#اختصاصی
به قلم: کامران گاسانوف، دکتری علوم سیاسی، مدرس ارشد گروه نظریه و تاریخ روزنامهنگاری دانشکده زبانشناسی دانشگاه دوستی ملل روسیه (РУДН)
در دوره ریاستجمهوری جو بایدن، رئیسجمهور ترکیه هیچگاه نتوانست دیدار حضوری در کاخ سفید داشته باشد. روابط دو کشور در این دوران بهشدت متشنج بود. یکی از نخستین تصمیمهای رئیسجمهور دموکرات، به رسمیت شناختن «نسلکشی» ارامنه در دوران امپراتوری عثمانی بود. بر رجب طیب اردوغان فشارهایی در زمینه مسائل داخلی وارد میشد. ایالات متحده وضعیت حقوق بشر در ترکیه را مورد انتقاد قرار میداد، و سفیر آمریکا در آستانه انتخابات ریاستجمهوری ۲۰۲۳ با کمال قلیچداراوغلو، رهبر حزب مخالف جمهوریخواه خلق (CHP)، دیدار کرد؛ اقدامی که خشم سلیمان سویلو، وزیر کشور وقت، را برانگیخت ـ کسی که همواره در انتقاد از آمریکا زبان تندی داشت. در سال ۲۰۲۲ پس از وقوع حمله تروریستی در استانبول، سویلو حتی در صداقت پیام تسلیت کاخ سفید ابراز تردید کرد.
در سیاست خارجی نیز تنشهای فراوانی میان دو متحد وجود داشت. اردوغان، واشنگتن را به حمایت از شبهنظامیان کرد در سوریه (YPG) متهم میکرد. بهدلیل موضع بایدن، ارتش ترکیه نتوانست عملیات «چشمه صلح» را به پایان برساند و کنترل کامل مرز شمالی سوریه را به دست گیرد، هرچند اردوغان بارها تهدید به آغاز عملیات نظامی کرد. نماد اختلافات، سرنگونی پهپاد ترکیهای توسط پنتاگون در آسمان سوریه در اکتبر ۲۰۲۳ بود. اختلاف دیگر، مربوط به جنگ روسیه و اوکراین بود. وزارت خزانهداری آمریکا ابتدا تهدید و سپس تحریمهایی علیه شماری از شرکتهای ترکیهای وضع کرد. حتی پروژه استراتژیک نیروگاه هستهای «آککویو» نیز در معرض خطر قرار گرفت. مولود چاووشاوغلو، وزیر خارجه پیشین ترکیه، غرب را به طولانی کردن جنگ اوکراین متهم میکرد. آغاز جنگ غزه در سال ۲۰۲۴ نیز بهانه تازهای برای انتقاد از آمریکا شد. اردوغان نهتنها از فلسطینیها و حماس، بلکه از حوثیها نیز دفاع کرد و پس از حملات آمریکا به یمن، اعلام نمود که واشنگتن و لندن «در پی آنند تا دریای سرخ را به دریای خون تبدیل کنند».
پس از پیروزی دوباره در انتخابات ۲۰۲۳، اردوغان تلاش کرد روابط با دولت بایدن را بهبود بخشد. او در نشست ناتو در ویلنیوس از آغاز مرحلهای تازه در روابط با آمریکا سخن گفت. بایدن از «درایت، شجاعت و رهبری» اردوغان بهسبب موافقتش با عضویت فنلاند و سوئد در ناتو تمجید کرد. جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی آمریکا، از عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا حمایت نمود و بایدن نیز در آغاز سال ۲۰۲۴ از کنگره خواست با فروش جنگندههای F-16 به ترکیه موافقت کند. در مارس ۲۰۲۴، وزیر خارجه جدید ترکیه، هاگان فیدان ـ که عملاً نماد بازآغاز روابط با ناتو بود ـ به آمریکا سفر کرد تا مقدمات دیدار رئیسجمهور را فراهم کند. اما در ماه مه، اردوغان دیدار برنامهریزیشده خود از کاخ سفید را بهطور رسمی بهدلیل «برنامه فشرده بایدن» لغو کرد.
