#اختصاصی
به قلم: مینا اوتادی، دانشجوی دکتری مطالعات روسیه-دانشگاه تهران
در شرایطی که وضعیت بین‌المللی به شدت متشنج است و بحران‌های اقتصادی به طور مداوم ادامه دارد، امنیت انرژی به توانایی این بخش در تأمین منابع با کیفیت و قیمت مناسب وابسته است. این امنیت همچنین به نحوه مصرف انرژی در اقتصاد و توانایی آن در محدود کردن تقاضا مرتبط است. علاوه بر این، پایداری سیستم‌های انرژی و صنعت انرژی در برابر تهدیدات و همچنین توانایی حوزه مصرف انرژی در مواجهه با کمبودها و اختلالات ناشی از این تهدیدات، از عوامل مهم در تضمین امنیت انرژی به شمار می‌رود (Доктрина энергетической безопасности РФ, ۲۰۰۰).
روسیه، به‌عنوان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان نفت و گاز، همواره نقش کلیدی در بازارهای انرژی جهانی ایفا کرده است. با این حال، تحریم‌های گسترده پس از جنگ اوکراین، توازن این بازارها را مختل کرده و روسیه را با چالش‌های جدی در تامین امنیت انرژی خود روبرو ساخته است. تحریم‌ها به دلیل محدودیت‌هایی که در دسترسی به فناوری‌های پیشرفته، سرمایه‌گذاری‌های خارجی و بازارهای سنتی ایجاد کرده‌اند، نه تنها بر توانایی صادراتی روسیه بلکه بر جایگاه این کشور به‌عنوان بازیگر کلیدی در بازار انرژی جهانی تأثیر گذاشته‌اند.
سوال اصلی این است که چه عواملی در بالا بردن یا پایین آوردن امنیت انرژی روسیه تاثیر داشتهاند؟ در پاسخ به سوال اصلی این فرضیه به آزمون گذاشته شده است که امنیت انرژی روسیه تحت تأثیر عوامل داخلی از جمله سیاست‌های انرژی دولت، سطح سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های انرژی، و مدیریت منابع طبیعی، و عوامل خارجی مانند تحریم‌های بین‌المللی، محدودیت‌های مراودات بانکی، و دسترسی به فناوری‌های پیشرفته قرار دارد.
۲- عوامل خارجی موثر بر امنیت انرژی روسیه
عوامل خارجی متعددی وجود دارند که بر امنیت انرژی روسیه تأثیر می‌گذارند. از جمله این عوامل می‌توان به تحریم‌ها و کاهش درآمدهای دولت روسیه و به‌واسطه آنها، خروج شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران از این کشور، و همچنین تغییرات در بازارهای جهانی انرژی ناشی از تحریم‌ها اشاره کرد. در ادامه بررسی خواهیم کرد که عوامل ذکر شده چگونه می‌توانند بر امنیت انرژی روسیه تأثیر بگذارند و چالش‌هایی را برای این کشور ایجاد کنند.
۱-۲- خروج شرکت‌های غربی از روسیه
بسیاری از شرکت‌های بزرگ در حوزه انرژی در یک دهه گذشته تحت فشارهای سیاسی و عمومی، تصمیم به ترک روسیه یا کاهش فعالیت‌های خود در این کشور گرفتند. خروج شرکت‌های نفتی غربی از روسیه به یک موضوع مهم برای این کشور تبدیل شده و می‌تواند تأثیر منفی بر امنیت انرژی روسیه داشته باشد، زیرا این شرکت‌ها نقش مهمی در ارائه فناوری، خدمات و سرمایه‌گذاری در این صنعت داشتند. برای مثال پس از اعمال تحریم‌ها، شرکت اکسون اعلام کرد که از مجموع ده پروژه‌ای که به‌طور مشترک با شرکت «روسنفت» در روسیه اجرا می‌شد، نه پروژه را متوقف کرده است. پروژه حفاری چاه «یونیورسیتسکایا-۱» در میدان نفتی دریای کارا به حالت تعلیق درآمد (Батенин, ۲۰۱۴). در همین راستا، ایگور سچین، رئیس «روسنفت»، به منظور ترغیب اکسون به ادامه همکاری، به سرعت نتایج اولیه عملیات اکتشافی را منتشر کرد. در تاریخ ۲۷ سپتامبر ۲۰۱۴، خبری مبنی بر کشف یک میدان بزرگ نفتی منتشر گردید که به‌طور نمادین «پیروزی» نامیده شد. با این حال، شرکت اکسون در نهایت ناچار به خروج از پروژه‌های مشترک گردید، زیرا هزینه فشارهای سیاسی نسبت به درآمدزایی از میدان جدید بیشتر بود. این شرکت آمریکایی خسارات ناشی از خروج از همکاری با «روسنفت» را حدود ۱ میلیارد دلار آمریکا تخمین می‌زند (Ларин & Хрусталев, ۲۰۱۵).
به همین نحو، شرکت توتال از پروژه مشترک خود با شرکت «لوکویل» در زمینه اکتشاف میادین نفتی در سیبری غربی کناره‌گیری کرد. این دو شرکت روسی و فرانسوی در نظر داشتند که در مدت دو سال، به طور مشترک ۱۲۰ تا ۱۵۰ میلیون دلار در فعالیت‌های اکتشافی سرمایه‌گذاری نمایند. به وضوح مشخص است که خروج شرکت‌های خارجی از بازار انرژی روسیه به نفع این بخش نخواهد بود. این امر به معنای از دست دادن سرمایه‌گذاری‌های انجام شده و کنار گذاشتن پروژه‌های دارای چشمانداز است و در برخی موارد، به ویژه در مورد شرکت‌های ارائه دهنده خدمات، می‌تواند منجر به از دست دادن یک بازار مهم و با ارزش گردد. با این وجود، در این شرایط، تصمیمات سیاسی بر منافع اقتصادی اولویت دارد (Ешеев, ۲۰۱۵).
۲-۲- کاهش درآمدهای دولت
بخش انرژی، به ویژه نفت و گاز، نقش حیاتی در اقتصاد روسیه ایفا کرده و بخش عمده‌ای از درآمدهای صادراتی و بودجه دولت این کشور را تأمین می‌کند. بنابراین، تحریم‌های هدفمند در این بخش می‌تواند پیامدهای گسترده‌ای در این زمینه داشته باشد. تحریم‌ها و محدودیت‌های اعمال شده توسط کشورهای غربی، به طور مستقیم حجم صادرات نفت و گاز این کشور را کاهش داده است. این کاهش به دلیل عدم تمایل برخی کشورها به خرید نفت و گاز روسیه و همچنین مشکلات لجستیکی و مالی ناشی از تحریم‌ها رخ داده است.
