تئاتر در گرجستان

از مهمترین تئاترها  و خرده نمایش های معروف در عرصه هنر نمایشی گرجستان که ارتباط تنگاتنگی با ادبیات کهن این کشور دارد، می توان به تئاتر «بِریکاُوبا»   اشاره کرد که در تمام نقاط گرجستان در تعطیلات بهاری – «قْوِلیِری» (هفته قبل از چله روزه ارتدکس) برگزار می شد. نوع دیگری از تئاتر عامه «قِئنوُبا» است که بیشتر ماهیت جشن عامیانه ای-شادپیمایی داشت. در قرون وسطی، نوع دیگری از هنر نمایشی ظاهر شد – تئاتر مردمی”ساخیُوبا” (با موضوعات اسطوره ای و عاشقانه-معیشتی).

بِریکاوُبا یک تئاتر ماسک مردمی گرجی بر اساس بداهه نوازی است که از جشنواره بت پرستی باروری و تجدید حیات سرچشمه می گیرد. نام از ریشه گرجی «بِر» (به معنای فرزند) گرفته شده است. نمایش های بریکاوبا از صحنه‌هایی عاشقانه تا طنز سیاسی و اعتراض اجتماعی را شامل می‌شد.

سناریو نمایش ها در طول قرن ها تغییر می کرد، با محتوای جدید غنی می شد که از نسلی به نسل دیگر منتقل می گردید. اما در گذر زمان ماهیت مذهبی خود را از دست داد و بیانگر زندگی و آرزوهای مردم عادی شد. سه نوع تئاتر بریکاوبا وجود داشت: نمایش در به در، نمایش میدانی و نمایش های جشنی. این تئاتر تا پایان قرن نوزدهم در گرجستان با محبوبیت خاصی برخدار بود.

جشن عامیانه و مردمی گرجی «قِئنوُبا» به ویژه از نظر عناصر مشخصه دوره های مختلف تاریخی و نظم اجتماعی غنی بود. نمایش قِئنوُبا، رازگونه سازی و کنایات مبارزه مردم گرجی علیه مهاجمان است. نام از کلمه گرجی «قائِنی» (به معنای خان) بر گرفته است. در این نمایش مردمی، قائِن (همان خان) فاتح نمادین بود. قِئنوُبا با پیروزی گرجی ها و انداختن قائِن در رودخانه  به پایان می رسید.

از اواخر قرن نوزدهم، خان ستمگر با امپراتور مستبد روسیه جایگزین و سنت قِئنوُبا به نماد مبارزه با امپریالیسم و ‌تزاریسم روسیه تبدیل شد.

از قرن ۱۷م. ، تئاتر مدرسه ای-کلیسایی در شهرهای تفلیس و تلاوی احیا شد. در دهه ۹۰ قرن ۱۸م. ، یک تئاتر سکولار در دربار سلطنتی شاه ایرکلی دوم به رهبری گیورگی آوالیشویلی ایجاد شد. اما در سال ۱۸۵۰م. با کوشش های  فراوان  نمایشنامه نویس گیورگی اریستاوی، پیشگامان فرهنگ و هنر نمایشی گرجستان، اولین گروه حرفه ای  تئاتر گرجستان بوجود آمد. روز اولین نمایش حرفه ای گرجی ۱۴ ژانویه بود. ۱۴ ژانویه بعنوان روز تئاتر گرجی نامگزاری شده است.

همانطور که اشاره شد، تاریخچه تئاتر گرجستان به گذشته های دور باز می گردد. در پادشاهی کولخیس در قرن هشتم پیش از میلاد، نه چندان دور از شهر کوتایا (کوتایسی کنونی)، صحنه‌ای وجود داشت که در آن نمایش‌های تئاتر برگزار می‌شد. به گفته پروکوپیوس قیصریه‌ای،   تاریخنگار، پژوهنده و حقوقدان بیزانسی، در شهر آپْسارونْت (پادشاهی کولخیس) یک ساختمان تئاتر و یک هیپودروموجود داشت. در شهر سنگی اوپلیستیخه (قرن سوم ق. م.) یک ساختمان تئاتر حفظ شده با صحنه، آمفی‌تئاتر و جای مشخص برای تماشاگران تایید کننده آن است که در گرجستان باستان با فرهنگ باستانی تئاتر-نمایشی به خوبی آشنا بودند.

