#اختصاصی
به قلم: مهدی نوری چورتی؛ دانشجوی دکتری مطالعات روسیه و پژوهشگر ایراس
مقدمه
در ۲۵ سپتامبر، ولادیمیر پوتین، رئیسجمهور روسیه، دیدگاههایی درباره تغییرات دکترین هستهای جدید روسیه ارائه کرد. او اشاره کرد که مأموریت هستهای در حال «گسترش» است و تغییرات متعددی را نسبت به دکترین قبلی ۲۰۲۰ بیان کرد. در حالی که خود این دکترین هنوز به عنوان یک سند سیاستی منتشر نشده است، اما به طور واضح اظهارات پوتین و همچنین برخی مقامهای روسیه، مانند سرگئی ریابکوف، معاون وزیر امور خارجه، که در اوایل سپتامبر گفته بود که روسیه در واکنش به مداخله غرب در تشدید جنگ در اوکراین، دکترین خود را به روز میکند، نشان از تغییرات در دکترین هستهای کرملین است.
بررسی نظرات پوتین در برابر سند دکترین، هر زمان که منتشر شد، مهم خواهد بود. اما زمان اظهارات پوتین و تغییراتی که وی اعلام کرد، نشان میدهد روسیه در تلاش برای جلوگیری از کمک غرب به اوکراین، اتکای خود را به سلاحهای هستهای افزایش میدهد. هدف از دکترین جدید ممکن است نه تنها بازدارندگی، بلکه تلاشی برای ایجاد تفرقه در متحدان اروپایی بر اساس میزان ریسکی که آنها در حمایت از اوکراین میپذیرند، باشد.
دکترین هستهای روسیه
جدیدترین دکترین هستهای روسیه، اصول اساسی سیاست دولتی فدراسیون روسیه در مورد بازدارندگی هستهای سال ۲۰۲۰ بود. این بیانیه به اهمیت بازدارندگی هستهای برای تضمین «حاکمیت و تمامیت ارضی روسیه» اشاره میکند. همچنین چهار شرط را که تحت آن روسیه از تسلیحات هستهای استفاده میکند، شامل موارد زیر میشود: دریافت اطلاعات مربوط به یک حمله موشکی بالستیک حمله به سرزمینهای فدراسیون روسیه و (یا) متحدان آن؛ استفاده از سلاحهای هستهای یا سلاحهای کشتار جمعی دیگر علیه روسیه یا متحدانش؛ حملات به فرماندهی، کنترل و زیرساختهای ارتباطی هستهای روسیه؛ و حملات علیه روسیه با سلاحهای متعارف که «موجودیت» دولت روسیه را تهدید میکند.(۱)
این دکترین همچنین به اهمیت سلاحهای هستهای برای جلوگیری از «تشدید اقدامات نظامی و پایان دادن به آنها در شرایطی که برای فدراسیون روسیه و/یا متحدانش غیر قابل قبول است» نیز اشاره میکند. این گفتمان در محافل دفاعی روسیه، نشان میدهد که روسیه نه تنها زمانی که بقای دولت در خطر باشد، بر سلاحهای هستهای خود تکیه خواهد کرد، بلکه زمانی که درگیر یک جنگ متعارف هم هست به دنبال وادار کردن دولت دیگری به تسلیم است.
از زمان حمله روسیه در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲، سیاستمداران و مقامات روسیه استفاده از سلاح هستهای را در صورت نیاز به طور متناوب تکرار کردند. با افزایش درگیری در زمین، تهدیدات هستهای روسیه نیز افزایش یافته است. تنها در شش ماه گذشته، روسیه رزمایشهای نظامی شامل تسلیحات هستهای تاکتیکی را با بلاروس انجام داده است. علاوه بر این، روسیه از تصویب معاهده منع جامع آزمایشهای هستهای در سال ۲۰۲۳ عقبنشینی کرد و ریابکوف در اوایل این ماه گفت که روسیه «کاملاً آماده است» تا در صورت لزوم آزمایشها را از سر بگیرد. با این حال، روسیه در حال عادی سازی گفتمان هستهای است.