این تلاش برای بازتنظیم روابط با دولت دموکراتها بینتیجه ماند. اختلافات راهبردی در زمینههای دوجانبه، پرونده سوریه، جنگ اوکراین و قفقاز جنوبی (که در آن واشنگتن به متحد ترکیه، جمهوری آذربایجان، بر سر مسئله قرهباغ فشار وارد میکرد) همچنان ادامه داشت. از اینرو، روی کار آمدن دونالد ترامپ در آنکارا با نوعی آسودگی خاطر همراه شد. رهبران ترکیه امیدوار بودند با دولت جدید در واشنگتن بر سر لغو تحریمها در چارچوب قانون CAATSA، حل مسئله کردهای سوریه و یافتن راهحل برای جنگ اوکراین ـ که سایه آن بر جاهطلبیهای میانجیگرانه ترکیه و بر شرکتها و بانکهای ترک سنگینی میکرد ـ به توافق برسند. اردوغان از نخستین رهبران جهانی بود که پیروزی جمهوریخواه را در انتخابات ریاستجمهوری تبریک گفت.
ترامپ بلافاصله تمایل خود برای همکاری با ترکیه را اعلام و اردوغان را «دوست خود و انسانی که به او احترام میگذارد» نامید. تغییر قدرت در دمشق در دسامبر ۲۰۲۴ سبب شد رئیسجمهور آمریکا بیشازپیش به همتای ترک خود احترام بگذارد؛ او بارها یادآور شد که اردوغان توانست قدرت را در دمشق در دست نیروهای اپوزیسیون طرفدار ترکیه قرار دهد. این امر هنگامی آشکار شد که ترامپ در جریان دیدار بنیامین نتانیاهو از کاخ سفید، بهجای حمایت از نخستوزیر اسرائیل در اختلاف با ترکیه، او را به «عقلانیت» فراخواند. وزارت خارجه آمریکا از طریق سفیر خود در ترکیه، تام باراک، سیاست خاورمیانهای واشنگتن را با وزارت خارجه فیدان هماهنگ میکرد؛ چه در جریان درگیری ایران و اسرائیل و چه هنگام حملات ارتش اسرائیل به سوریه در ارتباط با مسئله دروزیها.
ابتکارات صلحجویانه ترامپ در قبال اوکراین نیز با استقبال گرم اردوغان روبهرو شد. هرچند در ابتدا گفتوگوهای وزارت خارجه روسیه و آمریکا در ریاض آغاز شد و ترکیه کنار گذاشته شد، اما دیری نپایید که استانبول بار دیگر نقش میانجی را به دست آورد. دو دور مذاکره برای احیای روابط دیپلماتیک میان آمریکا و روسیه در استانبول برگزار شد و از مه ۲۰۲۵، سه دور گفتوگو میان روسیه و اوکراین نیز در همانجا انجام گرفت. اردوغان پس از دومین نشست هیئتهای روسی و اوکراینی گفت: «بزرگترین آرزوی من این است که دو طرف ـ آقای ولادیمیر پوتین و زلنسکی ـ را در استانبول یا آنکارا گرد هم آورم، و حتی آقای ترامپ را نیز دعوت کنم».
با چنین پیشزمینه مثبتی، اردوغان در ۲۵ سپتامبر ۲۰۲۵ پس از مدتها برای نخستین بار به کاخ سفید رفت. اگر بایدن در چهار سال ریاستجمهوری خود زمانی برای دیدار با رهبر دومین ارتش ناتو نیافت، ترامپ کمتر از یک سال بعد از آغاز کار خود او را پذیرفت.
دیدارهای اردوغان در آمریکا بهندرت بدون حاشیه میگذرد. روزی محافظانش با فعالان کرد درگیر شدند. این بار در مسیر اردوغان به مجمع عمومی سازمان ملل، کاروان ترامپ راه را بر او بست! اندکی پیش از دیدار رسمی نیز بحران کوچکی در روابط دو کشور رخ داد. پس از پخش مصاحبه اردوغان با شبکه «فاکس نیوز» که در آن تردید کرده بود آیا رئیسجمهور چهلوهفتم آمریکا قادر است بحرانهای اوکراین و غزه را حل کند یا نه، وزیر خارجه آمریکا، مارکو روبیو، گفت: «رهبران خارجی میتوانند هرچه بخواهند بگویند، اما وقتی به مشکلی برمیخورند، میخواهند به کاخ سفید بیایند ـ همانطور که رئیسجمهور اردوغان هم برای دیدار با رئیسجمهور آمده است». دولت ترکیه بعدتر کوشید این وضعیت را تعدیل کند و توضیح داد که ترجمه مصاحبه نادرست بوده و اردوغان قصد انتقاد از ترامپ را نداشته بلکه تنها به دشواریهای روند صلح اشاره کرده و خواستار تلاشهای بیشتر برای حل مناقشات شده است.