پس از اعلام مسیحیت به عنوان دین رسمی در گرجستان (دهه ۳۰ قرن ۴ میلادی)، تئاتر کلیسای و نمایش‌پردازی ایجاد شد. در همان زمان، اجراهای تئاتر مردمی – بِریکاوُبا و بعدها – قِئنوُبا نیز توسعه یافت. در قرون وسطی، تئاتر درباری «ساخیوبا» با نمایش های بالماسکه همراه با موسیقی توسعه یافت.

در تئاتر سکولار درباری ایرکلی دوم، به همراه نمایشنامه های اصلی گرجی، نمایشنامه های ترجمه و اقتباس شده از زبان روسی نیز اجرا میشد.

در اواخر قرن نوزدهم، گروه قابل توجهی از نمایندگان مدرسه بازیگری واقع گرایانه در تئاتر گرجستان فعالیت می کرد. در آغاز قرن بیستم، کارگردانان حرفه ای در صحنه ظاهر شدند. در ۲۵ نوامبر ۱۹۲۱، تئاتر گرجی تفلیس به نام شوتا روستاولی نامگذاری شد.

تئاتر، مانند دیگر شاخه های هنر، ارتباط تنگاتنگی با زندگی مردم، تاریخ و فرهنگ آن دارد. اهمیت و تأثیر تئاتر بسیار زیاد است، اولاً به ارتقای سطح دانش انسان کمک می کند، همچنین باعث شکل گیری ذوق، آگاهی، توسعه و گسترش افق های انسان از نظر سیاسی و معنوی می شود. موفقیت یا شکست تئاتر، توسعه شکل های مختلف، گرایش و ایده و ارتباط با امروزی را خواسته های جامعه تعیین می کند.

امروزه تئاترهای درام، موزیکال، پانتومیم، عروسکی و خیمه شب بازی در گرجستان فعالیت می کنند. نسل جوان بازیگران، کارگردانان، نمایشنامه نویسان و صحنه نگاران با استادان شناخته شده حوزه تئاتر همکاری می کنند.

طبق داده های سال ۲۰۲۳، ۵۲ تئاتر حرفه ای در گرجستان فعالیت می کردند که از این تعداد ۵۲٫۸ درصد در  تفلیس، ۱۵٫۱ درصد – در منطقه ایمرتی و ۳۲٫۱ درصد باقی مانده در سایر مناطق. تئاترهای حرفه ای بر اساس ژانرهای  در سال ۲۰۲۳ به شرح زیر است:

• تئاتر درام، کمدی موزیکال و مینیاتور – ۷۹٫۲ درصد؛
• تئاتر عروسکی – ۱۳٫۲ درصد؛
• تئاتر اپرا و باله – ۳٫۸ درصد؛
• تئاتر کودک و نوجوان – ۳٫۸ درصد.

تحلیل کلی تئاتر مدرن گرجستان (مشکلات و چالش های اصلی)

در تئاتر مدرن گرجستان مشکلات زیادی وجود دارد. یکی از آنها یکنواختی رپرتوار است. اغلب پیش می آید که کارگردانان نمایشی را که بارها در تئاترهای مختلف به روی صحنه برده است، بازهم روی صحنه می آورند. این رویکرد مانع از فرآیند خلاقیت می شود، دامنه تفکر و تخیل کارگردان و بازیگران و رشد خلاقانه را محدود می کند.

مشکل اصلی تئاتر گرجی امروز کمبود تماشاگران است که به احتمال زیاد به این دلیل است که کارگردانان نمایش هایی را اجرا می کنند که موضوعات آنها برای جامعه گرجستان با علاقه زیادی برخوردار نیست. همچنین یکی از مشکلات اصلی، حقوق کم بازیگران است.