دیمیتری پسکوف، سخنگوی کاخ کرملین تغییر دکترین هستهای را برای مسکو بهدلیل مجموعهای از مؤلفهها از جمله تشدید تنش در اطراف مرزهای روسیه ضروری خواند. پسکوف افزود: «بدیهی است که با توجه به تحولات اخیر بینالمللی، تشدید تنشها در اطراف مرزهای ما، حمایت قدرتهای هستهای از اوکراین و نزدیکتر شدن زیرساختهای نظامی ناتو به مرزهای روسیه، ما نیاز به تغییر دکترین هستهای و تغییر سیاست بازدارندگی هستهای داریم.» پسکوف خاطرنشان کرد: «چنین بهروزرسانیای از قبل آماده شده و اکنون رسمی میشود.» (۲)
سرگئی مارکوف مشاور پیشین کرملین، با اشاره به تغییر دکترین هستهای مسکو گفت که این تغییرات درها را به روی روسیه برای استفاده از تسلیحات هستهای تاکتیکی در میدان نبرد باز کرد .وی که در وبلاگ رسمی خود این اظهارات را ارائه میکرد، افزود: آستانه استفاده از تسلیحات هستهای کاهش یافته است. اکنون استفاده از چنین سلاحهایی برای روسیه آسانتر خواهد شد.این مقام سابق همچنین دلیل تغییر دکترین هستهای مسکو را تهدید تنش شدید از سوی غرب دانست و تاکید کرد: غرب مطمئن است که روسیه نخستین کشور استفاده کننده از تسلیحات اتمی نخواهد بود، اما روسیه اکنون میگوید آماده است. (۳)
ایگور کوروتچنکو تحلیلگر نظامی روس ضمن ضروری دانستن تغییر دکترین هستهای، گفت که غرب بسیاری از هشدارهای پیشین از جمله رزمایشهای روسیه در تابستان برای تمرین استفاده از تسلیحات هستهای تاکتیکی را نادیده گرفته است. وی افزود: ما میبینیم که دشمنان غربی دیگر به هیچ «خط قرمزی» احترام نمیگذارند و معتقدند هرگونه اقدامی برای تسلیح اوکراین و حملات با کمک غرب علیه تأسیسات در عمق خاک روسیه با تشدید تنش هستهای روبرو نمیشود.(۳)
واکنشهای بینالمللی به تهدیدات هستهای روسیه متفاوت بوده است. در حالی که اعتقاد بر این است که رهبران چین و هند در اکتبر ۲۰۲۲ به پوتین فشار آوردند تا از تشدید تنش و استفاده احتمالی هستهای خودداری کند، بسیاری از کشورها در مورد محکومیت علنی اقدامات و تهدیدهای روسیه دچار اختلاف شدهاند. بسیاری از کشورهای جنوب جهانی تنشهای هستهای را محکوم کردهاند، بدون اینکه آشکارا روسیه را مورد انتقاد قرار دهند. بنابراین، این امکان وجود دارد که روسیه معتقد باشد که میتواند به تهدیدات هستهای با حداقل عواقب ادامه دهد.
استراتژی روسیه برای تکیه بر تهدیدهای هستهای برای جلوگیری از حمایت غرب از اوکراین به ویژه در این لحظه از جنگ اهمیت دارد. نیروهای اوکراینی مناطقی را در داخل روسیه تصرف کرده و در اوایل سپتامبر با ۱۴۴ پهپاد به روسیه حمله کردند. اما یکی از تاثیرگذارترین تصمیمات در مورد جنگ نه از کیف، بلکه از واشنگتن اتخاذ خواهد شد. مسئله این است که آیا اوکراین حملات دوربردی را به روسیه انجام میدهد یا نه، مانند هدف قرار دادن فرودگاهها و تأسیسات تولید، با سلاحهای ساخت آمریکا. مسئله حملات دوربرد به دلیل خطرات احتمالی تشدید تنش و تلافی جویانه روسیه، بحثهایی را در میان متحدان ناتو برانگیخته است.
تغییرات جدید دکترین هستهای روسیه
در شرایط عدم اطمینان در مورد حمایت ایالات متحده و ناتو از اقدامات بعدی اوکراین، پوتین تغییراتی را در دکترین هستهای اعلام کرد. اظهارات وی تاکید کرد که سلاحهای هستهای «اقدامی ضروری برای حفاظت از حاکمیت کشور» است، وی اذعان داشت که این امر ماموریت بازدارندگی زرادخانه هستهای روسیه را گسترش میدهد. پوتین گفت: «شرایط انتقال روسیه به استفاده از سلاح هستهای نیز به وضوح مشخص شده است.»
با فرض اینکه اظهارات پوتین اساساً معادل (یا به طور دقیق نشان دهنده) دکترین هستهای جدید روسیه است، حداقل چهار تفاوت اصلی بین دکترین جدید و نسخه ۲۰۲۰ قابل شناسایی است. اول، این دکترین به جای اشاره به “متحدان” به طور گستردهتر، به صراحت از بلاروس به عنوان محافظت شده توسط چتر هستهای روسیه یاد میکند. وی تصریح کرد: «ما حق استفاده از سلاح هستهای را در صورت تجاوز به روسیه و بلاروس به عنوان یکی از کشورهای متحد برای خود محفوظ میداریم». (۴)
مسلماً بلاروس برای چندین دهه تحت پوشش بازدارندگی گسترده روسیه به عنوان بخشی از سازمان پیمان امنیت جمعی بوده است. با این حال، روسیه تاکنون به صراحت از بلاروس در دکترین خود یاد نکرده بود. این میتواند نمادی از روابط راهبردی فزاینده نزدیک بین مسکو و مینسک باشد، زیرا روسیه در سال جاری تسلیحات هستهای تاکتیکی را در بلاروس مستقر کرد.
