲۰۲۲، مسکو از موضوع ازسرگیری ترافیک راه آهن بین دو کشور خبر داد، که علاوه بر این میتواند هجوم نیروی کار از تاجیکستان را تحریک کند. لازم به ذکر است که شبکههای اجتماعی روسیه و تاجیکستان موارد ادعایی اعزام مهاجران تاجیکستانی به منطقه درگیری نظامی در اوکراین را گزارش کردهاند. خود این واقعیت که چنین اخبار جعلی در رسانههای اجتماعی ظاهر میشود نشان میدهد که جامعه تاجیکستان نگران احتمال کشیده شدن به درگیری روسیه و اوکراین است. این جعلیها عمدتاً برای ترساندن آسیبپذیرترین گروه شهروندان تاجیکستان – مهاجران و بستگان آنها – با ایجاد یک پسزمینه اطلاعاتی منفی برای اقدامات روسیه در اوکراین استفاده میشوند. در هفتههای اول پس از شروع جنگ، نشریات هشداردهندهای نیز منتشر شد که خواستار خروج مهاجران از روسیه بودند، زیرا نرخ برابری روبل به شدت کاهش یافت و بنابراین، ارزش دلاری حوالهای از روسیه نیز در حال کاهش بود. با این حال، تقویت متعاقب روبل و فقدان جایگزین مناسب برای بازار کار روسیه به تدریج منجر به خاموش شدن چنین بحثهایی شده است. در مقابل، یک روبل قوی ارزش دلاری حوالهای را که توسط مهاجران کارگری انجام میشد، افزایش داد، که تا حدودی وضعیت تاجیکستان را آرام کرد. با این وجود، جامعه تاجیکستان هنوز درباره اقدامات روسیه در اوکراین بحث میکند، اما این بحثها فراتر از بحثهای خانگی نمیرود.
اگرچه پستهای انتقادی گهگاه به رسانههای اجتماعی تاجیکستان راه مییابند، هیچ کمپین آشکاری در سراسر کشور علیه عملیات روسیه وجود ندارد. این درگیری اساساً در رسانههای دولتی تاجیکستان که عملاً از ذکر عملیات روسیه اجتناب میکنند، پنهان شده است. رهبری تاجیکستان تلاش میکند از بحثهای عمومی درباره رویدادهای اوکراین فاصله بگیرد و از این طریق موضع بیطرف خود را در قبال این وضعیت حفظ کند و در عین حال فضایی را برای مانورهای استراتژیک باقی بگذارد.
روسیه شریک تجاری و اقتصادی کلیدی تاجیکستان است – در سال ۲۰۲۱، ۲۱٫۳ درصد از کل گردش مالی تاجیکستان را به خود اختصاص داده است (طبق گزارش وزارت توسعه اقتصادی و تجارت تاجیکستان). تجارت کاملاً تحت سلطه واردات روسیه است که ۱۶ برابر بیشتر از صادرات تاجیکستان است. در مبادلات تجاری، قزاقستان رتبه دوم و چین رتبه سوم را به خود اختصاص داده و واردات آن نیز چندین برابر صادرات تاجیکستان است. درگیری روسیه و اوکراین در اوج گردش تجاری روسیه و تاجیکستان رخ داد و به همین دلیل، دوشنبه به هیچوجه علاقهای به تخریب روابط با شریک تجاری و اقتصادی کلیدی خود ندارد.
دومین دلیل برای خویشتن داری تاجیکستان در ارزیابی عملیات روسیه این است که این عملیات کاملاً ناگهانی آغاز شد. با وجود اینکه چندین ماه متوالی زمزمههایی در مورد خصومتهای نظامی احتمالی بین روسیه و اوکراین شنیده میشد، انتقال ناگهانی درگیری به مرحله مسلحانه هم برای رهبران جهان و هم برای رهبران کشورهای آسیای مرکزی غیرمنتظره بود. به عنوان مثال، در روزهای اول عملیات، وزارت امور خارجه تاجیکستان به شهروندان خود در اوکراین صرفاً توصیه کرد که اقدامات احتیاطی را انجام دهند. تاجیکستان از هرگونه بیانیه سیاسی مفصلی که ممکن است به عنوان حمایت از هر یک از طرفهای درگیری تعبیر شود، یا حداقل موضع مقامات تاجیکستان در این مورد را توضیح دهد، اجتناب کرد. اوکراین در دیدارهایی که بین مقامات تاجیکستان و همتایان روسی آنها پس از آغاز عملیات ویژه برگزار شد، در درجه دوم اهمیت قرار داشت. در این دیدارها بیشتر بر دستور کار دوجانبه و مسائل امنیتی منطقه ای تاکید شد.