اما قیمت بلیت  اجراها بالاست. به همین دلیل، امروزه در گرجستان حضور در یک نمایش تئاتر یک امر تجملاتی محسوب می شود. برای حضور در یک اجرا در تئاتر ملی شوتا روستاولی و تئاتر درام مرجانیشویلی، تماشاگران باید ۱۵ تا ۲۰ لاری بپردازند و قیمت بلیت یک اجرا در تئاتر میخائیل تومانیشویلی بین ۲۰ و تا ۴۰ لاری است. این مبلغ حتی برای یک فرد با درآمد متوسط ‌نیز بسیار زیاد است.

در قرن بیست و یکم، تئاتر گرجستان در شرایط اقتصاد گذار قرار گرفت و مجبور شد خود را با شرایط جدید وفق دهد و تحت قوانین جدید قرار گیرد (در سال ۲۰۰۶، پارلمان گرجستان قانونی را تصویب کرد، که روش شوروی را برای مدیریت و سازماندهی تئاتر به طور اساسی تغییر داد). مدیریت هنری تنها برای حل مشکلات هنری محول شد و مدیریت کل تئاتر به مدیران واگذار شد. مدیران تئاتر درهای خود را به روی هنرمندان جوان باز کردند و اجرای تولیدات مشترک بین المللی را آغاز کرده است.

پیگیری گرایش های تئاتر اروپای غربی و معرفی گرایش های تئاتر مدرن گامی دردناک برای نسل قدیمی کارگردانان گرجی بود، زیرا فضای رقابتی ایجاد شد. تمرکز مدیران تئاتر بر خلق آثار متنوع، جذب مخاطب و درآمدزایی بود. تفکر و فرم های تئاتری کهنه به تدریج فراموش شد، دیدگاه جدیدی در صحنه تئاترهای گرجستان جای خود را گرفت. بر اساس قانون مصوب سال ۲۰۰۶، مدیر تئاتر در مقابل دولت  پاسخگو بود و در نتیجه، مدیران هنری تنها مسئولیت مدیریت فرآیندهای خلاقانه را بر عهده گرفتند.

در سال ۲۰۱۳، همزمان با تغییر دولت در گرجستان، قانون تئاتر نیز تغییر کرد و مجلس تازه منتخب روش شوروی مدیریت تئاتر را برگرداند که طبق آن تمام حقوق تنها به مدیر هنری واگزار شد، و مدیران تئاتر مجریان رهنمودهای مدیر هنری شدند.

نمایش‌پردازی مدرن گرجی (تحلیل کلی مشکلات)

وقتی در محافل حرفه ای از مشکلات تئاتر مدرن گرجستان صحبت می کنند، اول از همه به عدم وجود نمایش‌پردازی مدرن گرجی اشاره می کنند. تعداد کمی از نمایشنامه های جدید گرجی با کیفیت و برجسته از نظر ارزش هنری، نمی تواند تاثیر جدی بر کارنامه تئاتر گرجستان بگذارد. فرآیند منسجم و سیستماتیک نیست. موفقیت نمایشنامه نویسان گرجستانی در بازار ملی یا بین المللی دارای ماهیت پراکنده است.

پژوهش های انجام شده نشان داده است که تفسیر صحنه ای نمایشنامه ها و آثار نویسندگان مدرن گرجستانی با بیشترین شدت (در مقایسه با آثار کلاسیک خارجی و گرجی و دراماتورژی مدرن خارجی) انجام می شود. به طور متوسط ‌در طول سال ۱۶۰ تا ۲۳۰ نمایش جدید در حدود ۵۰ سالن تئاتر گرجستان روی صحنه می رود. ۵۰ تا ۵۶ درصد آنها بر اساس دراماتورژی مدرن گرجستانی انجام شده اند.

