#اختصاصی
نویسنده: دکتر حسن صادقیان؛ تحلیلگر مسائل سیاسی ترکیه و قفقاز
حزب عدالت و توسعه در طول دو دهه اخیر در تلاش برای جلب حمایت و تداوم حاکمیت سیاسی، مانند اسلاف کمالیست خود، سعی کرده است از دیاسپورای ترکیه برای ایجاد تصویری مثبت از ترکیه استفاده کند و در عین حال سعی در جلوگیری از گسترش ایدئولوژیهای نامطلوب در بین آنها و در نتیجه تأثیرگذاری بر سیاست داخلی ترکیه داشته باشد. با این حال، حزب عدالت و توسعه به جای تشویق ناسیونالیسم سکولار در جامعه دیاسپورا، موضع ایدئولوژیک نزدیک به ترک‌های محافظه‌کار-ملی‌گرای دیاسپورا را مهندسی مجدد کرده است، تا به عنوان متحدانی وفادار به ترکیه کمک کنند مشروعیت و قدرت نرم خود را فراتر از مرزهایش گسترش دهد و هویتی با محوریت دولت جدید تولید شود.
علاوه بر این، حزب کوشیده است تا دیاسپورای وفادار خود را علیه ناراضیان خارج از کشور بسیج کند. همچنین سرمایه گذاری هنگفتی در سیاستهای دیاسپورای خود انجام داده و نهادهای جدیدی را برای دستیابی به فضاهای دیاسپوریک فراملی اشغال شده توسط جوامع ترک زبان، به ویژه در غرب، و تعامل فعالانه با ترکیهایها ایجاد کرده است.
این تغییر سیاست در تعریف دیاسپورای دولت نیز منعکس شده است، که در آن «ریاست ترکان خارج از کشور و جوامع وابسته» (YTB) در برنامه استراتژیک ۲۰۱۹-۲۰۲۳ خود، اعضای جوامع مسلمان غیرترک را که از ترکیه نیستند در تعریف دیاسپورا خود به عنوان «جوامع مرتبط» شامل می شود.
همچنین حزب عدالت و توسعه از ابزارهای نهادی مختلفی از جمله دیانت و رسانه های ترکیه برای «اعتبار بخشیدن به ترکیه [به عنوان] رهبر جهان اسلام و حامی توده های مسلمان در سراسر جهان» استفاده می کند. این نهاد بدین قرار هستند:
– «موسسات رسمی سیاست برون مرزی سازمان دیانت در خارج از کشور نظیر اتحادیه ترک اسلام امور دیانت و مساجد آن (DITIB)، همچنین سفارتخانه ها و کنسولگری های ترکیه و سایر موسسات دولتی ترک در خارج از کشور و مرتبط با اتحادیه اروپا که با آنها همکاری می کنند( نظیر YTB، بنیاد یونس امره، بنیاد معارف و غیره).
حزب عدالت و توسعه همچنین سازمان‌های خاص کشورهایی را که در اروپای غربی فعالیت می‌کنند از جمله اتحادیه دموکرات‌های ترک اروپایی (UETD) و بنیاد ترکن (Turken Foundation)، که به‌طور مشترک توسط وقف خدمات جوانان و آموزش ترکیه (TÜRGEV ) [طرفدار حزب عدالت و توسعه] تأسیس شد، حمایت و تأمین مالی می کند؛ همچنین بنیاد انصار، در ایالات متحده آمریکا و انگلیس با هدف پوپولیسم فراملی فعالیت می کنند.
به طورکلی به نظر می رسد، حزب عدالت و توسعه در حال گسترش ایدئولوژی خود هم در دیاسپورای ترکیه و هم در میان جمعیت مسلمان اروپایی از طریق سازمان‌ها و سریال‌های تلویزیونی پرطرفدار است. با این شیوه پوپولیستی فراملی، حزب تلاش می‌کند تا ایدئولوژی خود را به فراتر از مرزهای ترکیه منتقل کند تا از این طریق، ترک‌های دیاسپورا و مسلمانان سنی در اروپا که خود را بخشی از امت آسیب‌دیده‌ای که با حملات دائمی غرب روبرو هستند تصور می کنند با خود همراه کنند.