درآمدهای بودجه روسیه از دو منبع اصلی تأمین می‌شود که هر یک نقش حیاتی در تأمین مالی دولت و اجرای برنامه‌های اقتصادی و اجتماعی کشور دارند. مورد اول درآمدهای حاصل از استخراج و صادرات هیدروکربن‌ها است. این بخش شامل مالیات بر درآمد حاصل از فروش نفت و گاز و عوارض صادراتی است. روسیه به عنوان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان نفت و گاز در جهان، بخش قابل توجهی از درآمدهای خود را از این منابع تأمین می‌کند. مالیات‌های مربوط به این بخش به دلیل حجم بالای صادرات و قیمت‌های جهانی نفت، به یکی از ارکان اصلی بودجه کشور تبدیل شده است. شرکت‌های فعال در این حوزه، به ویژه شرکت‌های بزرگ نفتی، معمولاً به‌عنوان بزرگترین پرداخت‌کنندگان مالیات شناخته می‌شوند و تأثیر زیادی بر اقتصاد کشور دارند. مورد دوم مربوط به سایر مالیات‌ها می‌شود. این دسته شامل مالیات بر سود، مالیات بر ارزش افزوده و پرداخت‌های الزامی دیگر است. این مالیات‌ها به تأمین مالی خدمات عمومی، زیرساخت‌ها و برنامه‌های اجتماعی کمک می‌کنند و به نوعی تنوع بیشتری به منابع درآمدی دولت می‌بخشند.
لازم به ذکر است که کاهش بی‌سابقه قیمت نفت به ۳۰ دلار در سال های ۲۰۱۶ (BBC, 2016) و ۲۰۲۰
(TASS, 2020) تأثیرات قابل توجهی بر اقتصاد روسیه گذاشت. این کاهش قیمت باعث شد که محصولات نفتی روسیه نتوانند با نفت کشورهای عربی و آمریکا رقابت کنند و در نتیجه، درآمدهای مالیاتی روسیه از صادرات نفت به شدت کاهش یافت. این وضعیت نه تنها بر بودجه دولت تأثیر منفی گذاشت، بلکه به نوسانات اقتصادی و اجتماعی نیز دامن زد و نیاز به تنوع بخشی به منابع درآمدی را بیش از پیش نمایان کرد.
وابستگی شدید به درآمدهای نفتی و گازی، روسیه را در برابر نوسانات بازار جهانی آسیب‌پذیر کرده و ضرورت برنامه‌ریزی‌های اقتصادی و مالی پایدار را به وضوح نشان می‌دهد. همچنین، تحریم‌ها می‌توانند الگوهای تجاری و همکاری‌های بین‌المللی در حوزه انرژی را تغییر دهد. روسیه ممکن است به دنبال بازارهای جدید و شرکای تجاری جایگزین باشد، اما این فرآیند به دلیل پیچیدگی و زمان‌بر بودن، ممکن است نتواند به سرعت جایگزین بازارهای قبلی گردد. به طور کلی، تحریم‌ها تأثیرات عمیق و گسترده‌ای بر روی اقتصاد و سرمایه‌گذاری در حوزه انرژی روسیه دارند که می‌تواند پیامدهای بلندمدتی برای این کشور به همراه داشته باشد.
۳-۲- تاثیر تحریم‌ها بر تنوع‌بخشی در بازار جهانی انرژی
پس از حمله روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲، وابستگی اروپا به انرژی روسیه به عنوان یک نقطه ضعف اساسی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت. این وابستگی نه تنها به لحاظ اقتصادی، بلکه به لحاظ امنیتی نیز برای کشورهای اروپایی نگران‌کننده بود. در این شرایط، کشورهای اروپایی متوجه شدند که تأمین انرژی از یک منبع واحد می‌تواند آنها را در برابر تهدیدات سیاسی و نظامی آسیب‌پذیر کند. به همین دلیل، کوشش‌ها برای کاهش این وابستگی و تنوع‌بخشی به منابع تأمین انرژی افزایش یافت. دولت‌ها و نهادهای اروپایی به دنبال یافتن منابع جدید انرژی از کشورهای دیگر بودند و به سرمایه‌گذاری در پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر و زیرساخت‌های جدید توجه بیشتری کردند. علاوه بر این، مذاکرات با کشورهای تولیدکننده انرژی مانند قطر، ایالات متحده و کشورهای شمال آفریقا برای تأمین گاز طبیعی مایع (LNG) و دیگر منابع انرژی آغاز شد (ایسنا، ۱۴۰۲).
۴-۲- تحریم‌ها و تاثیر آن بر سرمایه‌گذاری در حوزه انرژی
علاوه بر موارد فوق الذکر، تحریم‌ها موجب کاهش سرمایه‌گذاری خارجی در بخش انرژی روسیه شده‌اند. شرکت‌های بین‌المللی به دلیل نگرانی از تبعات قانونی و اقتصادی ناشی از همکاری با روسیه، از سرمایه‌گذاری در پروژه‌های انرژی این کشور خودداری می‌کنند. این موضوع می‌تواند به تأخیر در توسعه میادین نفت و گاز و کاهش ظرفیت تولید منجر شود.
در سال ۲۰۱۷، روابط روسیه با ایالات متحده و اتحادیه اروپا به شدت دچار تنش شد. این تنش‌ها بیشتر به دلیل اختلافات سیاسی و نظامی ناشی از بحران اوکراین و سیاست‌های روسیه در خاورمیانه بود. به‌ویژه، اعمال تحریم‌ها علیه روسیه به‌دلیل الحاق کریمه و حمایت از جدایی‌طلبان در شرق اوکراین، تأثیرات زیادی بر اقتصاد و امنیت انرژی این کشور داشت. در این دوران، روسیه با چالش‌هایی در زمینه دسترسی به فناوری‌های جدید انرژی و سرمایه‌گذاری خارجی مواجه شد، به‌ویژه در زمینه تولید و انتقال گاز طبیعی به اروپا (Макаренко, ۲۰۱۶) این فشارها بر امنیت انرژی روسیه تأثیر گذاشت، زیرا وابستگی این کشور به درآمدهای نفت و گاز به شدت افزایش یافت و نیاز به ایجاد تنوع در بازارهای صادراتی احساس شد. در همین راستا، روسیه پروژه‌هایی مانند ساخت خط لوله «سیبرین‌استریم» را آغاز کرد تا وابستگی به بازارهای اروپایی را کاهش دهد.
