#اختصاصی
به قلم: الکس لیتل؛ نشنال اینترسنت
در طول سه دهه گذشته پس از فروپاشی شوروی و استقلال قزاقستان، این کشور بهعنوان بزرگترین اقتصاد منطقه آسیای مرکزی، به یک بازیگر کلیدی در صحنه جهانی تبدیل شده است. آستانه در حال حاضر ریاست سازمان پیمان امنیت جمعی و سازمان دولتهای ترک را بر عهده دارد و میزبان آخرین اجلاس سالانه سازمان همکاری شانگهای نیز بود. با وجود روابط نزدیک آن با قدرتهای منطقهای مانند روسیه و چین، قزاقستان سیاست خارجی چندوجهی را اتخاذ کرده است؛ اقدامی که هدف آن حفظ استقلال خود و جلوگیری از اتکای بیش از حد به هر یک از قدرتهای جهانی است.
تهاجم نظامی روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲ به افزایش علاقه واشنگتن به آسیای مرکزی از جمله قزاقستان کمک کرده است. از زمان آغاز درگیریها، آستانه موضع بیطرفانهای را اتخاذ و رئیس جمهور قزاقستان قاسم جومارت توکایف علنا از راه حل دیپلماتیک برای حل این بحران حمایت کرده است. علاوه بر این، قزاقستان پیشنهاد کرده است که بهعنوان یک میانجی میان طرفین نقش ایفا کند. بنابراین، در سال ۲۰۲۳، وزیر امور خارجه آمریکا، آنتونی بلینکن از قزاقستان و ازبکستان بازدید کرد. درهمین زمان، جو بایدن در اولین گردهمایی روسای جمهوری C5+1 (پنج کشور آسیای مرکزی به همراه آمریکا) حضور یافت.
مقامات آمریکایی بهطور غیرضروری در مورد مسائلی که نباید برای واشنگتن نگرانکننده باشد، مانند حمایت از «تمامیت ارضی» و «حاکمیت» قزاقستان، صحبت کردهاند. منافع واشنگتن در آسیای مرکزی با توجه به فاصله این منطقه از ایالات متحده و نزدیکی به روسیه و چین محدود است. در عوض، ایالات متحده باید تلاشهای خود را بر روی چندین حوزه خاص برای تعامل متمرکز کند که میتواند مزایای متقابل بین طرفین را فراهم کند؛ از جمله ترویج عدم گسترش سلاحهای هستهای، تأمین فلزات معدنی کمیاب زمین و تسهیل مسیرهای ترانزیت موثر.
عدم گسترش سلاحهای هستهای
پیش از استقلال از اتحاد جماهیر شوروی، قزاقستان با میزبانی سایت آزمایش هستهای سِمیپالاتینسک نقش مهمی در آزمایشهای هستهای شوروی ایفا کرد. با این حال، پس از استقلال، این کشور خود را بهعنوان یک حامی سرسخت تلاشهای منع گسترش و خلع سلاح هستهای معرفی کرده است. بسته شدن سایت سِمیپالاتینسک در سال ۱۹۹۱، انتقال تمام سلاحهای هستهای دوران شوروی به روسیه تا آوریل ۱۹۹۵، و کمک به برنامه همکاری کاهش تهدید نان-لوگار ، که از طریق آن ایالات متحده به قزاقستان کمک کرد تا ۶۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی شده با درصد بالای خود در کارخانه متالورژِی اولبا شهر اوسکمن را از بین ببرد، نمونهای از سیاست آستانه در سالهای اخیر است.
از آنجا که دیوار اعتماد هستهای بین دو قدرت هستهای بزرگ، یعنی ایالات متحده و روسیه، به طور قابل توجهی ترک برداشته، همکاری با قزاقستان در حوزه عدم گسترش سلاحهای هستهای و کنترل تسلیحات بسیار مهم است. آستانه میتواند از تاریخ مشترک خود با روسیه استفاده کند و بهعنوان یک میانجی بیطرف در مذاکرات آینده بین واشنگتن و مسکو عمل کند. علاوه بر این، تجربه قزاقستان در میزبانی یک سایت آزمایش هستهای، این کشور را قادر میسازد تا خطرات مربوط به آزمایشات هستهای و گسترش آن را بیان کند.
فلزات معدنی کمیاب زمین
قزاقستان محل ذخایر قابل توجهی از عناصر کمیاب زمین و فلزات نادر است که برای فناوریهای فعلی و در حال ظهور حیاتی است. ایالات متحده یکی از مهمترین واردکنندگان اورانیوم قزاقستان است و اورانیوم قزاقستان ۲۵ درصد از واردات فلزات سنگین واشنگتن در سال ۲۰۲۲ را تشکیل میداد. علاوه بر اورانیوم، قزاقستان با کشورهایی مانند آلمان و کره جنوبی وارد قراردادهای سرمایهگذاری میشود تا به یک تولیدکننده قابل اعتماد لیتیوم با کیفیت بالا، یک جزء مهم انرژی پاک، از جمله باتریهای قابل شارژ تبدیل شود.