در این میان، سازمان دیانت در بازتولید ایدئولوژی حزب عدالت و توسعه نقش مهمی را در سطح فراملی ایفا می‌کند، همانطور که در داخل کشور انجام می دهد. تجزیه و تحلیل خطبه‌های جمعه دیانت تحت حاکمیت حزب عدالت و توسعه نشان می‌دهد ترویج وحدت مسلمانان سنی تحت رهبری ترکیه عنصر اصلی پیام دیانت است. در واقع، دیانت به منظور انتشار پیام وحدت مسلمانان سنی تحت رهبری ترکیه، روایت پوپولیستی اسلام‌گرای حزب عدالت و توسعه را از طریق رویدادهایی (مانند اولین نشست اقلیت‌های مسلمان جهان در استانبول در آوریل ۲۰۱۸) منتشر می‌کند.
حزب عدالت و توسعه همچنین به دنبال تداوم اردوغانیسم بوده است؛ به ویژه این باور که غرب به مسلمانان حمله می کند و مسلمانان در سراسر جهان باید تحت رهبری ترکیه متحد شوند، برای مخاطبان مسلمانان در سراسر جهان از طریق تلویزیون اشاعه و تبلیغ می شود. طوریکه، پان اسلامیسم و تجلیل از امپراتوری عثمانی به عناصر مهمی در برنامه های تلویزیونی محبوب ترکیه در دوران حکومت AKP بر ترکیه تبدیل شده است.
به گفته برخی صاحبنظران از جمله چتین کومرو (۲۰۱۴)، حزب عدالت و توسعه درام‌های تلویزیونی را به عنوان ابزاری برای: «۱) پرداختن به مسائل سیاسی معاصر، (۲) تسویه حساب با گذشته، (۳) عثمانی‌گرایی نو، و (۴) تقوا و جهان‌بینی اسلامی» مورد استفاده قرار می‌دهد. بنابراین، درام‌های ترکی قصد دارند «روایت حزب عدالت و توسعه از درون گروه‌ها و برون گروه‌های تاریخی و معاصر» را در داخل ترکیه و در سراسر جهان اسلام منتشر کنند.
برای مثال، «دیریلیش» (رستاخیز) و «پایتخت» (عبدالحمید، آخرین سلطان) درام‌های تاریخی هستند که در برخی مواقع سعی می‌کنند شباهت‌هایی بین گذشته عثمانی، که در آن امپراتوری عثمانی با غرب مسیحی و سایر تمدن‌های غیرمسلمان درگیر شد، و زمان حال ترکیه بیابند. در این درام ها، مسلمانان به عنوان تهدید شده توسط «صلیبیون، تمپلارها، مغول ها، بیزانس و جانشینان معاصر آنها مانند اتحادیه اروپا، ایالات متحده آمریکا و لابی یهودی» به تصویر کشیده می شوند.
در عین حال، این فیلم و سریال ها اغلب مخالفان اسلام‌گرایی و حزب عدالت و توسعه را در داخل ترکیه به‌عنوان «همدستان و مهره‌های این دشمنان خارجی» معرفی می‌کنند.
در طول دو دهه اخیر، حزب عدالت و توسعه در داخل کشور هم تلاش کرده است تا با پرورش «نسلی وارسته» که امپراتوری عثمانی را تجلیل می‌کند و می‌خواهد تمدن اسلامی را در ترکیه تجدید قوا کند، حکومت خود را تداوم بخشد. به عنوان بخشی از این پروژه، حزب عدالت و توسعه نه تنها برنامه درسی مدارس و دانشگاهها را تغییر داده است تا ایدئولوژی آنها را منعکس کند، بلکه بودجه، دامنه و جهتگیری دیانت را به شدت افزایش داده است تا مسلمانان سنی ترکیه را تشویق کند که باور کنند حزب عدالت و توسعه از آنها در برابر دشمنان داخلی و خارجی که از اسلام متنفرند و می خواهند ترکیه را نابود کنند، محافظت می کند. حزب عدالت و توسعه و دیانت، فرهنگ غربی و مسیحیت را به عنوان تأثیرات فاسد بر مسلمانان ترکیه معرفی می کنند و به مؤمنان توصیه می کنند که جشن های به اصطلاح مسیحی از جمله شب سال نو را متوقف کنند.