ایالات متحده و اتحادیه اروپا در سال ۲۰۱۸ تحریم‌های جدیدی علیه روسیه اعمال کردند که بر بخش انرژی این کشور تأثیر زیادی گذاشت. تحریم‌های جدید شامل محدودیت‌هایی در زمینه فناوری‌های استخراج نفت و گاز و همچنین سرمایه‌گذاری‌های خارجی در بخش انرژی روسیه می‌شد. یکی از موارد اصلی این تحریم‌ها، جلوگیری از استفاده از فناوری‌های حفاری عمقی و استخراج نفت در مناطق قطبی و دریایی بود که منابع نفتی دارای چشمانداز روسیه به آن وابسته بودند. این تحریم‌ها به‌ویژه بر پروژه‌های بزرگ انرژی که نیاز به سرمایه‌گذاری و فناوری‌های پیشرفته داشتند، تأثیر منفی گذاشت. روسیه مجبور شد به دنبال راه جدیدی برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی و بهبود فناوری‌های خود بگردد، همچنین تلاش کرد تا بازارهای جدید برای صادرات گاز طبیعی پیدا کند.
در سال ۲۰۱۹، روسیه با مشکلات جدی در زمینه پروژه‌های انرژی در اروپا مواجه شد. یکی از مهمترین این پروژه‌ها، خط لوله «نورد استریم ۲» بود که قرار بود گاز طبیعی روسیه را به اروپا منتقل کند. به دلیل فشارهای سیاسی از سوی ایالات متحده و اتحادیه اروپا، این پروژه با موانع جدی مواجه شد و بخش‌هایی از آن متوقف یا به تأخیر افتاد. علاوه بر این، تحریم‌های ایالات متحده که شرکت‌های اروپایی را از همکاری با روسیه در این پروژه منع می‌کرد، فشار زیادی به اقتصاد انرژی روسیه وارد کرد. این مسئله باعث شد که روسیه به دنبال افزایش روابط خود با کشورهای آسیایی به‌ویژه چین باشد تا وابستگی خود به بازارهای اروپایی را کاهش دهد.
۵-۲- تاثیر جنگ اوکراین بر امنیت انرژی روسیه
جنگ روسیه و اوکراین به‌طور جدی بر امنیت انرژی این کشور تأثیر گذاشت. تحریم‌ها و فشارهای بین‌المللی علیه روسیه به‌ویژه از سوی ایالات متحده و اتحادیه اروپا افزایش یافت و باعث شد که بسیاری از شرکت‌های غربی همکاری خود را با روسیه در زمینه انرژی متوقف کنند. سیاست تحریمی اتحادیه اروپا و ایالات متحده علیه روسیه که از سال ۲۰۱۴ آغاز شده و تا پایان سال ۲۰۲۳ به اوج خود رسید، منجر به کاهش حجم صادرات حامل‌های انرژی شد، زیرا اروپا اصلی‌ترین خریدار منابع انرژی روسیه بود. این تحولات به‌ویژه در زمینه صادرات گاز طبیعی و نفت روسیه به اروپا تأثیرات شدیدی داشت. کشورهای اروپایی به‌دنبال منابع انرژی جدید از جمله LNG از ایالات متحده و قطر بودند و این موضوع تهدیدی جدی برای درآمدهای نفتی و گازی روسیه به‌ویژه در زمینه تأمین انرژی برای کشورهای اروپایی به شمار
می‌رفت (Reuters, 2024). از سوی دیگر شرکت‌های صادراتی روسیه مجبور شدند نفت و گاز خود را عمدتاً با تخفیف قابل‌توجهی به کشورهای آسیایی بفروشند. در این میان، هند و چین که اقتصادشان از بحران کووید خارج شده بود، از این وضعیت سود بردند.
در سال ۲۰۲۳، تغییرات عمده‌ای در الگوهای مصرف انرژی در کشورهای مختلف به‌ویژه در اروپا و آسیا مشاهده شد. افزایش تمایل به استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی، از جمله گاز طبیعی، یکی از تهدیدات جدی برای امنیت انرژی روسیه بود. این تغییرات باعث کاهش تقاضا برای انرژی روسیه در برخی از بازارهای اصلی آن شد. در پاسخ به این تغییرات، روسیه تلاش کرد تا بازارهای جدیدی را در آسیا، به‌ویژه چین، هند و دیگر کشورهای منطقه پیدا کند و با افزایش صادرات گاز طبیعی مایع (LNG) از این طریق، درآمدهای خود را جبران کند. همچنین، روسیه به‌طور فزاینده‌ای به دنبال توسعه فناوری‌های جدید در زمینه انرژی و کاهش وابستگی به واردات فناوری از غرب بود. این روندها نشان‌دهنده چالش‌های پیچیده و مستمر برای روسیه در زمینه امنیت انرژی است که نیاز به راهبردهای جدید و تعاملات دیپلماتیک با کشورهای مختلف را ضروری می‌سازد (Reuters, 2023).
۳- عوامل داخلی موثر بر امنیت انرژی روسیه
در این بخش به بررسی عوامل داخلی پرداخته خواهد شد که شامل زیرساخت‌های انرژی، سیاست‌های دولتی، وضعیت اقتصادی کشور، مسائل، توسعه یافتگی شبکه انرژی، فساد و کمبود منلبع انسانی متخصص می‌شود. این عوامل می‌توانند تأثیرات مستقیمی بر تولید و توزیع انرژی در روسیه داشته باشند و به نوعی امنیت انرژی این کشور را تحت تأثیر قرار دهند.
۱-۳- توسعه نیافتگی و فرسودگی شبکه انرژی
یکی از عوامل اصلی داخلی امنیت انرژی روسیه به مشکلات ساختاری در صنعت انرژی این کشور مربوط می‌شود. روسیه با چالش‌هایی در زمینه کاهش کیفیت زیرساخت‌ها، قدیمی شدن تجهیزات و ناتوانی در جذب نوآوری‌های فناوری روبرو بود. به‌ویژه در صنعت نفت و گاز، بسیاری از تأسیسات و خطوط لوله نیاز به تعمیرات و به‌روزرسانی داشتند. این مشکلات ساختاری نه تنها تأثیرات منفی بر تولید و بهره‌وری داشت، بلکه باعث افزایش خطرات برای عملیات‌های انتقال و تولید انرژی نیز می‌شد.
در نیمه نخست دهه ۲۰۱۰، تلاش‌های انجام شده برای اصلاح ساختار شرکت‌های انرژی و سوخت در روسیه، که به منظور جذب سرمایه‌گذاری‌های خصوصی صورت گرفته بود، به نتایج مطلوبی نرسید. فرسودگی شدید زیرساخت‌های اصلی در حوزه انرژی و سوخت همچنان به قوت خود باقی بود. به‌طوری‌که در صنعت برق، این میزان به بیش از ۴۰ درصد، در صنعت گاز به نزدیک ۶۰ درصد، در صنعت انرژی برق آبی به حدود ۷۰ درصد و در صنعت پالایش نفت به ۸۰ درصد رسید. این شرایط به افزایش حوادث در تأسیسات انرژی منجر شده است. بر اساس آمار وزارت حوادث غیرمترقبه روسیه، در سال ۲۰۱۷ تقریباً ۱۴ هزار تأسیسات در کشور در آستانه فرسودگی فیزیکی قرار داشتند (Темирова, ۲۰۱۴).