دوم، دکترین ۲۰۲۰ روسیه توضیح داد که تسلیحات هستهای میتواند در برابر حملات متعارف «زمانی که موجودیت کشور در خطر است» استفاده شود و گفت که بازدارندگی هستهای «حفاظت از حاکمیت ملی و تمامیت ارضی کشور را تضمین میکند». توضیح پوتین در مورد دکترین جدید، اما این عبارت را کنار میگذارد، در عوض بیان میکند که سلاحهای هستهای میتواند علیه «تهدید حیاتی برای حاکمیت ما استفاده شود». (۴) آنچه این استراتژی نشان میدهد این است که پوتین آستانه استفاده احتمالی هستهای را کاهش میدهد و در عین حال ابهام در مورد زمان استفاده از سلاحهای هستهای را نیز افزایش میدهد. این نشان دهنده تمایل به پذیرش خطرات بیشتر در جنگ اوکراین و تلاش برای کاشتن عدم اطمینان در ذهن دشمنان روسیه است.
سوم، دکترین جدید دولتهای ثالثی را مسئول میداند که از حملات متعارف به روسیه حمایت میکنند، حتی اگر آنها کسانی نباشند که حملات را انجام میدهند. پوتین گفت: «نسخه به روز شده سند پیشنهاد میکند که تجاوز به روسیه توسط هر کشور غیرهستهای، اما با مشارکت یا حمایت یک کشور دارای سلاح هستهای، باید به عنوان حمله مشترک به فدراسیون روسیه تلقی شود.» (۴) به نظر میرسد که این تغییر بهویژه اعضای ناتو را هدف قرار داده است که اوکراین را در جنگ جاری مسلح میکنند.
در نهایت، دکترین قبلی میگفت که سلاحهای هستهای میتوانند در صورت تایید دادههای حمله موشکی بالستیک دریافتی مورد استفاده قرار گیرند، اما نسخه جدید همچنین ماهیت حملات دریافتی را که میتواند به کاربرد تسلیحات هستهای منجر شود را به هواپیماهای استراتژیک و تاکتیکی، موشکهای کروز، هواپیماهای بدون سرنشین، مافوق صوت و هواپیماهای دیگر گسترش میدهد. گنجانده شدن هواپیماهای بدون سرنشین در این بند بسیار حائز اهمیت است، زیرا اوکراین بارها حملات گسترده پهپادی را علیه پایگاههای استراتژیک روسیه انجام داده است همچنین به نظر میرسد که این امر به وضوح برای جنگ جاری در اوکراین و تلاشی برای افزایش خطرات اعضای ناتو حامی اوکراین طراحی شده است. نتیجه اصلی این تغییرات در دکترین روسیه این است که آنها در چارچوب اوکراین از سمت ناتو مورد هدف قرار میگیرند که نشان دهنده گسترش شرایطی است که تحت آن روسیه از سلاحهای هستهای استفاده میکند و تمایل بیشتری برای تشدید جنگ جاری دارد.
این تغییرات در دکترین هستهای نشان میدهد که روسیه در حال تغییر استراتژی خود برای اتکای بیشتر به سلاحهای هستهای در جنگ جاری در اوکراین است، موضوعی که تاکنون به طور موفقی اثربخش نبوده است. یکی از نمونههای تهدیدات ناموفق، هشدارهای روسیه در سال ۲۰۲۲ بود مبنی بر اینکه ارسال موشک به اوکراین از «خط قرمز» عبور میکند. با این حال، متحدان ایالات متحده با این کار با هیچ عواقبی مواجه نشدهاند. در هر صورت، این اظهارات منجر به پیامدهای ناخواستهای از دیدگاه مسکو شده است، مانند گسترش ناتو.
با توجه به سوابق مختلف، چرا روسیه تهدیدات هستهای خود را تشدید میکند و چرا اکنون؟ یک احتمال این است که روسیه تهدیدات هستهای خود را ناموفق نمیبیند و در عوض بر دستاوردهای اسمی قلدری هستهای تمرکز کرده است. این ممکن است شامل کند کردن تحویل قابلیتهای کلیدی به اوکراین از جمله تانکها، جتهای جنگنده و موشکها باشد. احتمال دیگر این است که روسیه فکر میکند تلاشهای گذشته برای بازدارندگی شکست خورده است، زیرا به اندازه کافی «بزرگ» نبودهاند. این یک رویکرد بسیار خطرناک است، زیرا در برخی مواقع فشارهای داخلی و اعتباری برای حفظ خط قرمز وجود خواهد داشت. یک احتمال نهایی، و آن چیزی که محتملتر به نظر میرسد، این است که پوتین فکر میکند که شرایط تغییر کرده است، بنابراین شاید تهدیدها در شرایط مختلف موفقتر باشند. پوتین میتواند درک کند که ناتو در حال حاضر بر سر موضوع حملات دوربرد نسبت به اوایل جنگ دودستهتر است و آن را فرصتی برای ایجاد اختلاف بیشتر بین متحدان و تضعیف حمایت خارجی از اوکراین میداند.
منابع
- https://www.realcleardefense.com/articles/2020/06/23/putins_new_nuclear_doctrine_115405.html.
- https://hammihanonline.ir/%D8%A8%D8%AE%D8%B4.
- https://www.irna.ir/news/85610176/%D8%AA%D8%BA%DB%8C%DB
- https://www.reuters.com/world/europe/putin-draws-nuclear-red-line-west-2024-09-27/.