نمایش‌پردازی گرجی نیز در نوعی روند انتقالی قرار دارد، زمانی که مضامین و فرم های قدیمی با  نمایش‌پردازی گرجی دوران جدید جایگزین می شود. نمایشنامه نویسان جوان در چندین دوره آموزشی شرکت کردند که توسط شورای بریتانیا در گرجستان اجرا شد. این پروژه نه تنها در ترویج نمایش‌پردازی گرجی در خارج از کشور بازتاب مهمی یافت، بلکه دیدگاه نویسندگان را نسبت به اصول نمایش‌نامه نویسی مدرن تغییر داد، نمایشنامه نویسان خارجی اشنا کرد و تجربیات آنها را به اشتراک گذاشت.

مضامین و مسائل اصلی نمایش‌پردازی مدرن گرجی

نمایشنامه نویسان گرجستانی نسل جدید در مورد عشق از دست رفته، روابط بیگانه شده، انحطاط ارزشها، دنیای مجازی به عنوان نقطه مقابل دنیای واقعی، عصر جدید و گرجی مدرن گم شده در آن و سایر موضوعات می نویسند. همچنین موضوع اصلی نمایش‌پردازی گرجی، خشونت در خانواده و حقوق زنان است. به ابتکار سازمان ملل متحد، تعدادی نمایشنامه های جالبی با این موضوع نوشته شده است.

برای نمایشنامه نویسان مدرن گرجی، مضامین مبرم، انسان مدرن، جایگاه و نقش او در دنیای مدرن، وضعیت روحی، مشکلات و حال و آینده او است. تجاوز روسیه همچنین یکی از مضامین مبرم است. تقریباً همه نمایشنامه نویسان فعال به این موضوع پرداخته اند.

رپرتوار تئاتر گرجستان (تئاترهای دولتی و خصوصی)

تئاتر مانند هنرهای دیگر دو طرفه است: محصول و مصرف کننده. نگرش و شکل روابط بین تئاتر و کاربران آن باید توسط عامل اجتماعی زمان خاص دیکته شود. فضای سیاسی-اجتماعی مستقیماً بر محتوای تئاتر و در نتیجه بر مخاطب تأثیر می گذارد. شکل‌های روابط بین تئاتر و تماشاگران، همچنین نگرش‌ها، کیفیت، علایق و خواسته‌های آنها نسبت به تئاتر دائماً در حال تغییر است. در عصر معاصر، بینندگان به اجراهایی با ریتم تند و تماشایی ترجیه می دهند تا نمایشهای طولانی. تئاتر مدرن گرجی از طرف خود سعی می کند خواسته های مخاطب را دنبال کند. اما رپرتوار تئاترها بر اساس سلیقه بخشی از جامعه تشکیل می شود و به همین دلیل مضمون نمایشنامه ها، سبک و نحوه صحنه سازی، شیوه های بازیگری عمدتاً یکنواخت است.

رپرتوارهای تئاترهای دولتی و خصوصی از نظر محتوا و مفهوم تفاوت چندانی با هم ندارند، غیر از تئاترهای اپرا، باله و پانتومیم که با ویژگی های متفاوتی کار می کنند. رپرتوار تئاترهای کودک و نوجوان (از جمله تئاترهای عروسکی) عمدتاً از نمایش های کودکانه تشکیل شده است، اگرچه در اینجا می توانید با نمایش هایی که برای مخاطبان بزرگسال، همچنین نمایش های کودکان در رپرتوارهای تئاترهای نمایشی مشاهده کرد.

تئاتر ملی روستاولی که دارای سه صحنه است، در فصل تئاتری، نمایش های کمتری نسبت به امکانات موجود، اجرا می کند.

تئاتر تماشاگران نوجوان تفلیس دارای رپرتوار متنوع و غنی است. این نئاتر نیز دارای سه صحنه (بزرگ، کوچک، تجربی) است و نمایش‌هایی هم برای کودکان ونوجوانان، هم برای بزرگسالان اجرا می کند. رپرتوار تئاتر تماشاگران نوجوان تفلیس شامل آثار کلاسیک گرجی و خارجی، نمایشنامه های مدرن گرجی و خارجی است. رپرتوار فعال تئاتر نوجوانان مشتمل حدود ۸۰ نمایش می باشد.