ظرفیت صنعت انرژی روسیه در تولید انرژی با استانداردهای علمی و فنی جهانی و همچنین الزامات زیست‌محیطی همخوانی ندارد. این وضعیت به نوعی پارادوکس منجر می‌شد؛ از یک سو، این صنعت دارای زیرساخت‌های لازم برای صادرات منابع انرژی به خارج بود و از سوی دیگر، استفاده از فناوری‌های قدیمی و هزینه‌بر و همچنین فرسودگی تجهیزات، به ناکارآمدی و عدم رقابت‌پذیری شرکت‌های انرژی منجر می‌شد. روسیه در برخی از مناطق هنوز با کمبود انرژی مواجه بود که این موضوع مانع از اتصال مصرف‌کنندگان جدید به شبکه برق به دلیل محدودیت‌های موجود می‌شد. به همین دلیل، بخش عمده‌ای از مصرف‌کنندگان انرژی در ناحیه اروپایی روسیه متمرکز شده‌اند، جایی که منابع انرژی قادر به تأمین تقاضای فزاینده نیستند. بر اساس ارزیابی‌های کارشناسان، مشکل دسترسی به منابع انرژی در ۲۸ واحد فدرال همچنان حل نشده باقی مانده بود (Воропай & Сендеров, ۲۰۱۴).
همچنین، وضعیت نامناسب صنعت انرژی شهری به عنوان یک چالش جدی مطرح می‌شود. مشکلات تأمین انرژی در برخی از شهرهای روسیه به طور فزاینده‌ای حاد شده است، از جمله قطع برق در شهرهای بزرگ در فصل زمستان و اختلال در تأمین گرما برای مناطق کوچک‌تر، که همچنین شامل عدم انعطاف‌پذیری در سیاست‌های قیمت‌گذاری و مالیاتی می‌شود که به افزایش قیمت انرژی برای مصرف‌کنندگان نهایی منجر می‌گردد. علاوه بر این‌ها، مشکلات زیرساختی همچنان یکی از چالش‌های اصلی در روسیه باقی مانده است. خطوط لوله قدیمی، عدم توسعه کافی زیرساخت‌های شبکه‌های گاز و برق و ناتوانی در اجرای پروژه‌های به‌روزرسانی تأسیسات، تهدیدات جدی برای امنیت انرژی داخلی این کشور ایجاد کرد. این مشکلات باعث شد که روسیه نتواند به‌طور مؤثر با بحران‌های پیش‌آمده در زمینه تأمین انرژی و مدیریت منابع مقابله کند.
۲-۳- افزایش قیمت حامل‌های انرژی
افزایش قیمت انرژی در داخل روسیه پس از ۲۰۱۴ تحت تأثیر عوامل متعددی از جمله کاهش قیمت جهانی نفت، تحریم‌های اقتصادی، کاهش ارزش روبل، سیاست‌های داخلی دولت برای افزایش درآمدهای بودجه، افزایش تقاضای داخلی و فرسودگی زیرساخت‌های انرژی بوده است. این عوامل باعث افزایش هزینه‌های تولید، انتقال و توزیع انرژی شده و در نتیجه قیمت انرژی برای مصرف‌کنندگان داخلی افزایش یافته است. به عنوان نمونه، در سال ۲۰۱۵، تعرفه‌های تأمین گرما ۸٫۴ درصد، هزینه‌های آب‌برداری ۹٫۱ درصد، قیمت گاز ۷٫۵ درصد و تعرفه برق ۸٫۲ درصد افزایش یافته‌اند (Федотов, ۲۰۱۵). علاوه بر این، هزینه‌های مربوط به راه‌اندازی ظرفیت‌های جدید تولید انرژی، به دلیل ساختار انحصاری بازارهای عمده‌فروشی و خرده‌فروشی و همچنین نقص‌های موجود در قوانین و مقررات دولتی، معمولاً بر دوش مصرف‌کننده نهایی قرار می‌گیرد. افزایش تعرفه‌ها برای شرکت‌ها و سازمان‌ها منجر به افزایش قیمت کالاها و خدمات ارائه شده توسط آنها می‌شود که این وضعیت به طور قابل توجهی تنش اجتماعی را افزایش می‌دهد. در عین حال، جمع‌آوری واقعی درآمدها توسط شرکت‌های انرژی در سطح نسبتاً پایینی قرار دارد. این موضوع به ویژه در مورد جمعیت و نهادهای اجتماعی صدق می‌کند، جایی که پرداخت واقعی برای استفاده از منابع معمولاً در سطح ۸۰ تا ۹۰ درصد قرار دارد. به وضوح نیاز به بهبود بیشتر روابط اقتصادی بین شرکت‌های انرژی و مصرف‌کنندگان نهایی احساس می‌شود.
۳-۳- جرایم مالی و فساد در حوزه انرژی
جرایم مالی و اقتصادی در بخش انرژی، مانند اختلاس، پولشویی، فساد اداری، قاچاق سوخت و دستکاری بازار، می‌توانند امنیت انرژی هر کشوری را به طرق مختلف تهدید کنند. این جرایم با کاهش درآمدهای قانونی، تضعیف سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، ایجاد بی‌ثباتی در بازار، و افزایش ریسک برای سرمایه‌گذاران، منجر به اختلال در تأمین انرژی و افزایش قیمت‌ها می‌شوند. به طور خلاصه، این جرایم با ایجاد فساد و بی‌قانونی، پایه‌های امنیت انرژی را سست می‌کنند. طبق گزارش شورای امنیت روسیه، در نیمه اول سال ۲۰۱۶، تعداد کل جرایم در این زمینه به میزان ۲۳ درصد افزایش یافته است (Гордеев, ۲۰۱۶). بخش عمده‌ای از این جرایم در حوزه مالی و اقتصادی اتفاق می‌افتد و خسارت‌های ناشی از آن به صدها میلیون روبل می‌رسد. به وضوح مشخص است که برای بهبود این وضعیت، ضرورت وجود یک سیستم نظارت دولتی سخت‌گیرانه‌تر بر روی فعالیت‌های مالی شرکت‌های این بخش احساس می‌شود تا بتوان به‌موقع تخلفات را شناسایی و از اقدامات مشکوک پیشگیری کرد.
بنابراین ناکارآمدی در مدیریت منابع و فساد در بخش‌های مختلف صنعت انرژی روسیه از مهمترین تهدیدات امنیت داخلی انرژی این کشور است. فساد در نهادهای دولتی و شرکت‌های انرژی دولتی، نظیر «گازپروم»
(Badanin, 2022) باعث کاهش اثربخشی در سرمایه‌گذاری و استفاده بهینه از منابع انرژی شده است. این مشکل نه تنها به‌طور مستقیم بر امنیت انرژی تأثیر می گذارد، بلکه موجب کاهش اعتماد به سیستم‌های مدیریتی و نهادهای دولتی مرتبط با صنعت انرژی نیز گردید.