موضع بی طرف تاجیکستان در قبال اوکراین به معنای تمایل این کشور به اجتناب از اقدامات مستقیم ناقض وضعیت فعلی کشور است. تاجیکستان استقلال جمهوری خلق دونتسک و جمهوری خلق لوگانسک را به رسمیت نشناخت، زیرا کریمه را به عنوان بخشی از روسیه به رسمیت نشناخته بود. با این حال، تاجیکستان زمانی که مجمع عمومی سازمان ملل متحد به قطعنامههای محکومیت ورود نیروهای روسیه به اوکراین رای ممتنع داد. باید اضافه کرد که مقامات تاجیکستان به طور کلی در لفاظی ضد ملیگرایی رهبران روسیه مشارکت دارند. در سال ۲۰۱۹، تاجیکستان به یکی از کشورهایی تبدیل شد که از قطعنامه محکومیت نازیسم و نژادپرستی که روسیه به مجمع عمومی سازمان ملل پیشنهاد کرد، حمایت کرد. هم اکنون در اوج عملیات نظامی روسیه، دولتشاه گلمحمدزاده، سفیر تاجیکستان در روسیه، مقاله ای برای مجله روابط بینالملل روسیه نوشت و خاطرنشان کرد که حفظ یاد و خاطره پیروزی جنگ بزرگ میهنی وظیفه مقدس هر دو کشور است. بدین ترتیب تاجیکستان تأکید میکند که با روایت روسیه در مورد غیرقابل قبول بودن نازیسم موافق است و با رویزیونیسم رویدادهای تاریخی ۱۹۴۱-۱۹۴۵ مخالف است.
حمایت روسیه در انتخابات آتی ۲۰۲۸-۲۰۲۹ اعضای غیردائم شورای امنیت سازمان ملل متحد برای تاجیکستان بسیار مهم است. امامعلی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان، کشورش را در پاییز ۲۰۲۱ نامزد کرد. پیش از آن، تنها قزاقستان در سالهای ۲۰۱۷-۲۰۱۸ عضو غیردائمی بود. تاجیکستان با یک برنامه ضد تروریستی و همچنین با ابتکاراتی در امنیت منطقهای در مورد وضعیت افغانستان به این انتخابات میرود. این بدان معناست که تمرکز بر مسئله اوکراین به نفع رهبری تاجیکستان نیست. علاوه بر این، با تاکید بر موضع بی طرفی خود، تاجیکستان تنها کشوری در آسیای مرکزی است که کمکهای بشردوستانه به اوکراین ارسال نکرده است.
تاجیکستان از تحریمهای ثانویه غرب که میتواند بر کشورهایی که آشکارا از عملیات ویژه روسیه حمایت میکنند اعمال کند، بیم دارد. بهویژه که ایالات متحده قبلاً اعلام کرده است که آسیای مرکزی (و بهویژه تاجیکستان) را یک مسیر ترانزیتی بالقوه برای تحویل کالاهای تحریمشده به روسیه میداند. این بدان معناست که ایالات متحده این حق را برای خود محفوظ میدارد که تحریمها را برای کسانی که کالاهای تحریم شده را مجددا به روسیه صادر میکنند، بسط دهد. محدودیتها برای کالاهایی اعمال میشود که میتوانند برای مقاصد نظامی مورد استفاده قرار گیرند، و خود این واقعیت که تاجیکستان در آن لیست قرار دارد نشان میدهد که تجارت و مبادلات اقتصادی آن تحت کنترل خارجی است و میتواند عواقب نامطلوبی برای تاجیکستان داشته باشد.