تئاتر منطقه سلطنتی دارای یک سیاست رپرتوار کاملاً مفهومی و برجسته است که آثار کلاسیک خارجی یا گرجی یا نمایش های مدرن را که هنوز در تئاترهای گرجستان اجرا نشده است، به صحنه می آورد. در نتیجه علاقه تماشاگران و متخصصان به کار و فعالیت این تئاتر بسیار زیاد است.

تئاتر موسیقی و درام تفلیس دارای رپرتوار نسبتاً جالبی است. رپرتوار این تئاتر متنوع و متمرکز بر تفسیر صحنه ای نمایش‌پردازی با کیفیت است. تاکید اصلی بر نمایشنامه های کلاسیک و مدرن خارجی است.

تئاترهای پوتی و گوری فعال ترین تئاترهای منطقه‌ای هستند ورپرتوار جالبی و متنوعی دارند. علاقه مخاطبان به این تئاترها همواره زیاد بوده، زیرا رپرتوار این دو تئاتر شامل نه تنها نمایشنامه های جدید گرجی، بلکه تفاسیر صحنه ای مدرن، بدیع و متفاوت از آثار کلاسیک است.

تئاترهای فعال در گرجستان برای سال ۲۰۲۳

طبق داده های سال ۲۰۲۳، در مجموع ۵۲ تئاتر در گرجستان فعال بودند، از جمله ۴۳ تئاتر دولتی (۱۹ تئاتر در پایتخت، ۱۷ در منطقه) و ۹ تئاتر خصوصی (مستقل). تئاترهای فعال در گرجستان عبارتند از: ۲ تئاتر اپرا و باله؛ ۴۱ تئاتر درام، کمدی موزیکال و مینیاتور؛ ۲ تئاتر کودک و نوجوان و ۷ تئاتر عروسکی.

در سال ۲۰۲۳، در ۴۱ تئاتر گرجستان ۱۷۵ نمایش جدید به روی صحنه رفت. ۵۷ از آنها بر اساس نمایشنامه های گرجی مدرن، ۵۱ نمایشنامه های خارجی مدرن و ۶۷ آثار کلاسیک هستند.

از مجموع ۱۷۵ نمایشنامه ای که در سال ۲۰۲۳ روی صحنه رفته اند، ۳۷ از ژنر تراژدی، ۱۹ کمدی، ۵۳ درام و ۶۶ اثر در ژانرهای مختلف اند.

جشنواره های تئاتر در گرجستان

گرجستان کشور جشنواره های تئاتر است. بیشتر جشنواره ها بین المللی هستند و در زمان های مختلف سال چه در پایتخت و چه در مناطق برگزار می شوند. مقیاس ها، کارکردها و مقصود و اهداف جشنواره ها با یکدیگر متفاوت است و مخاطبان بخش های مختلف را هدف قرار می گیرد.

جشنواره بین المللی هنر «ساچوکاری» (GIFT)

جشنواره بین المللی هنر «ساچوکاری» (به معنای هدیه) به نام میخِیل تومانیشویلی قدیمی ترین جشنواره با تاریخ است. این جشنواره در سال ۱۹۹۷ توسط کارگردان خانم کِتی دولیدزه، شاگرد کارگردان مشهور تئاتر گرجی میخِیل تومانیشویلی، تأسیس شد. جشنواره «ساچوکاری» تقریباً سی سال است که در فهرست پیشتاز هنری جهان قرار گرفت و نشان دهنده پیشرفت فرآیندهای فرهنگی مدرن کشور و توسعه جامعه مدنی است. با توجه به کیفیت هنری و ارزیابی کارشناسان بین المللی، «ساچوکاری» در زمره جشنواره های معتبر اروپایی قرار دارد. جشنواره بین المللی هنر «ساچوکاری» به طور سنتی هر ساله در فصل پاییز برگزار می شود. (https://www.facebook.com/giftfestival/?locale=ka_GE)

جشنواره بین المللی تئاتر تفلیس

جشنواره بین المللی تئاتر تفلیس که در سال ۲۰۰۹ توسط شهرداری تفلیس تأسیس شد، یکی از مهمترین و بزرگ ترین جشنواره های تئاتر در گرجستان است. حامیان اصلی این جشنواره شهرداری تفلیس و وزارت فرهنگ گرجستان می باشند. از حامیان این جشنواره می توان به  شرکت های خصوصی موفق و سفارتخانه های کشورهای مختلف اشاره کرد.