با این حال، آستانه هنوز از پتانسیل کامل خود استفاده نکرده است. ۱۲۴ نوع از ذخایر عناصر کمیاب زمین و فلزات نادر در قزاقستان کشف شده است. از این تعداد، تنها سی و هفت مورد مورد بررسی قرار گرفته است. برای تقویت منافع متقابل، ایالات متحده و قزاقستان باید از گروه کاری مشترک خود که در سال ۲۰۲۲ تشکیل شد، در مورد همکاری تجاری و اقتصادی در این بخش برای بحث در مورد اشتراکات احتمالی بین کسبوکاهای قزاقستان و ایالات متحده استفاده کنند. مشارکتهای خصوصی و عمومی ایالات متحده و قزاقستان و برنامههای آموزشی میتواند استخراج مواد معدنی با ظرفیت بالا و سازگار با محیط زیست را تسهیل کند.
مسیرهای تجاری و ترانزیتی
واشنگتن اخیرا علاقه زیادی به ایجاد روابط تجاری با اهمیت تر با آستانه نشان داده است. در ماه ژوئن، کاترین تای ، نماینده تجاری ایالات متحده، از ازبکستان و قزاقستان بازدید کرد. این اولین سفر یک نماینده تجاری ایالات متحده به آسیای مرکزی بود. اگرچه تجارت برای روابط ایالات متحده و قزاقستان ضروری است، اما موانع دوران شوروی مانند اصلاحیه جکسون-وانیک بهطور غیرضروری همکاریهای سودمند متقابل را مهار میکند.
اصلاحیه جکسون-وانیک به قانون تجارت ۱۹۷۴، توسط کنگره تصویب شد و توسط رئیس جمهور جرالد فورد به قانون تبدیل شد. این قانون روابط تجاری عادی دائمی با اقتصادهای غیر بازار آزاد را که حقوق مهاجرت را محدود میکردند، رد کرد. به طور خاص، هدف جکسون-وانیک کمک به یهودیان برای مهاجرت از اتحاد جماهیر شوروی بود. با این حال، قزاقستان مستقل با وجودِ داشتن یک جامعه یهودی فعال و قانون اساسی که رواداری مذهبی را اجباری کرده است، همچنان تحت این اصلاحیه قرار دارد. لغو جکسون-وانیک به پیشرفتهای آستانه در حوزه حقوق بشر اذعان و به تسهیل همکاریها کمک میکند.
علاوه بر حذف موانع تجاری، امنیت مسیرهای ترانزیت قابل اعتماد برای اتصال آسیای مرکزی به غرب بسیار مهم خواهد بود. راهرو میانی ، یک مسیر تجاری از دریای سیاه و قفقاز تا استپ آسیای مرکزی، جایگزین کارآمدتری برای دیگر مسیرها مانند مسیر دریای سرخ است. علاوه بر این، جنگ روسیه و اوکراین باعث افزایش حمل و نقل محمولهها در طول راهرو میانی از ۳۵۰ هزار تن در سال ۲۰۲۰ به ۳٫۲ میلیون تن در سال ۲۰۲۲ شد. این تا حدی بهدلیل اختلال در راهرو شمالی است؛ مسیری که چین را از طریق قزاقستان، روسیه و بلاروس به اروپا متصل میکند و از زمان تهاجم نظامی روسیه به اوکراین، حمل بار ۴۰ درصد کاهش یافته است.
از طریق همکاری با کشورهایی مانند چین که از یک راهرو میانی کارآمدتر بهرهمند میشوند، کشورهای غربی میتوانند یک راهرو تجاری استراتژیک را که منافع اقتصادیشان را افزایش میدهد و مسیرهای تجاری بینالمللی را متنوع میکند، تضمین کنند. واشنگتن با تلاشهای دیپلماتیک متقابل میتواند قصد خود را برای جلوگیری از رقابت با حاصل جمع صفر و تحریک همکاری نشان دهد.
برای مدت طولانی، روابط ایالات متحده با کشورهای آسیای مرکزی با حضور نظامی سابق در افغانستان مشخص شده بود. در عوض، واشنگتن باید در منافع محدود خود در روابط خود با قزاقستان با کار بر روی تلاشهای سودمند متقابل عمل کند. با تغییر رویکرد خود به دیپلماسی هستهای و اقتصادی، ایالات متحده میتواند یک رابطه متعادلتر و مولدتر با قزاقستان را -که از ثبات و رفاه منطقهای حمایت میکند- تقویت کند.
مترجم: محمد حسین معصومزاده؛ دانشجوی مقطع دکتری مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز دانشگاه تهران