تاکید دوشنبه بر بی طرفی نیز با ترس از دست دادن کمکهای اقتصادی واشنگتن مشخص میشود. در ماه آوریل تا ژوئن سال ۲۰۲۲، چهار مقام بلندپایه آمریکایی به عنوان بخشی از سفرهای آسیای مرکزی خود از تاجیکستان دیدن کردند: عذرا ضیا معاون وزیر امور خارجه، توماس وست نماینده ویژه برای افغانستان، دونالد لو معاون وزیر امور خارجه در امور آسیای جنوبی و مرکزی، که هیئت او متشکل از چند مقام بلندپایه (مدیر میز روسیه و آسیای مرکزی در شورای امنیت ملی، معاون دستیار وزیر دفاع در امور افغانستان، پاکستان و آسیای مرکزی، معاون معاونت توسعه بینالمللی ایالات متحده، معاون مدیر دفتر آسیا، و معاون سیاستگذاری شرکت مالی توسعه بین المللی ایالات متحده) و مایکل اریک کوریلا، فرمانده فرماندهی مرکزی ایالات متحده بود. علاوه بر فهرست استاندارد موارد دستور کار امنیتی، در هر جلسه به موضوع حمایت اقتصادی بیشتر از تاجیکستان پرداخته شد. ایالات متحده با ایجاد تماس با تاجیکستان و همزمان کنترل تجارت خارجی خود با شریک اصلی خود، میخواهد روابط دوجانبه تاجیکستان با روسیه را محدود کند.
در نهایت، تاجیکستان به عنوان یکی از اعضای سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO)، قصد دارد این سازمان را به عنوان یک منبع در صورتی که دوشنبه کنترل اوضاع در منطقه خودمختار گورنو -بدخشان را از دست بدهد، نگاه کند. ژانویه ۲۰۲۲ سابقه توسل به نیروهای CSTO در قزاقستان برای محافظت از یک کشور عضو را ایجاد کرد و این سابقه برای تاجیکستان اگر وضعیت مشابهی در قلمرو این کشور ایجاد شود، مهم است. می۲۰۲۲ شاهد اعتراضات گسترده در منطقه خودمختار گورنو -بدخشان بود. مقامات تاجیکستان این اعتراضات را یک حمله تروریستی خواندند. با این حال، خود معترضان درگیری خود با دوشنبه را در درجه اول یک رویارویی سیاسی بین یک منطقه و دولت مرکزی کشور میدانند. اگرچه اوج تنشها کاهش یافت، منطقه خودمختار گورنو -بدخشان همچنان پتانسیل درگیری بالایی دارد. رهبری تاجیکستان میخواهد سازمان پیمان امنیت جمعی را در اختیار داشته باشد، یا حداقل به عنوان راهی ممکن برای جلب حمایت خارجی از اقدامات خود داشته باشد.
۸ آوریل ۲۰۲۲ سی امین سالگرد روابط دیپلماتیک روسیه و تاجیکستان بود. در طول سالها، طرفین بیش از ۳۰۰ توافقنامه امضا کردهاند که اساسیترین آنها معاهده دوستی، همکاری و کمک متقابل متمرکز بر قرن بیست و یکم و همچنین قرارداد تعامل متفقین است. تاجیکستان بخشی از اکثر همگراییها در فضای پس از شوروی (به جز اتحادیه اقتصادی اوراسیا)است، جایی که روسیه عضو آن است. روسیه و تاجیکستان در حال افزایش گردش مالی تجاری خود هستند که بر اساس دادههای رسمی، در شش ماهه اول سال ۲۰۲۲ ۵۰ درصد رشد داشته است. روسیه همچنین گامهای متعددی را در جهت تقویت همکاری در حوزههای صنعتی، کشاورزی، فرهنگی و بشردوستانه تاجیکستان برداشته است. از جمله پروژههای مهم شامل ساخت مدارسی است که زبان روسی و معلمان آنها زبان اصلی آموزش است. معلمان روسی به عنوان بخشی از پروژه “معلم روسی در خارج از کشور” به مناطق دورافتاده تاجیکستان اعزام میشوند. تاجیکستان دارای چندین شعبه از دانشگاههای روسیه (دانشگاه دولتی لومونوسوف مسکو، دانشگاه ملی علم و فناوری (MISIS) و دانشگاه ملی تحقیقاتی “موسسه مهندسی برق مسکو”) علاوه بر دانشگاه مشترک اسلاوونی روسیه و تاجیک است، که دانش آموزان را نیز ثبت نام میکند. در سال ۲۰۲۱، روسیه سهمیه دانشجویان تاجیکستانی را که میخواهند در دانشگاههای روسیه تحصیل کنند، افزایش داد.