۴-۳- چالش‌های زیست محیطی
یکی دیگر از تهدیدات عمده داخلی امنیت انرژی در روسیه به چالش‌های زیست‌محیطی و ناتوانی در مواجهه با تغییرات اقلیمی مربوط می‌شود. این کشور با مشکلات جدی در زمینه آلودگی‌های صنعتی و کمبود اقدامات مؤثر برای کاهش گازهای گلخانه‌ای روبرو است. به‌ویژه در حوزه انرژی‌های فسیلی، عدم توانایی در بهینه‌سازی فرآیندهای تولید و مصرف انرژی به افزایش انتشار دی‌اکسید کربن و سایر گازهای گلخانه‌ای منجر می‌گردد (Иваненко, ۲۰۲۰). این وضعیت نه تنها به‌طور جدی بر سلامت عمومی و محیط زیست تأثیر می‌گذارد، بلکه روسیه را در معرض انتقادات جهانی در زمینه پایبندی به تعهدات اقلیمی و توافق‌نامه‌های بین‌المللی قرار می‌دهد. لازم به ذکر است که روسیه در ژوئن ۲۰۲۴ تصمیم خود را مبنی بر خروج از کنوانسیون آلودگی هوای فرامرزی دوربرد اعلام کرد (TASS, 2024). به عنوان مثال، افزایش آلودگی هوا در شهرهای بزرگ، به بروز بیماری‌های تنفسی و قلبی در میان جمعیت منجر شده و فشار بیشتری بر سیستم بهداشت و درمان کشور وارد می‌کند (Парфененкова, ۲۰۲۳).
با توجه به اینکه بسیاری از کشورها به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر و پایدار حرکت می‌کنند، عدم توجه به مسائل زیست‌محیطی می‌تواند به کاهش تقاضا برای منابع انرژی فسیلی روسیه و در نتیجه کاهش درآمدهای اقتصادی این کشور منجر شود. بنابراین، بهبود وضعیت زیست‌محیطی و کاهش گازهای گلخانه‌ای نه تنها یک ضرورت زیست‌محیطی، بلکه یک نیاز راهبردی برای حفظ امنیت انرژی و توسعه پایدار در روسیه به شمار می‌آید.
۵-۳- کمبود منابع و نیروی انسانی متخصص
یکی دیگر از چالش‌های داخلی که امنیت انرژی روسیه را تحت تأثیر قرار می‌دهد، افت بهره‌وری در بخش انرژی و کمبود نیروی انسانی متخصص است (Forbes, 2024). در سال‌های اخیر، تعداد زیادی از کارشناسان و مهندسان با تجربه در صنعت انرژی روسیه بازنشسته شده‌اند و فرآیند جایگزینی آنها با موانع متعددی روبرو بوده است. این موضوع نه تنها به دلیل کمبود نیروی کار جوان و متخصص، بلکه در چند سال اخیر به دلیل مهاجرت متخصصان روسیه از این کشور به دلیل عدم شرکت در بسیج عمومی نیز تشدید شده است. علاوه بر این، کاهش بودجه‌های تحقیق و توسعه در زمینه‌های مختلف صنعت انرژی، به‌ویژه در حوزه نوآوری‌های فناوری، منجر به کاهش توانایی‌های روسیه در بهره‌برداری بهینه از منابع انرژی و کاهش هزینه‌های تولید گردیده است. این کاهش بودجه‌ها به معنای عدم توانایی در سرمایه‌گذاری بر روی پروژه‌های جدید و فناوری‌های نوین است که می‌تواند به بهبود کارایی و کاهش هزینه‌ها کمک کند.
این چالش‌ها نه تنها تأثیرات منفی بر تولید انرژی دارند، بلکه می‌توانند به کاهش توان رقابتی روسیه در بازار جهانی انرژی نیز منجر شوند. در حالی که سایر کشورها به سرعت در حال پیشرفت در زمینه فناوری‌های انرژی‌های تجدیدپذیر و بهینه‌سازی مصرف انرژی هستند، روسیه ممکن است در این عرصه عقب بماند. به طور کلی، این مسائل ضرورت برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری فوری در نیروی انسانی و فناوری‌های نوین در صنعت انرژی روسیه را نشان می‌دهند تا این کشور بتواند امنیت انرژی خود را حفظ کرده و در بازار جهانی انرژی به رقابت بپردازد.
۶-۳- تهدیدات امنیتی و تروریستی
در سال‌های اخیر، یکی از چالش‌های اساسی برای امنیت انرژی روسیه، ضعف زیرساخت‌ها و افزایش خطرات امنیتی بوده است. این کشور با تهدیداتی از سوی گروه‌های تروریستی و مخالفان داخلی در حوزه تأسیسات انرژی روبرو گردیده است. به‌ویژه در نواحی که خطوط لوله و تأسیسات نفت و گاز واقع شده‌اند، آسیب‌پذیری‌های امنیتی به‌طور قابل توجهی افزایش یافته است. این تهدیدات نگرانی‌هایی را در خصوص امنیت تأسیسات انرژی و تأمین پایدار انرژی برای کشور به وجود آورده است. برای مثال در سپتامبر ۲۰۲۲، یک حمله تروریستی بی‌سابقه به دو خط لوله نورد استریم ۱ و ۲ صورت گرفت که به عنوان یکی از مهمترین و حساس‌ترین زیرساخت‌های انتقال انرژی روسیه به اروپا شناخته می‌شوند. این حمله نه تنها به لحاظ فنی و اقتصادی تأثیرات قابل توجهی بر امنیت انرژی روسیه گذاشت، بلکه به لحاظ سیاسی نیز تنش‌های جدیدی را در روابط بین‌المللی ایجاد کرد. هویت افرادی که این انفجار را انجام داده‌اند هنوز مشخص نشده و تحقیقات در این زمینه ادامه دارد. با این حال، کشورهای اروپایی به نمایندگان فدراسیون روسیه اجازه نمی‌دهند در تحقیقات مربوط به این حوادث شرکت کنند، که این خود نشان‌دهنده عدم اعتماد و تنش‌های موجود بین غرب و روسیه
است (Лаврухин, ۲۰۲۳).