به همین ترتیب، حزب عدالت و توسعه برای از بین بردن آثار مسیحیت و سکولاریسم از ترکیه با تبدیل ایاصوفیه به مسجد، و تلاش برای تشویق مسلمانان ترکیه به این که خود را بخشی از یک تمدن بزرگ اسلامی بدانند، از طریق افتتاح موزه‌ای که تمدن‌های اسلامی را تجلیل می‌کند و از طریق فراخوانش از همه در ترکیه به «تلاش برای ساختن و احیای تمدن» اقدام کرده است.
اردوغان در تلاشی برای تشویق مردم ترکیه به شناسایی نزدیک‌تر با گذشته عثمانی خود و با مسلمانان هم‌پیمان خود در سراسر جهان، در سال ۲۰۲۲ «موزه تمدن‌های اسلامی» را در داخل مسجدی در استانبول افتتاح کرد که به گفته او نمایانگر «انباشت هزار ساله تمدن اسلامی است که چهره‌ای کاملاً جدید به این سرزمین‌ها می‌آورد».
همچنین، بخشی از پروژه احیای تمدنی حزب عدالت و توسعه تشویق خانواده های پرجمعیت در میان مسلمانان ترکیه است. اردوغان برای تسهیل این امر، فمینیسم را به عنوان یک ایده خارجی مغایر با آموزه های اسلام مورد حمله قرار داده است. به گفته اردوغان، «خداوند زنان را به مردان سپرده است.» اردوغان از مسلمانان ترکیه می‌خواهد با اجتناب از پیشگیری از بارداری، «اولاد ما را چند برابر کنند» و ادعا می‌کند که در حالی که سکولارها، تحت تأثیر افکار غربی، «درباره برنامه‌ریزی جمعیت، کنترل موالید صحبت می‌کنند… هیچ خانواده‌ی مسلمان نمی‌تواند چنین رویکردی داشته باشد. هیچ‌کس نمی‌تواند در کار خدا دخالت کند. اولین وظیفه در اینجا به مادران تعلق دارد.»
چرخش تمدنی حزب عدالت و توسعه بر سیاست خارجی ترکیه نیز تأثیر گذاشته است. در نتیجه این ایدئولوژی، ترکیه نقش فعال تری در سیاست خاورمیانه ایفا کرده و به دنبال رهایی خود از حوزه قدرت آمریکا و ایفای نقش مستقل تری در سیاست منطقه است. پس از بهار عربی، ترکیه شروع به تلاش برای دستیابی به هدف حزب عدالت و توسعه برای تقویت مجدد نئوعثمانی کرد و سیاست خارجی حداکثری و هژمونی منطقه‌ای را دنبال کرد و معتقد بود که قدرت آمریکا در حال ضعیف شدن است و رژیم‌های استبدادی سکولار در خاورمیانه به پایان رسیده‌اند. با این حال، سیاست خارجی ترکیه نیز توسط قدرت های بزرگ جهان و ایالات متحده محدود شده است. ترکیه به دور از اینکه به‌عنوان حافظ امت و فلسطین عمل کند، به دنبال اتحاد با کشورهای اروپایی مانند مجارستان بوده، با وجود اینکه ترکیه تنها عضو غیر غربی و غیر مسیحی این ائتلاف است، در ناتو باقی مانده و روابط دیپلماتیک کامل با اسرائیل را از سر گرفته است. به همین ترتیب، اردوغان در مورد سوء استفاده چین از مسلمانان در سین کیانگ، با وجود شواهدی مبنی بر بازداشت اویغورهای مسلمان توسط صدها هزار نفر در اردوگاه‌های کار اجباری که در آنجا با «تعلیم مجدد» سکولار مواجه هستند، سکوت اختیار کرده است.