آغاز مذاکرات نویدبخش بود. رئیسجمهور آمریکا طبق سنت خود، از مهمانش تمجید کرد: «او مردی سرسخت است، مردی بسیار بااعتمادبهنفس. من معمولاً از آدمهای خیلی مغرور خوشم نمیآید، اما از این یکی همیشه خوشم میآمد». ترامپ بار دیگر پیروزی اردوغان در سوریه، نقش او در حلوفصل درگیری میان ارمنستان و آذربایجان، و همچنین تلاشهایش در روابط روسیه و اوکراین را ستود و گفت هر دو طرف به او «احترام میگذارند». جملهای نمادین از ترامپ ـ مبنی بر اینکه او تحریمهای سوریه را به درخواست اردوغان لغو کرده است ـ نشانگر افزایش نفوذ آنکارا در خاورمیانه بود.
برای ترکیه، سخنان ترامپ درباره تحریمها امیدبخش بود. او درباره محدودیتهای وضعشده طبق قانون CAATSA که خود در زمان ریاستجمهوریاش بهدلیل خرید سامانه پدافندی اس-۴۰۰ از روسیه اعمال کرده بود، گفت: «ممکن است خیلی زود، تقریباً فوراً، اگر دیدار خوبی داشته باشیم، این تحریمها لغو شود». خبرنگاران ترک به سنجاقسینهای با طرح هواپیما بر یقه کت ترامپ اشاره کردند؛ گویی او به بازگشت ترکیه به برنامه جنگنده F-35 یا دستکم فروش F-16 اشاره میکرد.
اما بلافاصله پس از گفتوگوی دو ساعته آشکار شد که توافقات جدی حاصل نشده است. ترامپ در کنفرانس خبری اعلام کرد که برای انجام معامله مربوط به F-35، اردوغان باید «کاری برای ما انجام دهد». این «کار» معنا و مصداق مشخصی داشت. او افزود: «بهترین کاری که میتواند بکند این است که خرید نفت از روسیه را متوقف کند». از ژوئیه، زمانی که ترامپ ضربالاجل ۵۰ روزهای تعیین کرد، آنکارا درباره امنیت انرژی خود نگران شده بود. ترکیه تمام گاز خود را وارد میکند؛ سهم روسیه حدود ۴۰ درصد گاز و نزدیک به ۹۰ درصد نفت وارداتی را تشکیل میدهد. در شرایط بحرانی مالی ـ هرچند اندکی تعدیلیافته ـ و تورم بالا، و همچنین تشدید فشار دولت بر حزب مخالف جمهوریخواه خلق، پیامدهای اقتصادی و سیاسی چنین تصمیمی برای اردوغان غیرقابل چشمپوشی است.
در زمینه مسائل ژئوپولیتیکی نیز، با وجود توافق درباره آتشبس در غزه (چنانکه اردوغان در بازگشت از واشنگتن گفت)، هماهنگی آمریکا و ترکیه با چالشهای بزرگی روبهروست. اگر اردوغان بر حفظ حماس و حل مسالمتآمیز بحران غزه پافشاری میکند، ترامپ از گزینه نظامی نیز رضایت دارد. موضع رئیسجمهور آمریکا درباره حماس بهتدریج تغییر کرده است: اگر پیشتر از گفتوگو با این گروه حمایت میکرد، اکنون چراغ سبز برای نابودی آن داده و بهطور غیرعلنی از عملیات اشغال غزه توسط اسرائیل پشتیبانی میکند. تصادفی نیست که او از تریبون مجمع عمومی سازمان ملل تصمیم ده کشور غربی برای به رسمیت شناختن دولت فلسطین را محکوم کرد؛ در حالیکه اردوغان از چنین اقداماتی استقبال نمود.