این وضعیت نشان‌دهنده این است که تأسیسات انرژی و مناطق غنی از منابع انرژی به طور فزاینده‌ای به اهداف جذابی برای تروریست‌ها تبدیل شده‌اند. با توجه به وابستگی کشورهای اروپایی به منابع انرژی، هرگونه اختلال در این زیرساخت‌ها می‌تواند عواقب جدی برای امنیت انرژی و اقتصاد این کشورها به همراه داشته باشد. همچنین، این حملات می‌توانند به عنوان ابزاری برای عملیات‌های تروریسم بین‌المللی که از سوی برخی کشورها حمایت می‌شود، مورد استفاده قرار گیرند. در واقع، این نوع از تروریسم می‌تواند به عنوان یک ابزار سیاسی برای تضعیف رقبای اقتصادی و سیاسی در سطح جهانی به کار گرفته شود. به طور کلی، این حمله نه تنها به عنوان یک عمل تروریستی، بلکه به عنوان یک نشانه از تغییرات در دنیای انرژی و سیاست‌های بین‌المللی قابل تفسیر است. در دنیای امروز، جایی که منابع انرژی به شدت مورد رقابت قرار دارند، امنیت تأسیسات انرژی به یکی از چالش‌های اصلی کشورهای مختلف تبدیل شده است و نیاز به همکاری‌های بین‌المللی برای مقابله با این تهدیدات بیش از پیش احساس می‌شود. علاوه بر این، ضعف زیرساخت‌ها به معنای عدم توانایی در مقابله با حملات سایبری و فیزیکی است که می‌تواند به تعطیلی موقت یا دائمی تأسیسات منجر شود. این وضعیت نه تنها بر تولید و صادرات انرژی تأثیر می‌گذارد، بلکه می‌تواند به افزایش قیمت‌ها و نوسانات بازار جهانی انرژی نیز منجر شود.
در این راستا، روسیه نیازمند اتخاذ تدابیر مؤثر برای تقویت امنیت تأسیسات انرژی خود است. این تدابیر می‌تواند شامل بهبود فناوری‌های امنیتی، افزایش همکاری با نهادهای بین‌المللی و تقویت نظارت بر فعالیت‌های مشکوک در نواحی حساس باشد. همچنین، سرمایه‌گذاری در توسعه زیرساخت‌های جدید و به‌روز کردن تأسیسات موجود می‌تواند به کاهش آسیب‌پذیری‌ها کمک کند و امنیت انرژی کشور را بهبود بخشد.
نتیجه‌گیری
در نهایت، در پاسخ به این پرسش که چه عواملی بر بالابردن یا پایین آوردن امنیت انرژی روسیه تأثیرگذار بوده‌اند، می‌توان به تهدیدات داخلی و خارجی اشاره کرد. تهدیدات خارجی شامل مسائل فنی و زیرساختی در بخش انرژی است که می‌تواند باعث کاهش کارایی و بهره‌وری این بخش شود. به عنوان مثال، فرسودگی تجهیزات و عدم به‌روزرسانی فناوری‌ها و تجهیزات می‌تواند به بروز مشکلات جدی در تولید و توزیع انرژی منجر گردد. خروج شرکت‌های غربی از بازار انرژی روسیه نیز یکی دیگر از تهدیدات خارجی است که به کاهش سرمایه‌گذاری و انتقال فناوری‌های نوین منجر شده و در نتیجه، توانایی روسیه در بهره‌برداری از منابع انرژی خود را تحت تأثیر قرار داده است. این موضوع به کاهش درآمدهای دولت از بخش انرژی منجر می‌شود که خود می‌تواند به ناپایداری اقتصادی و اجتماعی در کشور دامن بزند. جایگزینی روسیه با رقبای دیگر در بازار انرژی نیز از دیگر چالش‌های مهم است. با توجه به افزایش رقابت در بازار جهانی، کشورهایی مانند ایالات متحده و کشورهای خاورمیانه به ویژه قطر به عنوان تأمین‌کنندگان جدید انرژی در حال ظهور هستند که می‌توانند سهم روسیه را در بازار اروپا کاهش دهند. تأثیر تحریم‌ها بر تنوع بازار انرژی جهانی نیز نباید نادیده گرفته شود. این تحریم‌ها می‌توانند به کاهش دسترسی روسیه به بازارهای جدید و همچنین به محدودیت در صادرات انرژی منجر شوند. در عین حال، نقش انرژی‌های تجدیدپذیر در آینده امنیت انرژی نیز به عنوان یک عامل کلیدی مطرح است. با توجه به تغییرات اقلیمی و نیاز به کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی، کشورهای مختلف به سمت استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر حرکت می‌کنند که این موضوع می‌تواند به کاهش تقاضا برای انرژی‌های سنتی روسیه منتهی گردد.
از سوی دیگر، تهدیدات داخلی نیز به نوبه خود می‌توانند بر امنیت انرژی روسیه تأثیرگذار باشند. عدم توسعه و فرسودگی شبکه انرژی یکی از چالش‌های جدی است که می‌تواند به بروز بحران‌های انرژی منجر شود. همچنین، افزایش قیمت حامل‌های انرژی می‌تواند فشار اقتصادی بر شهروندان و صنایع را افزایش دهد و نارضایتی اجتماعی را به دنبال داشته باشد. فساد و جرایم مالی در بخش انرژی، به ویژه در کشورهایی که منابع طبیعی غنی دارند، می‌تواند منابع و عدم بهره‌وری در این بخش را هدر دهد. این موضوع نه تنها به کاهش درآمدهای دولت و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها آسیب می‌زند، بلکه می‌تواند به بی‌اعتمادی عمومی و نارضایتی اجتماعی نیز منجر شود. چالش‌های زیست‌محیطی، از جمله تغییرات اقلیمی و آلودگی، نیز به عنوان تهدیداتی جدی برای امنیت انرژی مطرح هستند. این چالش‌ها می‌توانند به کاهش منابع طبیعی و افزایش هزینه‌های تولید انرژی منجر شوند و در نتیجه، امنیت انرژی را تحت تأثیر قرار دهند. کمبود منابع و نیروی انسانی متخصص نیز به عنوان یک چالش اساسی در صنعت انرژی روسیه مطرح است. خروج بسیاری از متخخصان بعد از شروع جنگ اوکراین از روسیه و کمبود نیروی کار ماهر و متخصص می‌تواند به کاهش کیفیت خدمات و تولید انرژی منجر شود و در نتیجه، امنیت انرژی را به خطر بیندازد. در مجموع، امنیت انرژی روسیه تحت تأثیر مجموعه‌ای از عوامل داخلی و خارجی قرار دارد که هر یک به نوبه خود می‌توانند بر ثبات و کارایی این بخش حیاتی تأثیرگذار باشند.
توصیههای سیاستی:
- مدرن‌سازی زیرساخت‌ها و تجهیزات انرژی با هدف کاهش آسیب‌پذیری ناشی از تجهیزات قدیمی و بهبود بهره‌وری انرژی.
اقدامات لازم:
- سرمایه‌گذاری در بازسازی و به‌روزرسانی خطوط لوله نفت و گاز و نیروگاه‌ها.