جشنواره دارای دو جهت اصلی – برنامه اجراهای بین المللی و گرجی است و در فصل پاییز (سپتامبر-اکتبر) برگزار می شود. مدیر هنری جشنواره: خانم اکاترینه مازمیشویلی. (https://www.tbilisiinternational.com/)

جشنواره بین المللی تئاترهای منطقه ای

یکی دیگر از جشنواره های جالب، جشنواره بین المللی تئاترهای منطقه ای است که هر ساله در ماه   ژوئیه در شهر پوتی برگزار می شود. این جشنواره تئاتر با هدف ایجاد ارتباطات خلاقانه، به اشتراک گذاری تجربیات و دوست یابی بین گروه های تئاتر از کشورهای مختلف برگزار می شود. جشنواره بین المللی تئاترهای منطقه ای در سال ۲۰۱۴ در شهر پوتی تاسیس شد و برگزارکننده آن بنیاد فرهنگی و آموزشی «دْغِس» (امروز) می باشد. برنامه جشنواره بین المللی تئاترهای منطقه ای ترکیبی از اجراهای تمام تئاترهای منطقه ای گرجستان و بخش بین المللی است.

هر ساله از کارشناسان تئاتر، خبرنگاران فرهنگی، مدیران جشنواره های گرجستانی و خارجی دعوت می شود که در جشنواره حضور یافته و آن را پوشش می دهند. این جشنواره علاوه بر برنامه اجراها، شامل کارگاه‌ها و مستر کلاس‌های ویژه جوانان است. جشنواره به طور سنتی با نمایش مشترک دو تئاتر منطقه ای افتتاح می شود. جشنواره بین المللی تئاترهای منطقه ای هیئت داوران ندارد، اگرچه در سال‌های اخیر سازمان‌های مختلف تئاتری جوایز خاصی را تعیین کرده‌اند که به گروه ها و کارگردانان  برگزیده  اهدا می شود.

(https://www.facebook.com/fundtoday/)

جشنواره تئاتر کمدی

در پاسخ به تجاوز روسیه در سال ۲۰۰۸، سوسو نمسادزه، مدیر وقت تئاتر گوری، جشنواره نمایش های کمدی را تأسیس کرد که شعار آن «لبخند در شهر شهر جنگ زده» بود. برای مردم شهر گوری، جشنواره کمدی بهترین راه برای احیای فعالیت های فرهنگی در شهر بود که نه تنها زندگی فرهنگی شهر را متنوع می کرد، بلکه به آن شادی و نشاط می بخشید. برنامه جشنواره کمدی فقط شامل اجراهای ژانر کمدی گرجی و خارجی است. بخش اجرا های بین المللی در سال ۲۰۱۵ به جشنواره اضافه شد.

(https://www.facebook.com/comedyfestregart?locale=ka_GE)

تامین بودجه تئاترها

منبع اصلی بودجه تئاتر در گرجستان بخش دولتی است. اکثر تئاترها زیر نظر وزارت فرهنگ و ورزش گرجستان فعالیت می کنند، برخی از آنها توسط شهرداری ها و همچنین توسط وزارتخانه های مربوطه جمهوری های خودمختار آجارا و آبخازیا تامین مالی می شوند. تئاترهای خصوصی نیز عمدتاً از ساختارهای دولتی بودجه دریافت می کنند.

شورای بریتانیا در گرجستان، مؤسسه گوته، مؤسسه فرانسوی گرجستان، سفارتخانه های آمریکا، لهستان و ایتالیا در گرجستان به ندرت، اما همچنان پروژه های کم بودجه (به عنوان حامیان مشترک) را تأمین مالی می کنند.