علاوه بر این، انتخاب تاجیکستان به عنوان اولین مقصد رسمی سفر ولادیمیر پوتین از زمان آغاز عملیات در اوکراین، شاخص مهمی از اهمیت تاجیکستان در سیاست خارجی روسیه بود. همانطور که انتظار میرفت، رهبران علناً مسائل مربوط به اوکراین را مطرح نکردند و عمدتاً در مورد مشکلات امنیتی منطقهای صحبت کردند. با این وجود، این واقعیت که ولادیمیر پوتین تاجیکستان را برای اولین سفر رسمی خود انتخاب کرد، گواه قصد روسیه برای حفظ پویایی همکاری فعلی -علیرغم عدم حمایت واضح تاجیکستان از اقدامات روسیه در اوکراین- برای ادامه توسعه روابط خود با تاجیکستان است. اولین مقام روسی که در زمان انجام عملیات ویژه از تاجیکستان بازدید کرد، والنتینا ماتوینکو، رئیس شورای فدراسیون بود که در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ وارد دوشنبه شد.
رهبری روسیه بدین ترتیب نشان داد که عملیات در اوکراین از اهمیت آسیای مرکزی برای روسیه نمیکاهد و رهبری روسیه همچنان بر منطقه متمرکز خواهد ماند. همچنین برای روسیه مهم است که امنیت در امتداد مرز افغانستان، جایی که در حال حاضر نیروهای روسی در آن مستقر هستند، حفظ شود و ارزیابیها را در مورد وضعیت سیاسی خود افغانستان هماهنگ کند.
قبل از شروع عملیات در اوکراین، علاوه بر نگرانیهای امنیتی، دستور کار مذاکرات دوجانبه روسیه و تاجیکستان چشمانداز ادغام تاجیکستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا بود. اگرچه موضوع پیوستن احتمالی تاجیکستان به اتحادیه اقتصادی اوراسیا به طور طولانی در داخل کشور مورد بحث قرار گرفت، اما هرگز به یک پروژه واقعی تبدیل نشد (بر خلاف مورد ازبکستان که به عنوان ناظر در EAEU انتخاب شد). تا همین اواخر، تاجیکستان تنها کشوری در میان کشورهای مستقل مشترکالمنافع بود که امکان چنین سناریویی وجود داشت. با این حال، فشار تحریمها بر روسیه و بلاروس، دو رهبر ادغام اوراسیا، به احتمال زیاد بحثهای مربوط به سناریوی ادغام را خارج از گفتمان رسمی تاجیکستان قرار میدهد و مقامات این کشور بر تقویت روابط دوجانبه خود با روسیه تمرکز خواهند کرد.
***
وابستگی شدید تاجیکستان به یارانههای خارجی همراه با کیفیت پایین زندگی، آن را در برابر تهدیدات ژئوپلیتیک آسیبپذیر میکند و رهبری آن را مجبور میکند تا در روابط با شرکای کلیدی خود، موضوعات مورد مناقشه را کنار بگذارد.
رهبری تاجیکستان با آگاهی از آسیبپذیریهای خود، پایههایی را برای شکلدهی رویکردی محتاطانه برای توسعه روابط بینالمللی ایجاد میکند. در این رابطه توجه به این نکته حائز اهمیت است که رهبری تاجیکستان از بازی با کارت مذهب برای ایجاد پتانسیل در سیاست خارجی خود در آسیای مرکزی و مناطق مجاور فاصله میگیرد. امروزه اهداف قابل پیشبینی تاجیکستان در صحنه منطقهای و بینالمللی، چشمانداز وسیعتری در مقایسه با اتخاذ مواضع رادیکال، برای این کشور فراهم میکند. این موقعیت به تاجیکستان این امکان را میدهد که هم روابط پایدار خود را با روسیه حفظ کند و هم موقعیت بینالمللی خود را توسعه دهد. روسیه همچنان یک شریک بسیار جذاب برای تاجیکستان در همکاریهای تجاری، اقتصادی، نظامی، انرژی، فرهنگی و بشردوستانه است.
تاجیکستان با توجه به موقعیت جغرافیایی، ویژگیهای قومی و فرهنگی و وابستگی زیادش به کمکهای خارجی (عمدتاً از روسیه)، در هر صورت باید برنامه سیاسی خارجی خود را با توجه به وضعیت ژئوپلیتیک کنونی شکل دهد. صرف نظر از هر چه که باشد، جایگاه روسیه در این دستور کار کاملاً ثابت است.