- استفاده از فناوری‌های پیشرفته برای بهینه‌سازی انتقال و تولید انرژی.
- اجرای پروژه‌های پایش و نگهداری منظم برای کاهش ریسک خرابی‌های غیرمنتظره.
- تنوع‌بخشی به منابع انرژی با هدف کاهش وابستگی به منابع فسیلی و افزایش امنیت تأمین انرژی.
اقدامات لازم:
- توسعه و حمایت از انرژی‌های تجدیدپذیر مانند باد، خورشید و زیست‌توده.
- گسترش استفاده از انرژی هسته‌ای به‌عنوان منبع پایدار.
- تشویق سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی در پروژه‌های انرژی پاک.
- اصلاحات ساختاری و مقابله با فساد با هدف افزایش شفافیت و کارآمدی در مدیریت بخش انرژی.
اقدامات لازم:
- ایجاد سیستم‌های نظارت شفاف برای کاهش فساد در شرکت‌های دولتی انرژی.
- اصلاح قوانین و مقررات برای بهبود مدیریت منابع انرژی و تخصیص بودجه.
- تقویت نقش نهادهای نظارتی مستقل برای ارزیابی عملکرد شرکت‌های انرژی.
- تقویت آموزش و توسعه نیروی انسانی متخصص با هدف پر کردن شکاف نیروی انسانی متخصص و بهبود مهارت‌ها.
اقدامات لازم:
- ارائه برنامه‌های آموزشی و بازآموزی برای نیروی کار در صنعت انرژی.
- همکاری با دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی برای توسعه فناوری‌های نوین.
- ارائه مشوق‌های مالی برای جذب و نگهداشت نیروی انسانی ماهر در بخش انرژی.
- بهبود امنیت سایبری و فیزیکی تأسیسات انرژی با هدف کاهش ریسک‌های امنیتی ناشی از حملات سایبری و فیزیکی.
اقدامات لازم:
- توسعه سیستم‌های امنیت سایبری برای حفاظت از زیرساخت‌های انرژی.
- نصب تجهیزات نظارتی پیشرفته در تأسیسات نفت و گاز و خطوط لوله.
- ایجاد واحدهای ویژه امنیتی برای مقابله با تهدیدات داخلی و خارجی.
- مدیریت بهتر منابع و بهره‌وری انرژی با هدف کاهش هدررفت انرژی و افزایش بهره‌وری در فرآیندهای تولید و انتقال.
اقدامات لازم:
- توسعه فناوری‌های جدید برای کاهش اتلاف انرژی در شبکه‌های انتقال.
- اجرای برنامه‌های ملی بهره‌وری انرژی در بخش‌های صنعتی و خانگی.
- تشویق بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری در پروژه‌های بهره‌وری انرژی.
- تقویت سیاست‌های زیست‌محیطی و مقابله با تغییرات اقلیمی با هدف کاهش پیامدهای زیست‌محیطی تولید انرژی و پایبندی به تعهدات بین‌المللی.
اقدامات لازم:
- تنظیم قوانین سخت‌گیرانه‌تر برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای.
- سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه فناوری‌های کربن‌زدایی.
- افزایش سهم انرژی‌های پاک در سبد انرژی ملی.
- توسعه ذخایر راهبردی انرژی با هدف ایجاد ظرفیت برای مدیریت بحران‌های داخلی و خارجی.
اقدامات لازم:
- ساخت ذخایر راهبردی نفت، گاز و برق برای شرایط اضطراری.
- افزایش ظرفیت ذخیره‌سازی گاز در مناطق راهبردی روسیه.
- بهینه‌سازی مدیریت ذخایر انرژی برای کاهش آسیب‌پذیری در برابر بحران‌ها.
- همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی با هدف کاهش تنش‌ها و افزایش پایداری در تأمین انرژی.
اقدامات لازم:
- تقویت همکاری با کشورهای همسایه در زمینه تأمین و توزیع انرژی.
- مشارکت در پروژه‌های منطقه‌ای انتقال انرژی برای بهبود روابط تجاری.
- انعقاد توافقات جدید با کشورهای غیرغربی برای جذب سرمایه و فناوری.
این پیشنهادها می‌توانند به روسیه کمک کنند تا امنیت انرژی خود را تقویت کند و با چالش‌های داخلی و خارجی به‌طور مؤثرتر مقابله نماید.
منابع:
Badanin, R. (2022, 06 16). Why Gazprom Corruption is Bad For The World, Not Just Russia. Retrieved from The Moscow Times: https://www.themoscowtimes.com/2022/06/16/why-gazprom-corruption-is-bad-for-the-world-not-just-russia-a78012
BBC. (19 01 2016 г.). Как обвал цен на нефть меняет мир. Получено из BBC: https://www.bbc.com/russian/business/2016/01/160115_oil_changes_world
Bryce R. (2008). Gusher of Lies: The Dangerous Delusion of Energy Independence. Philadelphia: Public Affaris.
Forbes. (19 07 2024 г.). Исследователи заявили об усилении дефицита кадров по двум третям позиций. Получено из Forbes: https://www.forbes.ru/biznes/517243-issledovateli-zaavili-ob-usilenii-deficita-kadrov-po-dvum-tretam-pozicij
Holman, R. (2024, 10 15). How the energy crisis sped up Europe’s green transition. Retrieved from European Investment Bank: https://www.eib.org/en/essays/europe-energy-transition-renewable#:~:text=Russia’s%20invasion%20of%20Ukraine%20forced,renewable%20energy%20projects%20in%202023.
Kommersant. (14 05 2019 г.). Путин утвердил доктрину энергетической безопасности России. Получено из Kommersant: https://www.kommersant.ru/doc/3967811
Mackenzie, L., & Gavin, G. (2024, 10 09). Most of Europe is fine without Russian gas. Retrieved from Politico: https://www.politico.eu/article/russian-gas-deal-europe-ukraine-pipeline-energy-market-lng/
Reuters. (2023, 10 16). Russia-China energy cooperation in focus as Putin visits Xi. Retrieved from Reuters: https://www.reuters.com/business/energy/russia-china-energy-cooperation-focus-putin-visits-xi-2023-10-16/
Reuters. (2024, 11 08). EU may consider replacing Russian LNG imports with those from US, von der Leyen says. Retrieved from Reuters: https://www.reuters.com/business/energy/eu-may-consider-replacing-russian-lng-imports-with-those-us-von-der-leyen-says-2024-11-08/
Scheepers, М. (۲۰۰۷). EU Standards for Energy Security of Supply. Energy research Center of the Netherlands, 33.