مسئله فلسطین برای اردوغان از دیدگاه ایدئولوژیک و داخلی اهمیت ویژهای دارد. جنبش حماس از نظر حزب عدالت و توسعه (AKP) حزبی همخانواده و همفکر تلقی میشود. اوزگور اوزل، رهبر حزب مخالف جمهوریخواه خلق، پیوسته اردوغان را به نرمش بیش از حد در برابر اسرائیل متهم میکند. بیانیه وزارت خارجه ترکیه درباره قطع روابط با اسرائیل در پاسخ به اقدام نتانیاهو در به رسمیت شناختن نسلکشی ارامنه، از سوی اوزل بهعنوان نشانه ضعف تعبیر شد. در حالیکه اردوغان با ترامپِ حامی اسرائیل دیدار میکرد، اوزل تظاهراتی نمایشی در حمایت از فلسطین برگزار کرد.
در خصوص مسئله اوکراین نیز، با وجود قدردانی ترامپ از نقش اردوغان، رویکردهای تازه کاخ سفید نسبت به روسیه میتواند آنکارا را نگران کند. دولت ترامپ در حال فشار بر اروپا، هند و چین برای کاهش خرید نفت روسیه است. اگر رئیسجمهور آمریکا در این زمینه نیز بر سیاست «صلح از طریق قدرت» تکیه کند و ترکیه را میان انتخابها قرار دهد، آنکارا نهتنها جایگاه میانجی خود را از دست خواهد داد، بلکه خطر آسیب به روابط تازه احیاشده ترکیه و آمریکا نیز وجود دارد.
تنها نتیجه نسبتاً ملموس مذاکرات کاخ سفید، امضای یادداشت تفاهم درباره همکاری هستهای غیرنظامی بود. وزیر انرژی ترکیه، آلپارسلان بایراقدار، اعلام کرد: «ما روندی تازه را آغاز کردهایم که همکاری چندوجهی میان ترکیه و آمریکا در حوزه انرژی هستهای را عمیقتر خواهد کرد». نیروگاه نخست ترکیه، «آککویو»، توسط شرکت روساتم ساخته میشود و قرار است در سال ۲۰۲۶ به بهرهبرداری برسد. اما دولت ترکیه قصد دارد دو نیروگاه دیگر نیز در تراکیه و سینوپ احداث کند. شرکتهای کره جنوبی و روساتم به این پروژهها علاقهمندند، ولی هنوز تصمیم نهایی گرفته نشده و این فرصتی برای شرکتهای آمریکایی است تا با مسکو و سئول رقابت کنند.
در پایان مذاکرات، هر دو رئیسجمهور ارزیابی مثبتی ارائه کردند. ترامپ دیدار را «بسیار قانعکننده» در موضوعات گوناگون خواند و اردوغان نیز گفت گفتوگو در فضایی «صادقانه، سازنده و ثمربخش» برگزار شد. آنکارا و واشنگتن بر عزم خود برای پیشرفت در همه زمینههای همکاری تأکید کردند. رئیسجمهور ترکیه هدف جاهطلبانهای تعیین کرد: افزایش حجم تجارت دوجانبه از ۳۵ میلیارد دلار کنونی به ۱۰۰ میلیارد دلار.
روابط شخصی ترامپ و اردوغان واقعاً خوب بهنظر میرسد، بهویژه در مقایسه با دوره بایدن. بااینحال، دستیابی به نتایج جدی بسیار دشوار خواهد بود. سه روز پس از دیدار، فیدان اعلام کرد: «در جریان دیدار توافق شد که مسائلی چون تحریمهای CAATSA که مانع از تقویت بیشتر روابط ماست، باید حل شود». گرچه تمایل به لغو تحریمها ـ که در دوره بایدن هم وجود داشت ـ نشانه مثبتی است، اما تضمینکننده موفقیت نیست.
ترامپ عملاً لغو تحریمها و بازگرداندن ترکیه به برنامه جنگندهها را به شرط اجرای تحریم نفتی علیه روسیه از سوی آنکارا مشروط کرده است. اگر چنین باشد، دستکم در موضوع اوکراین نباید انتظار معاملهای داشت. چشمانداز تقویت روابط آمریکا و ترکیه تا حد زیادی به سرنوشت مناقشات منطقهای وابسته است. پیشرفت در مسیر حل بحران اوکراین میتواند موقعیت میانجیگرانه استامبول را احیا کند ـ نقشی که ترامپ آن را میستاید ـ و خودبهخود شرط تحریمها را منتفی سازد. کاهش تنش در فلسطین ـ که چشمانداز آن چندان روشن نیست ـ نیز میتواند به نزدیکی بیشتر آنکارا و واشنگتن در خاورمیانه بینجامد.