TASS. (16 03 2020 г.). Цена нефти Brent упала ниже $۳۰ впервые с января ۲۰۱۶ года. Получено из TASS: https://tass.ru/ekonomika/7992811
TASS. (26 09 2024 г.). Путин заявил о переходе на нацвалюты в платежах за экспорт. Получено из TASS: https://tass.ru/ekonomika/21965067
TASS. (14 06 2024 г.). РФ выходит из протокола к Конвенции о трансграничном загрязнении воздуха. Получено из TASS: https://tass.ru/obschestvo/21104847
TASS. (20 12 2024 г.). Эксперт Флорос: “Газпром” заместит рынок ЕС новыми экспортными направлениями. Получено из TASS: https://tass.ru/ekonomika/22726475
Vedomosti. (14 05 2019 г.). Путин утвердил новую доктрину энергетической безопасности России. Получено из Vedomosti: https://www.vedomosti.ru/business/news/2019/05/14/801305-putin-utverdil-doktrinu
Батенин, В. М. (۲۰۱۴). Стратегические направления развития топливно-энергетического комплекса России. Энергосбережение. №۲, ۱۰–۱۶٫
Белогорьев, А. М. (۰۹ ۰۹ ۲۰۲۴ г.). «Турецкие перспективы экспорта российского газа: нестабильно и ненадолго». Получено из Институт энергетики и финансов: https://fief.ru/media/publications/item/turetskie-perspektivy-eksporta-rossiyskogo-gaza-nestabilno-i-nenadolgo/
Болехов, И. Е. (۲۰۱۴). Особенности стратегического управления инвестирование инновационных проектов. Журнал правовых и экономических исследований. № ۴٫, ۱۱۰–۱۱۳٫
Бордовских, А. Н. (۲۰۱۵). олитические риски международного бизнеса в условияхглобализации. Аспект Пресс, ۳۲۰٫
Бучнев, О. А. (۲۰۱۰). Влияние прерывания энергопоставок на экономическую безопасностьЕвроатлантического региона. Проблемы экономической безопасности Евроатлантического региона:Материалы ситуационного анализа в рамках проекта «Евроатлантическая инициатива в области безопасности (EASI)»., ۷۱٫
Воропай, Н. И., & Сендеров, С. М. (۲۰۱۴). Энергетическая безопасность мира и России: предпосылки, возможности, проблемы. Энергетическая политика. Выпуск ۴/۵٫, ۲۰-۳۱٫
Гордеев, В. (۰۲ ۰۸ ۲۰۱۶ г.). Число преступлений в российском ТЭКе выросло почти на четверть. Получено из РБК: ttp://www.rbc.ru/politics/02/08/2016/57a00e949a7947a3670e78ef
Доктрина энергетической безопасности РФ. (۲۰۰۰). Доктрина энергетической безопасности Российской Федерации / Безопасность России. Правовые, социально-экономические и научно-технические аспекты. Энергетическая безопасность (ТЭК и государство). МГФ «Знание», ۳۰۴٫
Ешеев, В. В. (۲۰۱۵). Топливно-энергетический комплекс России в условиях перехода к инновационной экономике. Теория и практика общественного развития., ۲۸۰–۲۸۳٫
Жуков, Е. (۲۷ ۱۲ ۲۰۲۳ г.). Почти всю свою нефть Россия продает Китаю и Индии. Получено из DW: https://www.dw.com/ru/novak-pocti-vsu-svou-neft-rossia-prodaet-kitau-i-indii/a-67832673
Иваненко, В. А. (۲۰۲۰). ЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ РОССИИ И ПОТЕНЦИАЛ ЭНЕРГЕТИКИ В ИХ РЕШЕНИИ. Окружающая среда и энерговедение, (۳), ۲۳-۳۰٫ Получено из https://www.ng.ru/energy/2009-05-13/9_tek.html
Лаврухин, М. (۲۳ ۰۱ ۲۰۲۳ г.). Терроризм в энергетической промышленности. Получено из Energypolicy: https://energypolicy.ru/terrorizm-v-energeticheskoj-promyshlennosti/neft/2023/14/23/
Ларин, Е. А., & Хрусталев, В. А. (۲۰۱۵). Инновационное развитие энергетики – путь к обеспечению энергетической безопасности России. Инновационная деятельность. № ۹-۴, ۳۸–۴۴٫
Макаренко, Г. (۲۹ ۰۷ ۲۰۱۶ г.). ЕС обнародовал проект созданного в противовес России Энергосоюза. Получено из РБК: http://www.rbc.ru/rbcfreenews/56c32e369a79476dce13f0ce
Мастепанов, А. М. (۲۰۲۳). Энергетическая безопасность по-европейски. Энергетическая политика № ۱, ۴-۲۳٫
Парфененкова, М. (۰۱ ۰۲ ۲۰۲۳ г.). В каких городах России самый чистый и самый грязный воздух. Получено из Vedomosti: https://www.vedomosti.ru/esg/ratings/articles/2023/02/01/961261-v-kakih-gorodah-rossii-samii-chistii-samii-gryaznii-vozduh
Родыгин, А. А. (۲۰۲۳). Российский нефтегазовй комплекс в условиях санкций. Молодой учёный сборник статей Международной научно–практической конференции., ۷۹-۸۳٫
Темирова, С. Х. (۲۰۱۴). Естественные монополии и их влияние на экономику России. Актуальные проблемы социально–экономического развития СКФО Ставрополь., ۴۷۹–۴۸۱٫
Федотов, Е. И. (۲۰۱۵). Формирование эффективной модели функционирования российских естественных монополий. Приволжский научный вестник. № ۶-۳, ۴۱-۴۴٫
Шустрова, М. (۱۳ ۱۰ ۲۰۲۳ г.). Таинственный флот помогает России перевозить нефть по всему миру. И он растет. Получено из gazeta.ru: https://www.gazeta.ru/business/2023/03/02/16332607.shtml
Энергетическая стратегия России. (۲۹ ۰۷ ۲۰۱۶ г.). Энергетическая стратегия России на период до ۲۰۳۰ года. Получено из AtomInfo.Ru: http://www.atominfo.ru/files/strateg/strateg.doc
ایسنا. (۱۴۰۲, ۰۷ ۲۸). رقابت قطر با آمریکا برای گرفتن جای گاز روسیه در اروپا. بازیابی از ایسنا: https://www.isna.ir/news/1402072819875/%D8%B1%D9%82%D8%A7%D8%A8%D8%AA-%D9%82%D8%B7%D8%B1-%D8%A8%D8%A7-%D8%A2%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%A9%D8%A7-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%DA%AF%D8%B1%D9%81%D8%AA%D9%86-%D8%AC%D8%A7%DB%8C-%DA%AF%D8%A7%D8%B2-%D8%B1%D9%88%D8%B3%DB%
ملکی، ع. (۱۴۰۰). امنیت انرژی. در سیاست گذاری انرژی (ص. ۱۱۸). تهران: نی.
